Stefan Żeromski
Wierna rzeka - streszczenie
Rozdział 1
W lutym 1863 roku Książę Józef Odrowąż brał udział w bitwie pod Małogoszczem. Przeżył jako jedyny z powstańców. Gdy się przebudził, poczuł wielki ból – okazało się, że był ranny w głowę, ramiona i biodra. Ukrył się w lesie i stamtąd zobaczył, że Rosjanie właśnie dobijają i grzebią jego nagich współtowarzyszy w zbiorowej mogile.
Książę postanowił udać się do pobliskiej wsi, by tam poszukać schronienia. Rozpoczął więc bosą wędrówkę przez las i przeprawił się przez rzekę Łośnę. Chłopi nie byli zadowoleni z wizyty przybysza. Początkowo wzbudzał on ich ciekawość, później jednak postanowili się go pozbyć. Gdy wieśniacy obradowali nad tym, czy zabić powstańca własnoręcznie czy raczej wydać go Rosjanom, książę uciekł przez dziurę w płocie. Udał się w stronę pobliskiego dworu i wszedł do kuchni. Przyjął go kucharz Szczepan. Najpierw chciał się go pozbyć, później postanowił jednak zająć się włóczęgą. Nakarmił go i dał mu stare buty, po czym kazał się oddalić. Książę chciał tak zrobić, jednak zatrzymała go stojąca na ganku kobieta. Zaopiekowała się chorym – nakarmiła go kaszą, opatrzyła i położyła do łóżka.
Rozdział 2
Powstaniec przespał prawie cały dzień. Gdy się obudził, jego siły wzrosły na tyle, że mógł rozmawiać. Dowiedział się, że jest pod opieką Salomei Brynickiej na dworze w Niezdołach, należącego do jej wuja. Kobieta opowiada historię swojej rodziny.
Gdy miała roczek, umarła jej matka. Została więc u wujostwa – państwa Rudeckich razem z ojcem – Antonim, który był rządcą dworu. Teraz jednak jest w domu sama, bo ojciec przyłączył się do oddziałów powstańców. Wujek Paweł został aresztowany, a jego synowie polegli w powstaniu. Inni uczą się w Krakowie. Pani Rudecka wyruszyła na poszukiwanie ostatniego dziecka. Teraz dwudziestodwuletnią kobietą opiekuje się stary sługa domu – Szczepan Podkurek.
Opowiedziała także historię braci Rudeckich. Młodszy Paweł zajmował się gospodarstwem, a starszy – Dominik prowadził gorzelnię. Przynosiła ona jednak same straty,
Młodszy Paweł zajmował się gospodarstwem, a starszy – Dominik prowadził gorzelnię. Przynosiła ona jednak same straty, przez co często dochodziło między rodzeństwem do kłótni. W końcu Dominik ustąpił i zlikwidował swój biznes, jednak wszystkie kadzie kazał przenieść do salonu. Później się w nim zamknął i zaczął stronić od ludzi. W końcu zdziwaczał i zastrzelił się. Zdaniem domowników, jego duch nadal przebywa we dworze, co objawia się głośnym hałasem przesuwanych kadzi.
Salomea przyznaje przed Józefem, że czuje się przy nim bezpiecznie, choć wojska rosyjskie mogą w każdej chwili pojawić się w domu. Już wcześniej dochodziło do podobnych wydarzeń, dlatego dom jest splądrowany i częściowo spalony. Częste rewizje są wynikiem donosów ludności, bowiem już nieraz ukrywali się tu powstańcy. Przed wizytą Rosjan ostrzega jednak Salomeę jej żydowska przyjaciółka – Ryfka, córka karczmarza z pobliskiej wsi.
Rozdział 3
Salomea i Szczepan przygotowali w stodole kryjówkę dla Józefa. Kucharz wyciął pod stogiem siana otwór, w którym mogliby schować powstańca w razie przybycia wojsk rosyjskich. Panienka coraz bardziej angażowała się w pomoc powstańcowi. Przeniosła się do nieogrzewanego salonu, by Józef mógł się kurować w jej ciepłym pokoju.
