GEOGRAFIA EKONOMICZNA – WYKŁADY.
Wykład z 17.10.2010 r.
1.Geografia ekonomiczna jako nauka.
Geografia ekonomiczna – dział geografii , który bada zjawiska i procesy społeczno-ekonomiczne występujące
w przestrzeni geograficznej. Jest nauką na pograniczu ekonomii (czyli nauki o
gospodarce , wytwarzaniu) a geografii (czyli nauce o przyrodzie) .
2.Definicja geografii ekonomicznej.
Geografia ekonomiczna jest nauką badającą uwarunkowania przestrzennego rozmieszczania działalności gospodarczej oraz wzajemne zależności zachodzące pomiędzy przyrodą a gospodarującym społeczeństwem.
Geografia jest nauką badającą systemy społeczno – gospodarcze w dwóch wymiarach: środowiskowym i przestrzennym.
3.Podstawowa problematyka geografii społeczno – gospodarczej.
Podstawową problematykę geografii społeczno - gospodarczej określają 3 pytania:
1. Jak systemy społ. – gospodarcze zachowują się w środowisku przyrodniczym?
2. Jak organizują się w przestrzeni geograficznej?
3. Jak rozwijają się w czaso – przestrzeni?
4.Środowisko i jego podstawowe elementy.
ŚRODOWISKO – 3 PODSTAWOWE ELEMENTY:
1. PODMIOT ŚRODOWISKA
Istota żywa, wtedy mamy środowisko biotyczne – ożywione
Pasmo górskie, dolina rzeki – środowiskoϖ abiotyczne
2. PODMIOT ŚRODOWISKA – czynniki otaczające podmiot
3. Zbiór relacji i oddziaływań, występujących między podmiotem a przedmiotami środowiska.
5.Zagadnienia środowiska.
Mówiąc o środowisku musimy odpowiedzieć na dwa pytania:
1. Czyje jest to środowisko ? (pytamy o podmiot)
Może być geograficzne, społeczne, kulturowe, ekonomiczne.
2. Jakie jest to środowisko ?
Środowisko można traktować jako określony podsystem przyrodniczy, społeczny lub ekonomiczny. Z punktu widzenia teorii ekonomii dane środowisko można również jako specyficzny zasób. Stąd w przypadku podniesienia nakładów na reprodukcję danego środowiska, jego elementy należy traktować jako czynnik produkcji, co przesądza o ich uznaniu jako kategorię ekonomiczną.
6. Przykłady typowych środowisk .
1.PRZYRODNICZE – ogół czynników biotycznych i abiotycznych stworzonych przez przyrodę (najczęściej mamy do czynienia ze środowiskiem przyrodniczym przekształconym przez człowieka) np. lasy (drzewa jednorodne gatunkowo).
2.NATURALNE – przyrodnicze o pierwotnym charakterze (parki narodowe, puszcza kampinoska, itd.).
3.GEOGRAFICZNE – tworzą elementy środowiska przyrodniczego + elementy ahtropogeniczne.
4.SPOŁECZNE – całokształt struktury społeczno – ekonomicznej, danej zbiorowości + jej kultura duchowa.
5.ANTROPOGENICZNE – sztuczne (miast, drogi), stworzył je człowiek.
7.Model środowiska.
MODEL ŚRODOWISKA:
– podmiot
– czynniki przyrodnicze
– czynniki społeczne
– czynniki duchowe.
8.Kierunki badawcze.
Wyróżnia się trzy kierunki geografii ekonomicznej:
1.Kierunek regionalny - teren dla badań statystycznych, np. liczba ludności, zasoby naturalne itp. na wybranym terenie, np. miasto, wieś, województwo.
2.Kierunek ekologiczny - pod tym względem bada się związki: człowiek <-> gospodarka <-> środowisko .
3.Kierunek przestrzenny - bada zjawiska i procesy zachodzące przestrzennie.
9. Metody naukowe stosowane w geografii .
Metody naukowe stosowane w geografii:
opisują, wyjaśniają, dlaczego i w jakim nasileniu i gdzie coś występuje
przewidywania i optymalizacji
Metoda naukowa:
a) gromadzenie informacji
b) klasyfikacja
c) formułowanie i sprawdzanie hipotez
d) formułowanie twierdzeń i budowa teorii
e) budowanie modeli wyrażających teorie - mapa, którą możemy traktować jak model przestrzenny, która to umożliwia nam badanie zachodzących w niej zjawisk, mapa jest generatorem informacji .
Metody w geografii ekonomicznej.
Najczęściej stosowane metody w geografii ekonomicznej to :
- metoda statystyczna, czyli głównie dane liczbowe, statystyki, wykresy, tabele
- metoda kartograficzna ukazująca zjawiska graficznie na mapach.
