OBRZĘDY POGRZEBOWE – FORMY POCHÓWKU

Konteksty, w których znajdowane są szczątki ludzkie:

• Groby

• Jamy grobowe i śmietniska

• Luźne znaleziska

Grób to miejsce celowego pochówku szczątków zmarłego. Obrzęd składania zmarłego, wygląd grobu oraz wyposażenie grobu są wyrazem świadomości społecznej, religii oraz wierzeń. Od charakterystycznej formy grobów pochodzą często nazwy niektórych kultur archeologicznych (kultura grobów jamowych, kultura grobów kloszowych). Ślady istnienia celowych pochówków sięgają środkowego paleolitu (350/300 – 40/30 tys. lat temu). Obrządek pogrzebowy w mentalności społecznej należy do zachowań najoporniej poddawanym zmianom, najbardziej konserwatywnie utrzymywany.

Powody chowania zmarłych:

• prozaiczne – usunięcie ciała zmarłego z pola widzenia (estetyka), zapobieganie chorobom (higiena);

• kulturowe – obrzęd grzebania zmarłych jest formą przejścia ze świata żywych do świata zmarłych.

Pochówki nieuchwytne archeologicznie cechują się brakiem znalezisk funeralnych lub intencjonalnej depozycji ciała. Wyróżniają się:

• sposobem chowania zmarłych – pochówki nad powierzchnią ziemi, w rzekach, w morzu, porzucanie ciał;

• warunki geologiczne – odczyn gleby, układ wód podskórnych mogą powodować całkowity rozkład szczątków ludzkich.

Sposoby pochówku, w którym nie obserwuje się intencjonalnej depozycji

• chowanie Indian północnej Ameryki;

• wpuszczanie ciał do Gangesu.

Najstarsze pochówki:

• ponad 300 tys. lat temu – Sierra Atapuera;

• ok. 130 tys. lat temu – Krapina;

• ok. 100 tys. lat temu – Qafzeh / Skul; w grobach obecne są pyłki kwiatowe i muszle;

• 48 – 44 lat p.n.e. – Shanidar w Kurdystanie; w grobach obecne duże ilości ziół;

• Neandertalczycy wykopywali jamy grobowe oraz składali ciała w specyficznych pozycjach ( na boku lub w pozycji embrionalnej), usypywali kopczyki lub malowali ciała (głównie ochrą), zostawiali kwiaty.

Groby dzielimy na:

• Płaskie – niczym się nie wyróżniają na powierzchni ziemi;

• Mogiłowe = kurhany – występują w postaci kopców usypywanych z ziemi lub z ziemi przysypywanej kamieniami; wewnątrz mogą występować różne konstrukcje; kurhany pojawiły się w neolicie i występowały do wczesnego średniowiecza; najliczniejsze są w Rosji, Skandynawii i na Ukrainie;

• Budowle grobowe – bardzo często mają kopcami usypanymi nad nimi; wznoszone w neolicie i epoce brązu;

  • Menhiry – wysokie pojedyncze kamienie (4-6m; a najwyższy sięga 20,5m); współistniejące z grobami megalitycznymi, znane są aleje menhirów ustawione rzędami; można je znaleźć w północnej Francji oraz południowej Anglii;

  • Kromlechy – menhiry ustawione w półkole lub koła;

  • Dolmeny – groby komorowe, do których prowadził korytarz; zbudowane z dużych bloków kamiennych;

  • Piramidy – we wnętrzu posiadają skomplikowany układ korytarzy; chowani byli tam dostojnicy, kapłani i faraoni;

• Grobowce skalne – wykute w skałach;

• Grobowce w jaskiniach;

• Krypty.

Według formy pochówku wyróżniamy groby:

• Szkieletowe – prawdopodobnie najpierwotniejsze; są zróżnicowane pod względem ułożenia szkieletów, liczny pochowanych, czy wyposażenia grobowego; dotyczą gównie pochówków pradziejowych.

  • Cmentarzyska jednowarstwowe

  • Cmentarzyska wielowarstwowe

  • Groby użytkowane wielokrotnie (w tym ossuaria)

  • Monumentalne grobowce

  • Pochówki częściowe – osobnikowi (dziecku lub dorosłemu) towarzyszy całość lub część szczątków innego (dziecku dorosły, a dorosłemu dziecko).

• Ciałopalenie – uwolnienie duszy; poza nielicznymi wyjątkami są pochówkami wtórnymi – dekompozycja następuje w innym miejscu; z uwagi na sposób umieszczenia spalonych szczątków zmarłego można podzielić na:

  • Popielnicowe – szczątki składano w naczyniach: popielnicach = urnach; niektórym popielnicom nadawano kształt ludzkiej twarzy;

    • Jednopopielnicowe

    • Wielopopielnicowe

    • Jednopoziomowe

    • Wielopoziomowe

    • Czyste

    • Z resztkami

  • Bezpopielnicowe – popiół wysypywano bezpośrednio do jamy grobowej, niejednokrotnie z resztkami stosu ciałopalnego.

Cenotafy to pochówki symboliczne bez śladów szczątków, np. gdy ciała znajdują się na planie koła, a w środku znajdują się ślady wykopu.

Około połowy X wieku zaczęła się zmiana obrządku pogrzebowego. Wiązało się to z:

• Układaniem zmarła na osi wschód-zachód;

• Zmiana kształtu cmentarzyska;

• Szkielety układane na wznak, ciało wyprostowane;

• Trumny kłodowe, nawiązujące kształtem do łodzi, podzielone na dwie komory;

• W nielicznych przypadkach resztki konstrukcji kamiennych.

Cmentarzyska przykościelne rozpoczęły się na początku XII wieku. Zmarli nie mieli wyposażenia lub było ono ubogie. Brak pochówków dziecięcych. Dzieci były chowane na obrzeżach cmentarzyska lub poza osadą. Wyposażenie grobowe obejmowało

• Pozostałości organiczne

  • Kości zwierząt

  • Owady (pancerze)

• Pozostałości nieorganiczne

  • Narzędzia

  • Przedmioty codziennego użytku

  • Biżuteria

Rodzaj wyposażenia grobowego zależał od statusu społecznego, płci i wieku. Najczęściej znajdowano noże (czasem w skórzanych pochewkach z brązowymi okuciami), kabłączki skroniowe, monety (o znaczeniu symbolicznym), szklane paciorki, przęśliki gliniane; naczynia gliniane i wiadra. Miecze, obrączki i pierścienie oraz okucia pasa.

Nietypowe zwyczaje pogrzebowe – zabiegi antywampiryczne:

• Kamienie ułożone na zwłokach;

• Ułożenie zwłok na brzuchu, a na tułowiu ślady po kołkach osikowych;

• Wkładanie do trumny sierpa lub kosy (by śmierć zabrała swoje żniwo);

• Wiązanie rąk na plecach;

• Przebijanie gwoździem czaszki;

• Odcinanie głowy i umieszczenie jej w nogach lub między nogami;

• Grzebanie na rozstajach dróg;

• Chowanie na boku z rękoma podkurczonymi.