Pewnej nocy w oknie Salomei rozległo się pukanie – ostrzeżenie Ryfki przed nadciągającym wojskiem, które obecnie przebywało w karczmie jej ojca. Razem z kucharzem ukryli księcia w stodole. Sama Salomea szybko usuwała ślady, które mogły świadczyć o jego pobycie. Spaliła zaplamioną krwią pościel i bandaże.
Gdy przybyli Rosjanie, zaczęli ją wypytywać o rodzinę i o mężczyznę, wracającego z powstania, którego – jak twierdzili wieśniacy – ukrywała w domu. Ta odpowiadała im spokojnie, przyznała, że krew na materacu jest jej własną. Wojskowi jednak postanowili przeszukać stodołę i opuszczoną część domu. Gdy nic nie znaleźli, rozłożyli sobie posłania w stodole, gdzie ukrywał się powstaniec.
Rozdział 4
Rosjanie odeszli wraz ze świtem. Panienka chciała od razu zobaczyć jak czuje się Odrowąż, jednak Szczepan zabronił jej, mówiąc, że ma przeczucie, iż wojskowi jeszcze wrócą. Okazało się, że się nie mylił. Żołnierze ponownie przeszukali dom pod przywództwem Wiesnicyna, który już poprzedniego wieczora uważnie się jej przyglądał. Tym razem próbował zagaić rozmowę, jednak Salomea go zignorowała.
Gdy Rosjanie odjechali, dwoje mieszkańców Niezdołów wydobyło Józefa z kryjówki. Był jednak w ciężkim stanie – rany ponownie się otworzyły, powstaniec prawie zamarzł. Najgorsza jednak była rana w biodrze, gdzie tkwiła kula. Obrażenie zaczęło się jątrzyć, wydobywała się z niego ropa. Salomea opatrzyła go ponownie i położyła w swoim pokoju.
Rozdział 5
Którejś nocy rozległo się łomotanie do drzwi i okien . Przerażona Salomea przy pomocy Szczepana zdołała ukryć Józefa w jednej z kadzie, które niegdyś wykorzystywane były w gorzelni. Nocnymi napastnikami byli żołnierze, powracający z powstania. Byli głodni i przemarznięci. Gdy dowiedzieli się, ze w domu nie ma nic do jedzenia, wpadli w szał i grozili zastrzeleniem panienki. Sytuację załagodził Szczepan, który przyniósł trochę ziemniaków i kaszy.
Rozdział 6
Rana Józefa nie goiła się. Coraz częściej tracił przytomność, rzucał się przez sen i wydawał głośne okrzyki, co wzbudziło podejrzliwość stacjonujących nieopodal żołnierzy. Salomea postanowiła zatem udać się po lekarza. Nocą poszła zatem do Ryfki zaczęła prosić o pożyczenie koni. Żydówka początkowo wzbraniała się, mówiąc, że konie nie należą do niej, ale do gościa w karczmie. Uległa jednak prośbom przyjaciółki i pożyczyła jej koni z zaprzęgiem.
Salomea wybrała drogę przez las w obawie przed patrolami rosyjskimi. Udała się do mieszkającego w mieście lekarza Kulewskiego, którego znała z jego poprzednich wizyt we dworze Rudeckich. Doktor początkowo nie chciał zgodzić się pomóc powstańcowi, bowiem groziła ona kara śmierci. Jednak zgodził się za namową panienki. Po przybyciu do Niezdołów okazało się,
Jednak zgodził się za namową panienki. Po przybyciu do Niezdołów okazało się, że jego przybycie było daremne – Kulewski nie mógł usunąć kuli bez znieczulenia, gdyż kula tkwiła zbyt głęboko. Opatrzył zatem tylko głowę Józefa. Gdy okazało się, że Salomea nie ma czym mu zapłacić, stał się wobec niej bardzo natarczywy. Odwiozła go jednak do domu i zwróciła konie Ryfce. Od tamtej pory Józefowi zaczęło się poprawiać.