Istnieje już tzw. metoda metakartograficzna, czyli pozakartograficzna forma prezentacji zjawisk, np. zdjęcia lotnicze, przestrzenne obiekty itp.
Do prezentacji danych mogą służyć również tzw.:
- wskaźniki (mierniki), czyli liczby określające dane zjawisko w procentach lub punktach, np. wskaźnik bezrobocia na Śląsku.
Istnieją wskaźniki bezwzględne, czyli mówiące po prostu o jednym zjawisku (zbiory pszenicy w roku 2006) lub relatywne, gdzie jeden czynnik jest sprzężony z innym (np. liczba ludności na jeden km2).
10.Systemy Informacji Geograficznej w nauczaniu geografii.
Posługiwanie się komputerem w edukacji staje się coraz bardziej powszechne. W procesie nauczania narzędzie to coraz częściej stosują również geografowie, chociaż są to głównie naukowcy i nauczyciele akademiccy.
W szkolnictwie, zarówno podstawowym jak i średnim, komputer wciąż jest rzadkim gościem na lekcji geografii, a możliwości wykorzystania go jako środka dydaktycznego są ciągle niedoceniane.
Z bogatej oferty technik komputerowych na szczególną uwagę nauczyciela geografii zasługują:
- Systemy Informacji Geograficznej (GIS) w połączeniu z takimi technologiami pozyskiwania danych jak GPS;
- sieci komputerowe, w tym Internet;
- wydawnictwa multimedialne.
11.Geograficzne Systemy Informacji (GIS).
Systemy Informacji Geograficznej (GIS), to komputerowy system przetwarzania danych geograficznych. W wąskim ujęciu termin ten jest wiązany z konkretnym oprogramowaniem, natomiast w szerszym znaczeniu GIS tworzą komputery, urządzenia peryferyjne, oprogramowanie, dane cyfrowe oraz użytkownicy.
Do najczęściej wykorzystywanych funkcji GIS należy zaliczyć:
- wprowadzanie (GPS) i przechowywanie danych,
- przestrzenną analizę i modelowanie
- wyprowadzanie wyników w postaci map, wykresów i tabel czyli szeroko rozumianą wizualizację.
W ostatnich latach popularyzacja GIS jest coraz częściej wiązana z możliwościami, jakie w sferze przesyłania danych oferuje potencjalnym użytkownikom Internet w ramach technologii WebGIS.
Możliwości wykorzystania GIS jako środka dydaktycznego:
Dydaktyczne walory Geograficznych Systemów Informacji są ściśle związane z ich najważniejszym atrybutem, jakim jest mapa cyfrowa - nowy sposób przekazywania i wizualizacji informacji geograficznej. Jako środek dydaktyczny wnosi ona wiele nowych możliwości, które zostaną zaprezentowane w oparciu o najpopularniejsze programy edukacyjne GIS: ArcView GIS oraz Idrisi for Windows.
Dysponując takim oprogramowaniem uczniowie mają możliwość realizacji następujących zadań i przeprowadzenia przedstawionych poniżej operacji:
- w zakresie matematycznej analizy i interpretacji treści:
wykonanie pomiarów kartometrycznych (odległości, kątów, powierzchni lub objętości) z wykorzystaniem różnych jednostek (odległości, powierzchni);
- stosowanie oraz porównywanie cech różnych odwzorowań kartograficznych.
- Wyszukiwanie na mapie obiektów (punktowych, liniowych lub powierzchniowych) odznaczających się ściśle określonymi parametrami.
W zakresie wizualizacji treści mapy:
konstruowanie profili terenu i krzywej hipsograficznej na podstawie mapy hipsometrycznej;
konstruowanie diagramów (wykresów) i kartodiagramów różnych typów w dowolnej palecie kolorów;
tworzenie kartogramów z wykorzystaniem palet tonalnych i wielobarwnych (np. mapa hipsometryczna), a także desenia i szrafu;
posługiwanie się sygnaturowa metodą prezentacji zjawisk z wykorzystaniem różnorodnych sygnatur punktowych, liniowych i powierzchniowych.
12. Geografia społeczno- ekonomiczna.
Geografia społeczno-ekonomiczna, antropogeografia, geografia człowieka - jeden z dwóch głównych działów geografii (obok geografii fizycznej), nauka zajmująca się przestrzennymi strukturami życia społecznego i gospodarczego oraz poszczególnych działów gospodarki.
13.Podział geografii społeczno- ekonomicznej.
geografia ludności (demogeografia),
geografia komunikacji, w tym: geografia transportu i geografia łączności,
geografia społeczna (socjogeografia),
geografia ekonomiczna regionalna, utożsamiana niekiedy z ang. Regional Science (brak polskiego odpowiednika).
