Prawa człowieka, to niedefiniowalne regulacje zawierające w sobie normy, które chronią podstawowe wartości (dobra) jednostki ludzkiej. Prawa te wynikają z samej racji bycia człowiekiem i na tej podstawie człowiek może domagać się ich respektowania. Zakłada się, że prawa człowieka posiadają następujące cechy:
a. są powszechne (brak wyróżnień, ze względu na rasę, płeć etc.)
b. są równe (podkreślenie, że ludzie są równi, więc i prawa podstawowe im przysługujące też)
c. są niezbywalne (nie można nimi dowolnie rozporządzać)
d. są nienaruszalne (choć cześć z nich można zawiesić).
e. są indywidualne (interpretuje się je poprzez pryzmat jednostki a nie zbiorowości)
Prawa człowieka wynikają z posiadania przez jednostkę godności osobowej. Należy ją odróżnić od godności osobistej, która jest tożsama z pojęciem honoru.
W doktrynie przyjęło się dzielić prawa podstawowe na prawa I i II generacji. Prawa I generacji były gwarantowane przez monarchów (ok. XIX wieku) i miały wynikać z prawa naturalnego. Należą do nich m.in. wolność, równość czy nietykalność osobista. Prawa II generacji wiążą się z działalnością modelowego państwa opiekuńczego. Miały być to prawa zbiorowe dotyczące sfery socjalnej. Należą do nich m.in. prawo do pracy, prawo do wypoczynku czy prawo do ubezpieczenia zdrowotnego [1].
Dramatyczne wydarzenia związane z II wojną światową przyniosły zmianę punktu widzenia na aspekt praw podstawowych. Przemiany można zamknąć w 4 cechach wyjściowych: powrót do koncepcji prawno-naturalnej, uniwersalizacja norm, internacjonalizacja (ponadnarodowy charakter) i jurydyzacja (zapewnienie ochrony prawnej).
Ponadto przełomowym wydarzeniem, będącym odpowiedzią na łamanie praw człowieka i nieludzkie traktowanie m.in. ludności pochodzenia żydowskiego przez nazistów był Proces Norymberski. Na mocy porozumienia w sierpniu 1945 r. uczestnicy traktatu Poczdamskiego (USA, Francja, ZSRR, Wielka Brytania) uchwalili powołanie Międzynarodowego Trybunały Wojskowego w Norymbergii oraz w 1948 r. Międzynarodowego Trybunały Wojskowego Dalekiego Wschodu w Tokio (przeciwko zbrodniarzom z Japonii). W latach 1946-1949 Trybunały przeprowadziły szereg procesów, skazały zbrodniarzy (na zdjęciu grupa oskarżonych w Norymberdze), po czym zakończył swoją działalnością. Przesłanki odpowiedzialności podzielono na trzy grupy: zbrodnie przeciw pokojowi, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. Pewnym novum w prawie międzynarodowym było również skazanie jednostek, nawet jeśli ich działania nie naruszały prawa ich kraju macierzystego (p. III Rzeszy).
a. Magna Carta (Wielka Karta Swobód) - ustanowiona w 1215 r. w Anglii przez Jana bez Ziemi.
b. Liczne przywileje szlacheckie w Koronie Królestwa Polskiego (1355-1505).
c. Habeat Corpus Act - uchwalony w 1679 r. w Wielkiej Brytanii zabraniał królowi aresztowanie możnowładcy bez wyroku sądowego
d. Bill of Rights z 1689 r.
e. Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych z 1776 r. oraz 10 poprawek do Konstytucji USA z 1789 r. zwane Kartą Praw.
f. francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (pierwsza o charakterze powszechnym) – 1789 r.
g. Konwencje genewskie z 1864 r. oraz 1906 (dotyczące zasad prowadzenia wojen np. zakaz dobijania rannych, tworzenie obozów jenieckich, nie atakowanie statków pasażerskich etc.)
a. Karta Narodów Zjednoczonych z 26 czerwca 1945 r.
Ujęty lapidarnie dokument, podpisany przez 50 krajów. Nawoływał do popierania, przestrzegania i poszanowania praw człowieka. W treści znajdziemy artykuły mówiące o równości oraz poprawie warunków życia mieszkańców wszystkich krajów.
b. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r.
Był to akt uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji narodów Zjednoczonych (ONZ). Mimo ogólnikowego charakteru nosił znamiona powszechności.
c. Europejska Konwencja Praw Człowieka z 1950 r.
Dokument obowiązujący od 1953 r. Miał on charakter terytorialny. Został uchwalony i ratyfikowany przez państwa - członków powstałej w 1949 r. Rady Europy. Podpisało go 40 państw (Polska w 1993 r.) Oprócz dokumentu wyjściowego wielokrotnie poszerzano jej zakres przedmiotowy, włączając protokoły dodatkowe. Ponadto do praktycznej ochrony praw jednostki zostało powołane ciało - Międzynarodowy Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu.
d. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych z 1966 r.
Uchwalone przez Zgromadzenie Ogólne ONZ były kolejnymi po Powszechnej Deklaracji prawami o charakterze ogólnoświatowym. W odróżnieniu od poprzedniczki miały jednak umożliwiać formalne dociekanie swych praw przez obywateli. ZSRR jednak nie ratyfikowała umowy a ponadto od takiego czynu wstrzymały się socjalistyczne państwa satelickie. Dopiero w 1976 r. pakty zostały podpisane. W związku z tym w 1977 r. powstał Komitet Praw Człowieka w Genewie. Posiadał on prawo do rozpatrywania skarg przeciwko krajom łamiącym prawa podstawowe.
e. Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z Helsinek (1 sierpnia 1975 r.)