Rozdział 7
Do dworu w Niezdołach przybył Antoni Brynicki – ojciec Salomei. Gdy zobaczył w łóżku córki obcego mężczyznę, zażądał wyjaśnień. Ta opowiedziała mu historię Józefa. Antoni jednak nie do końca ufał mężczyźnie. Przywołał do siebie Szczepana i kazał mu strzec córki przed natarczywością księcia. Gdyby próbował się do niej zbliżyć podstępem czy siłą, kucharz ma mu strzelić w głowę. Nad ranem pan Antoni wyjeżdża w dalszą podróż.
Rozdział 8
Pewnego marcowego dnia do Niezdołów przybyło dwóch mężczyzn. Jednym z nich był Hubert Olbromski. Znał ojca Salomei, który zajmował się nim, gdy Olbromski mieszkał w internacie, położonym niedaleko koszar. Jego właśni rodzice zostali bowiem zamordowani podczas rzezi galicyjskiej. Teraz dzierży on „posadę” komisarza Rządu Narodowego.
Wraz ze swoim towarzyszem, Olbromski został na noc w domu państwa Rudnickich. O świcie jednak nadciągnęli Rosjanie. Młodszemu mężczyźnie udało się zbiec na koniu, Olbromski zaś uciekł nad rzekę, która odcięła mu drogę ucieczki. Zdołał wyrzucić do rzeki torbę z dokumentami, zawierającymi tajne plany oraz listę powstańców. Początkowo zaczął się bronić i nawet zranił kilku żołnierzy. Jednak natarła na niego większa ich grupa, która zamordowała go w okrutny, bezlitosny sposób. Rosjanom nie udało się odzyskać torby.
Również mieszkańcy dworu ukryli się w pobliskich zaroślach. Jednym, który w nim został, był Józef, którego ukryto w jednej z kadzi. Znalazł go tam Wiesnicyn. Ranny prosił, by zabić go na miejscu. Żołnierz jednak zlitował się nad nim i pozostawił go przy życiu, mając jednocześnie nadzieję, że przyniesie mu to pochlebną opinię u panny Salomei.
Rozdział 9
Szczepan, wbrew zakazom, wydanych przez Rosjan, pogrzebał Olbromskiego na wyraźne polecenie panienki.
Pomiędzy Salomeą a Józefem zaczęło się coraz bardziej rozwijać uczucie. Dziewczyna, chcąc to ukryć, stawała się niemiła dla powstańca. Zaczęła go unikać, wspominać o swej samotności, która nastąpi, gdy Odrowąż wyzdrowieje i odejdzie.
Rozdział 10
U Józefa pojawił się ogromny wrzód, który pękł. Wraz z ropą, wypłynęła kula, która tkwiła w ciele powstańca. Jego zdrowie zaczęło jeszcze szybciej wracać do normy. Mógł już chodzić i w razie czego sam się ukrywać. Okazało się też, że mieszkańcy wsi wiedzą już o nowym domowniku. Przed Salomeą zaczęły się rodzić obawy o pomówienia jej czci.
Rozdział 11
Pewnej nocy z pokojów zmarłego Dominika Rudnickiego zaczęły dobiegać głośne dźwięki. Salomei wydawało się też, że widziała ducha swego wuja. Przerażona uciekła do pokoju Józefa. Ten próbował ją uspokoić i ucieszyć, co skończyło się wspólnie spędzoną nocą.
Rozdział 12
W marcu w domu niespodziewanie pojawili się Rosjanie. Józef nie miał czasu, by udać się do swej kryjówki, uciekł więc w pobliskie krzaki. Niestety, bardzo go to wyczerpało i ponownie mocno podupadł na zdrowiu.