Niekiedy wyróżnia się geografię stosowaną (np. geografia wojskowa), podejmującą badania, na które istnieje konkretne zapotrzebowanie ze strony społeczeństwa czy gospodarki.
14.Funkcje geografii ekonomicznej.
-diagnostyczna
- prognostyczna
- kulturalna
-wychowawcza
- naukowo badawcza
15. Przydatne definicje.
Determinizm geograficzny – przypisuje środowisku geograficznemu nadrzędną rolę w rozwoju społeczno – gospodarczym .
Nihilizm geograficzny - uznaje, że środowisko geograficzne nie wywiera bardziej znaczącego wpływu na rozwój społeczno gospodarczy.
Racjonalizm geograficzny – uznający, że środowisko geograficzne warunkuje rozwój społeczno gospodarczy stosownie do swoich walorów specyfiki, zarazem jednak podkreślając znaczenie możliwości ekonomicznych, technologicznych, intelektualnych, społecznych i politycznych, nawarstwiających się w długich okresach czasu.
Środowisko przyrodnicze- jest to zespół komponentów nat. Zarówno fizycznych – martwych jak i żywych, otaczających człowieka warunkujących jego działalność społeczno – gospodarczą
Środowisko geograficzne – jest to zespół elementów przyrody otaczających człowieka, ale już przez niego w różnym stopniu zmodyfikowanych w szerokim rozumieniu obejmuje również technosferę.
LUDNOŚĆ ŚWIATA.
Z perspektywy światowej poważnym problemem jest zjawisko eksplozji demograficznej, co ostatecznie grozi przeludnieniem naszej planety. Źródłem problemu jest wysoki przyrost naturalny przy malejącym współczynniku zgonów w wielu krajach (szczególnie afrykańskich i azjatyckich).
Niektóre z nich próbowały i próbują nadal prowadzić aktywną ogólno-krajową kontrolę urodzin (np. poprzez wysokie podatki za drugie dziecko w Chinach).
1.Świat w liczbach.
Ludność planety
Ludność świata: 1800 r. - 1 miliard
1960 r. - 3 miliardy (30% - ludność miejska)
2000 r. - 6 miliardów, z czego 1 miliard w Indiach i 1,2 miliarda w Chinach (47% - ludność miejska)
2050 r. (?) - 9 miliardów (70% - ludność miejska).
Rozmieszczenie ludności na powierzchni globu jest bardzo nierównomierne.
Dzieje się tak między innymi za sprawą umiejscowienia ujęć wody, surowców mineralnych i gleb.
Czynniki przyrodnicze decydują w dużym stopniu o obszarach kuli ziemskiej, na których człowiek może zaspokajać swoje naturalne potrzeby i pracować w celu pozyskania środków na swoje utrzymanie i rozwój.
Obszary, które spełniają wyżej wymienione warunki nazywamy ekumeną.
Ekumena, tzn. teren stale zamieszkały przez człowieka, wynosi obecnie około 91% powierzchni globu.
Najwięcej ludności świata, bo około 52%, zamieszkuje tereny usytuowane nie dalej niż 200km od źródeł wody.
Tereny, wyłączając Antarktydę, stanowią około 26% lądów.
W rozpatrywaniu rozmieszczenia gatunku ludzkiego na Ziemi ważne jest zagadnienie mówiące o gęstości zaludnienia.
Sytuację zaludnienia świata i poszczególnych kontynentów, przedstawia tabela :
Ludność świata według kontynentów w 1996r.
| Liczba ludności w mln | Gęstość zaludnienia | |
|---|---|---|
| Świat | 5768 | 43 |
| Europa | 728 | 32 |
| Azja | 3487 | 110 |
| Afryka | 739 | 24 |
| Ameryka Płn. I Środk. | 461 | 19 |
| Ameryka Płd | 322 | 18 |
| Oceania | 29 | 3 |
Na podstawie tej tabeli można stwierdzić, że około 60% ludności świata występuje w Azji, na drugim miejscu pod tym względem znajduje się Afryka, a dalej są: Europa, Ameryka Północna i Środkowa, Ameryka Południowa oraz Australia.
Państwa o największej liczbie ludności w 2000r. to: Chińska Republika Ludowa (1,275mld), Indie (1,009mld), USA (283mln) oraz Indonezja (212mln).
Szacuje się, że w 15 najludniejszych krajach świata stale zamieszkuje około 2/3 ludności całego globu.
Natomiast ciekawostką jest, że z tych 2/3 więcej, niż co piąty obywatel świata żyje w Chińskiej Republice Ludowej, a co siódmy w Indiach.
2.Gęstość zaludnienia.