W tzw. III koszyku uwzględniono prawa społeczne i obywatelskie jednostek, które były obywatelami państw należących do KBWE.
f. Konwencja Praw Dziecka z 1989 r.
Akt o charakterze specjalistycznym, uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Dotyczył bowiem szczególnego zagadnienia jakim jest ochrona praw „istot ludzkich w wieku poniżej 18 roku życia (dzieci)”. Potwierdzał prawo dziecka do otrzymania aktu urodzenia, imienia i obywatelstwa; prawo do otrzymywania informacji; prawo do posiadania i wyrażania własnego poglądu. Polska podpisując Konwencję w 1991 r. zobowiązała się do ochrony najmłodszych przed przemocą fizyczną i psychiczną, zaniedbaniem i wyzyskiem. Nad przestrzeganiem tychże praw w Polsce, czuwa od 2000 r. Rzecznik Praw Dziecka, którym obecnie jest Marek Michalak.
g. Konstytucja RP z 1997 r.
Nietaktem byłoby nie wspomnieć, iż szeroki katalog chronionych praw gwarantuje obywatelem polskim (oraz cudzoziemcom, ale tylko wybrane prawa) ustawa zasadnicza z 1997 r. Spis tychże gwarancji oraz ich systematyzację znajdziesz w rozdziale „Prawa gwarantowane”
h. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 2000 r.
Karta ta zawiera zbiór praw, które po drobnych modyfikacjach mając być zawarte w części II Konstytucji Dla Europy. Co więcej - nad ich ochroną ma czuwać Europejski Trybunał Sprawiedliwości (ETS) z siedzibą w Luksemburgu. Do praw chronionych należą m.in. godność, wolność, równość, prawa obywatelskie i sądowe.
i. Inne akty o charakterze regionalnym
Do tej grupy można zaliczyć Amerykańską Konwencję Praw Człowieka, Afrykańską Kartę Praw Człowieka i Praw Ludów oraz Arabską Kartę Praw Człowieka. Były wzorowane na Radzie Europy, ale nie udało się im wypracować tak skutecznych procedur egzekwowania postanowień.
Jest rzeczą bezsporną, iż same uchwalenie aktów, choćby niezwykle doniosłych, nie sprawi, iż prawa jednostek będą respektowane. Potrzebną są do tego faktycznie działające struktury i sprecyzowane procedury. Rolę tychże struktur pełnią ciała o charakterze międzynarodowym lub instytucje „prywatne”. Co więcej każdy kraj posiada wewnętrzny system ochrony praw człowieka.
a. Rada Europy
Jak wspomniano wyżej, Rada Europy realizuje hasła Konwencji za pośrednictwem Międzynarodowego Trybunału Praw Człowieka. Skargę do tejże organizacji może złożyć każda jednostka, której prawa zostały naruszone oraz która wyczerpała procedurę sądową w macierzystym kraju. Naruszenie musi dotyczyć praw gwarantowanych w Konwencji a kraj macierzysty musi być jej stroną. Możliwe jest wniesienie zarzutu w ciągu 6 miesięcy od otrzymania ostatecznego rozstrzygnięcia sądu. Procedura trwa około 7 lat.
b. ONZ
Skargę do Komitetu Praw Człowieka w Genewie może złożyć obywatel kraju, który ratyfikował Protokół Dodatkowy do Paktów Praw. Zasady skargi są analogiczne do powyższych, ale brak jest ograniczeń, co do terminu złożenia skargi, a procedura trwa ok. 2 lata. Warto zaznaczyć, że wnosząc sprawę do jednego z wymienionych ciał pozbawiamy się prawa skorzystania z przywileju złożenia skargi do drugiego. Skargę można złożyć również za pośrednictwem strony www. Każdy z trybunałów będzie korespondował z petentem w jego języku ojczystym.
c. Międzynarodowy Trybunał Karny w Hadze
Powołany został w Rzymie 1998 r. po wydarzeniach w Bośni i Rwandzie. Ściga przestępców z krajów, które podpisały konwencje założycielską, czyli z ok. 90 państw. Osądza najpoważniejsze zbrodnie jak tortury, eksterminacja, apartheid itd.
a. Amnesty International
Jest to największa, pozarządowa i apolityczna organizacja powstała w 1961 r. Jej siedziba znajduje się w Londynie. Skupia około miliona członków w ponad 170 krajach świata. Jej celami statutowymi są troska o humanitarne wykonywanie kar penitencjarnych, zniesienie kary śmierci i tortur, pisanie próśb o uwolnienie więźniów polityczny etc. W Polsce jej filia działa od 1990 r. [2]
b. Międzynarodowy Komitet Helsiński
Powstała po roku 1975 w celu praktycznej ochrony postanowień zawartych w III koszyku. Początkowo Komitety działały we wszystkich państwach KBWE, z tym że, przedstawiciele tegoż nurtu w państwach socjalistycznych nierzadko byli prześladowani. W Polsce prężnie rozwija się Helsińska Fundacja Praw Człowieka. [3]
c. Krajowy system ochrony
Wszystkie prawa zawarte w Konstytucji, ratyfikowanych umowach międzynarodowych czy ustawach podlegają ochronie prawa krajowego. System prawa gwarantuje nam opiekę: urzędów administracyjnych oraz sądów (powszechnych i specjalnych). Ponadto obywatel ma prawo zwrócić się z prośbą o rozpatrzenie kazusu do Rzecznika Praw Obywatelskich.