Do dworu powrócili państwo Rudeccy. Żonie udało się wydobyć z więzienia za kaucją Pawła, jednak nie odnalazła ostatniego z synów. Byli zdruzgotani widokiem zniszczeń, których dokonała wojna i nieobecność gospodarzy. Rudecki już wtedy był w ciężkim stanie. Wezwany lekarz nie potrafił pomóc panu domu – zmarł on w trzy dni po przyjeździe.
Rozdział 13
Rudecka i Salomea zaczęły prace we dworze, które miały doprowadzić dom do poprzedniego stanu. Została zatrudniona służba, postarano się o nowe elementy inwentarza. Z każdym dniem oczekiwano powrotu pana Antoniego. Tymczasem Salomea otrzymała list, z którego wynikało, że jej ojciec zmarł w klasztorze i przekazywał jej swą ostatnią wolę. Świadomość starty ostatniej osoby, będącej jej rodziną sprawiła, że dziewczyna jeszcze bardziej przywiązała się do Józefa.
Rozdział 14
W okolicach maja na dwór w Niezdołach przybyła księżna Odrowążowa. Szukała syna od dawna, dopiero doktor Kulewski wskazał jej miejsce pobytu syna. Salomea nie zgodziła się jednak na jej spotkanie z księciem, ponieważ twierdziła, że w jego stanie mogłoby to wywołać zbyt wielki szok. Matka obserwowała więc syna przez szparę w drzwiach.
Rozdział 15
Salomea podjęła próby uprzedzenia Józefa o przybyciu matki. Sama natomiast opowiedziała jej historię syna, przez co stały się dobrymi przyjaciółkami. Księżna posłała po lekarzy i żywność, by jej syn jak najszybciej wrócił do zdrowia. Również Szczepanowi dała sakiewkę złotych monet, by w ten sposób wynagrodzić mu trud i poświęcenie. Matka Józefa zaczyna też dostrzegać uczucie, łączące Salomeę z synem. Mimo wdzięczności za uratowanie mu życia, nie chciała wyrazić zgody na związek.
Rozdział 16
Księżna ma w końcu możliwość spotkania się z synem. Gdy widzi, w jakim jest stanie, postanawia, że najlepszym wyjściem będzie wyjazd z dzieckiem za granicę. Prosi o pomoc Salomeę. Dziewczyna myśli o Włoszech, jednak dowiaduje się, że księżna nie chce, by z nimi jechała. W podziękowaniu obdarowuje Salomeę pieniędzmi. Coraz bardziej odsuwa też panienkę od leczenia ukochanego syna. Dziewczyna jest zrozpaczona, zdaje sobie sprawę, że nie będzie mogła być z Józefem, ponieważ jest dla niego za biedna i matka nie zgodzi się na ich związek. Jako osoba bardzo dumna, nie wspomina księżnej, że spodziewa się dziecka.
Rozdział 17
Matka Józefa okłamała go, że przyzwoli na ponowne zaciągnięcie się do wojska, gdy ten na dobre wyzdrowieje. Wspomniała nawet o nowo formowanych oddziałach w Krakowie. Chłopak z ochotą przystał na jej warunki.
Salomea ukrywa swoje prawdziwe uczucia. Nocą dochodzi do rozstania. Zrozpaczona dziewczyna oddaje księżnej kulę z rany Józefa, po czym idzie nad rzekę. Wyrzuca pieniądze do wody, a potem całą noc chodzi po mokrych od rosy trawach. W końcu pada ze zmęczenia na ścieżkę. Gdy rano Szczepan idzie nad rzekę po wodę, dostrzega leżące ciało dziewczyny. Pełen złych przeczuć, zanosi ją na rękach do domu.