Średnia gęstość zaludnienia na Ziemi wynosi 43 osoby/km2, co daje nam średnią na poszczególnych kontynentach:
Azja- 111 os/km2,
Europa- 32 os/km2,
Afryka- 23 os/km2,
Ameryka Północna i Środkowa- 19 os/km2,
Ameryka Południowa- 18 os/km2,
Oceania 3 os/km2.
Największą gęstością zaludnienia charakteryzują się małe jednostki terytorialne np.:
Monako (16 tys. os/km2),
Makau (23 tys. os/km2),
Hongkong (6 tys. os/km2),
Gibraltar (5 tys. os/km2)
Singapur (5 tys. os/km2).
Do najgęściej zaludnionych krajów na Ziemi należą:
w Europie-
Holandia,
Belgia,
Wielka Brytania,
Niemcy,
w Azji-
Bangladesz,
Korea Południowa,
Japonia
Sri Lanka.
Natomiast państwa o najmniejszym zaludnieniu to:
Grenlandia (0,1 os/km2),
Mongolia (2 os/km2),
Australia (2 os/km2),
Kanada (3 os/km2) .
Z drugiej strony, możemy zauważyć, że wśród państw o największej gęstości zaludnienia brakuje Chińskiej Republiki Ludowej, czyli najludniejszego kraju świata.
Dzieje się tak, gdyż oprócz terenów o dużym zagęszczeniu a nawet stłoczeniu ludności, występują powierzchnie pustynne i górskie, niesprzyjające zasiedleniu, na których mieszka mała liczba osób bądź są to tereny niezamieszkałe.
Występują następujące przyczyny wpływające na różną gęstość zaludnienia:
- przyrodnicze- żyzne gleby, łatwy dostęp do wody, łagodny klimat;
- poza przyrodnicze- polityczne, ekonomiczne ( np. rozrastanie się dużych okręgów przemysłowych, związane z występowanie bogactw naturalnych), historyczne (do dziś największą gęstość zaludnienia mają obszary, z których wywodzą się cywilizacje starożytne np. Egipt, gdzie gęstość zaludnienia wynosi 63 os/km2, przy czym zamieszkiwana jest głownie dolina Nilu, więc gęstość zaludnienia na obszarach zamieszkiwanych wynosi 500 os/km2).
W czynniku przyrodniczo- geograficznym warunkującym rozmieszczenie ludności na świecie bardzo ważne są gleby.
Według danych geograficznych około 3/5 lądowej powierzchni Ziemi nie jest dogodna dla osadnictwa ludzi. Wynika to z tego, iż są to tereny zbyt suche, zbyt wilgotne, zbyt zimne lub zbyt górzyste, aby mogły być obszarami nadającymi się na ziemie uprawne.
Jednakże obecna technologia pozwala człowiekowi wytworzyć w takich rejonach sztuczne środowisko (przykłady to: ogrzewanie, klimatyzacja, odsalanie wody).
W skali światowej średnia powierzchnia ziem uprawnych na jednego człowieka wynosi mniej niż 0,26 ha. Jednakże ¾ ludzi na Ziemi zamieszkuje obszary o mniejszej powierzchni od światowej średniej fizjologicznej.
I tak najniższa ona jest w Azji- 0,15 ha, w Europie wynosi 0,30 ha (i ciągle spada) a w Ameryce Pd. w wyniku wysokiego przyrostu naturalnego spadła poniżej 0,26 ha.
Tereny bezludne (anekumeny) bądź też bardzo słabo zaludnione (paraekumeny), można znaleźć na każdym kontynencie.
W Eurazji, czyli najbardziej zaludnionym kontynencie takie obszary występują w strefie polarnej Rosji i Skandynawii oraz w Azji Centralnej (pustynie, góry), w Ameryce Północnej: region arktyczny z Alaską, północna Kanada, Grenlandia i bardzo sucha zachodnia część kontynentu, w Ameryce Pd. są to: tropikalne lasy deszczowe Amazonii, pustynie Atacama i region Patagonii w Argentynie, w Afryce są to: pustynia Sahara, lasy tropikalne Afryki Równikowej, pustynie Kalahari i Namib, w Australii jest to środkowa część kontynentu, natomiast Antarktyda nie ma stałych osiedli.
Regionami na świecie, które skupiają największy odsetek ludności (3/5) są: Azja Wschodnia, Azja Południowa, Europa (Zachodnia, Środkowa i zachodnie tereny byłego ZSRR) a także północno-wschodnie części Ameryki Północnej. W dalszej kolejności mamy: Kalifornię, region miejski Meksyku, wsch. wybrzeże Brazylii, region La Platy, Afryka Północna, Afryka Pd. i wsch. Australia.