Opracowanie
Wierna rzeka - Geneza utworu
„Wierna rzeka” miała być jedną z części, opisujących losy Polski pod zaborami. Żeromski za pomocą powieści historycznej chciał pokazać, jakie przemiany dokonały się podczas wyzwoleńczych walk. Podtytuł „klechda domowa” miał służyć podkreśleniu bliskości tematu dla Żeromskiego, jego własnych doświadczeń.
Historię tą miał usłyszeć w domu swojej ciotki, Józefy Saskiej w 1863 roku. Stąd dwór w Niezdołach jest wierną kopią dworu w Rudzie Zajączkowskiej, a bohaterom Rudeckich – rodzina Saskich.
Powieść została po raz pierwszy wydrukowana w 1912 roku.
Wierna rzeka - Czas i miejsce akcji
Akcja rozpoczyna się wraz z końcem bitwy pod Małogoszczem, która miała miejsce 24 lutego 1863 roku. Była to jedna z największych akcji bojowych powstania styczniowego. Proces uzdrawiania księcia Józefa i rozwój jego miłości z Salomeą to kolejne miesiące, opisane przez Żeromskiego. Powieść kończy się w połowie maja, kiedy na dwór w Niezdołach przyjeżdża matka Józefa i postanawia wywieźć go za granicę.
Miejscem akcji jest przede wszystkim dwór w Niezdołach, wierna kopia dworku w Rudzie Zajączkowskiej. Jeśli przyjąć bitwę pod Małogoszczem za punkt niezbyt odległy od miejsca walki, można przyjąć, że akcja toczy się w obecnym województwie świętokrzyskim, w okolicy rzeki Łośni (też Łosośny), przez pisarza nazwaną „Wierną”.
Dom w Niezdołach, mimo iż leży pomiędzy wsią a miastem, jest jednak na tyle odseparowany od reszty świata, że w powieści staje się jakby jego metaforą. Na podstawie losu dworku można mówić o sytuacji w kraju. Jest on ciągle rewidowany, między mieszkańcami nie ma normalnych więzi międzyludzkich, są sobie obcy, nie ma szans na porozumienie. Na porządku dziennym jest donosicielstwo.
Wierna rzeka - Plan wydarzeń
1. Bitwa pod Małogoszczem.
2. Wędrówka księcia Józefa.
3. Przybycie na wieś – obelgi chłopów i ucieczka.
4. Wizyta w kuchni na dworze w Niezdołach.
5. Pojawienie się Salomei.
6. Salomea opiekuje się chorym.
7. Historia życia Salomei.
8. Wizyta Rosjan:
a)ukrycie Józefa;
b)spalenie dowodów bytności Józefa na dworze;
c)pytania Rosjan i rewizja;
d)Rosjanie udają się na spoczynek;
e)odjazd Rosjan;
f)powrót wojska;
g)wydobycie Józefa z kryjówki.
9. Natarczywa wizyta powstańców.
10. Podróż Salomei po lekarza:
a)prośba Salomei i pomoc Ryfki;
b)podróż przez las;
c)zgoda lekarza na leczenie;
d)przybycie lekarza na dwór w Niezdołach i jego niemoc;
e)odwiezienie Kulewskiego do domu.
11. Przybycie Antoniego Brynickiego.
12. Przybycie Huberta Olbromskiego z przyjacielem.
13. Wizyta Rosjan i śmierć Olbromskiego.
14. Rosnące uczucie Salomei i Józefa.
15. Usunięcie kuli z rany Józefa.
16. Wspólnie spędzona noc kochanków.
17. Pogorszenie stanu zdrowia Józefa.
18. Powrót państwa Rudnickich.
19. Śmierć Pawła Rudnickiego.
20. Wiadomość o śmierci ojca Salomei.
21. Przybycie księżnej Odrowążowej.
22. Pomoc finansowa księżnej.
23. Polepszenie stanu zdrowia Józefa.
24. Decyzja księżnej.
25. Kłamstwa księżnej i jej wyjazd z synem.
26. Rozpacz Salomei.
Wierna rzeka - Problematyka
Fabuła „Wiernej rzeki” opiera się na dwóch, przeplatających się wątkach – powstania i miłości. Akcja utworu rozpoczyna się od opisu pola bitewnego pod Małogoszczem. Główny męski bohater powieści, książę Odrowąż cudem unika śmierci z rąk rosyjskich żołdaków i ostatkiem sił dociera do najbliższych, chłopskich zabudowań w poszukiwaniu schronienia. Niestety, dla miejscowych ranny powstaniec nie jest bohaterem, a zagrożeniem, oznaczającym rychły przyjazd i prześladowania ze strony rosyjskich żołnierzy. Dotkliwie cierpiący żołnierz zostaje potraktowany przez chłopstwo jak umierające zwierzę: „Ktoś z tłumu podjął z ziemi skibę zmarzniętej ziemi i cisnął. Trafił w plecy. Ktoś inny trafił w głowę i przechylił ją niżej jeszcze, ku zagonom.. Wołano nań rozmaitymi przezwiskami, lecz z dala i coraz bardziej z daleka.” Szczęśliwym zbiegiem okoliczności powstaniec trafia w ręce dzielnej, młodej kobiety, która opatruje jego rany i udziela schronienia, narażając się tym samym na śmiertelne niebezpieczeństwo.
Obrazy powstania, ukazanego w powieści, przerażają swym naturalizmem. Sceny walk epatują realistycznymi wizjami ludzkiego okrucieństwa. Uderza już sam opis bitewnego pola, na którym dogorywają ranni żołnierze. Śmierć powstańców niewiele ma wspólnego z bohaterstwem czy romantycznym odchodzeniem w glorii chwały. Ranny Odrowąż widzi zmasakrowane zwłoki, krew, wnętrzności dobijanych i ciała grzęznące w brudnym śniegu. Cierpienia jego samego zostają opisane z brutalną szczegółowością. Podobna stylistyka towarzyszy opisowi tragicznej śmierci Olbromskiego, rozsiekanego przez wściekłych ludzi Wiesnicyna. Postacie polskich powstańców także są dalekie od ideału. Wygłodniali żołnierze pojawiają się w dworze tylko po to, by żądać pożywienia, w razie odmowy grożąc śmiercią. Dla Salomei i Szczepana zachowanie Polaków w istocie nie różni się zbytnio od postępowania Rosjan. Jedni i drudzy stanowią zagrożenie. Poczucie ciągłego niebezpieczeństwa, głód i nieustanne prześladowania skutecznie demoralizują miejscową ludność. Udzielenie pomocy powstańcom grozi śmiercią,
Poczucie ciągłego niebezpieczeństwa, głód i nieustanne prześladowania skutecznie demoralizują miejscową ludność. Udzielenie pomocy powstańcom grozi śmiercią, stąd surowa reakcja chłopów na widok Odrowąża. Zgromadzony tłum jest gotów go pojmać i niemalże zlinczować. Mężczyzna jest u kresu wyczerpania fizycznego i psychicznego, dostrzega także ironię tego, co go spotkało ze strony rodaków: “To byli właśnie ci, dla których wolności z pańskiego domu poszedł był spać w polach, w zimie, na roli – przymierać głodem – jak pies słuchać rozkazu – bić się bez broni – i tak oto z placu boju wracać. Podchodzili do niego wszyscy wraz, półkolem.”
W rzeczywistości zdominowanej przez ciągłą atmosferę życia w strachu i zezwierzęcenia zachowanie Salomei wydaje się czymś niemalże archaicznym. Dzielna kobieta bez namysłu udziela pomocy rannemu, tłumacząc swój czyn patriotyzmem i chrześcijańskim obowiązkiem miłości. Niestety, zachowanie panny Brynickiej jest odosobnione. Sama bohaterka dzielnie stoi na straży rodzinnego domostwa, starając się jakoś przetrwać czas niekończących się walk. Gdy w jej domu przypadkowo pojawia się komisarz Rządu Narodowego, dziewczyna z wyrzutem wypytuje go o sens kontynuowania krwawej walki: „Któż z was ośmieli się mówić, że pobije tych, co tu nocami przychodzą szarpać nas, ludzi bezbronnych? A jeżeli ich nie możecie pobić, to kto z was ośmielił się rozpętać w nich dzicz, co ją ze sobą z okrutnych śniegów w duszach przynieśli? Czy macie w sobie siłę równą ich dziczy i taką, żeby tamto złe zgniotła?” Salomea po stracie najbliższych członków rodziny ma powody, by wątpić w sens wyniszczającej walki. Jej wypowiedź – krótka, trafna i bolesna – jest jednocześnie komentarzem autora do opisanego fragmentu powstańczej historii. Pomimo wątpliwości i braku szans na polepszenie własnego losu, główni bohaterowie do końca pełnią swoje role – Odrowąż planuje kontynuowanie walki, Salomea pozostaje „strażniczką” dworu.
Na tle walk powstańczych autor rysuje wątek miłosny. Romans ubogiej szlachcianki z księciem brzmi co najmniej bajkowo. Książę trafia do dworu w Niezdołach jako zakrwawiony,
Romans ubogiej szlachcianki z księciem brzmi co najmniej bajkowo. Książę trafia do dworu w Niezdołach jako zakrwawiony, bosy żebrak. Zachowanie Salomei, jej niezwykła ofiarność i pogoda ducha wydają się rannemu darem zesłanym przez Boga. Pomimo licznych niebezpieczeństw młodej kobiecie udaje się niezwykła rzecz – utrzymanie przy życiu i zdrowiu rannego powstańca. Wydaje się, że w przypadku tych dwojga miłość to naturalna kolej rzeczy. Obydwoje zresztą wykorzystują dany im przez los, krótki czas radości i spełnienia. Niestety, w finale powieści tylko jedno z nich staje na wysokości zadania i poświęca się dla szczęścia drugiego. Zachowanie Salomei podkreśla jej własną, kobiecą godność i dumę kontrastującą z zachowaniem upokarzającej ją arystokratki – matki Odrowąża. Finał przynosi kolejne, życiowe rozczarowanie, a osobista klęska Salomei współgra z upadkiem powstańczych ideałów.
Pozostaje jeszcze tytułowa rzeka, spełniająca rolę niemalże mistycznego powiernika ludzkiego bólu, cierpienia i tajemnic. Woda daje schronienie uciekającemu powstańcowi, ukrywa w swym nurcie cenne dokumenty umierającego Olbromskiego, przyjmuje pieniądze wyrzucone przez zrozpaczoną Salomeę. Ciemny nurt rzeki może symbolizować nieuchronność ludzkiego losu, jego tajemnicę, ale także takie przemijanie, które daje nadzieję na odmianę tragicznego losu bohaterów.
Rzeka Łośna została przez Żeromskiego nazwana Wierną Rzeką. Jako jedyna potrafi ona bowiem zrozumieć i zachować dla siebie najgłębsze tajemnice bohaterów. Pojawia się w najważniejszych momentach ich życia.
Ranny Józef początkowo traktuje rzekę jako przeszkodę, później jednak przynosi mu ona ulgę: „Tkliwym po tysiąckroć chlustaniem, pracowitym myciem woda oczyściła każdą ranę, a – jak matka ustami – wycałowała z niej srogość cierpienia. Wchłonęła, w siebie ta rzeka prastara i wiecznie nowa szczodrą powstańca krew, zliczyła jej krople, skrzętnie w siebie zabrała, pojęła w głębiny, rozpuściła w sobie, wessała i dokądś poniosła – poniosła...”.
Hubert Olbromski tuż przed śmiercią wrzuca do rzeki teczkę z dokumentami, zawierającymi tajne plany powstańców oraz listę z ich nazwiskami. I tym razem „nie wydała rzeka powierzonego sekretu”.
Również Salomea w zakończeniu powieści idzie nad rzekę, do której wrzuca pieniądze, otrzymane od matki Józefa. Tylko rzeka jest w stanie zrozumieć jej ból, cierpienie i upokorzenie: „Woda plusnęła – na znak. Ona jedna zrozumiała męczarnię serca. Ona jedna przywtórzyła mu dźwiękiem zrozumiałym”.
Wierna rzeka staje się zatem powiernicą najskrytszych tajemnic, urasta do rangi powiernicy, której można być pewnym, że nigdy nie wyda powierzonych jej sekretów.
Powstaniec, w którym zakochuje się Salomea. Wykształcony w Paryżu i we Włoszech. Wysoki, szczupły brunet. Jest człowiekiem odważnym i honorowym. Mimo sprzeciwu rodziny zaciągnął się do wojska. Zakochuje się w kobiecie, która ocaliła mu życie, wydaje się jednak, że jest to raczej miłość z poczucia wdzięczności, niż prawdziwie szczere i bezinteresowne uczucie. Gdy dochodzi do zdrowia, zaczyna znowu myśleć o zaciągnięciu się do wojska, nie licząc się zbytnio z uczuciami ukochanej.
Salomea Brynicka
Oprócz Szczepana, jedyna mieszkanka dworu podczas powstania. Córka Antoniego Brynickiego, jej matka zmarła, gdy dziewczyna miała zaledwie rok. Wychowywała się w domu wujostwa – państwa Rudeckich, pobierała naukę u sióstr w Imbramowicach.
Piękna, dwudziestodwuletnia kobieta o ciemnych oczach. Wychowana została w duchu patriotycznym, toteż wierzy w sens powstańczego zrywu i pomaga uciekinierom. Odważna i dumna, pełna poświęcenia, ale też poczucia humoru. Jest szczera i bezinteresowna – zaopiekowała się Józefem, nie wiedząc o jego arystokratycznym pochodzeniu.
Szczepan Podkurek
„Wysoki, zgarbiony starzec, biały jak gołąb, z gęstą nad wyraz czupryną (…). Był już bardzo wiekowy, niemal zgrzybiały, lecz rozrośnięty w barach, kościsty, prędkich ruchów i, widać, mocny. Twarz jego o kolorze żywej rdzawości zimowego jabłka była zbiegowiskiem nieprzeliczonych zmarszczek, które przecinały ją we wszystkich kierunkach, jak ślady cięć tasaka na kucharskiej desce, tworząc istne promieniska dookoła ust i oczu. Biała jak śnieg, gęsta i zwarta czupryna nad tą twarzą zoraną, pełną potęgi i wiedzy o życiu, jaśniała w zmierzchu. Wielkie ręce były jak narzędzia zużyte i zdarte od pracy”. Szczepan pełnił rolę kucharza w Niezdołach.
Nie był przychylny powstańcom. Początkowo nie chciał udzielić Odrowążowi pomocy, jednak ulitował się nad nim, choć był przy tym bardzo nieprzyjemny i gburowaty. Twierdzi, że powstańcy przynoszą tylko kłopoty, dlatego każe księciu czym prędzej się wynosić. Jest jednak posłuszny Salomei i gdy da decyduje się pomóc Józefowi, bez skargi podporządkowuje się jej woli.
Wiesnicyn
Dragon rosyjskiego wojska. Zakochał się w Salomei od pierwszego wejrzenia. Odtąd, gdy ją widział, doświadczał „zarazem szczęścia i męczarni”. W dawnych czasach był zwolennikiem demokracji, teraz walczy z powstańcami i ściga uciekinierów. Potrafi być jednak wspaniałomyślny i litościwy – darowuje życie Odrowążowi, gdy znajduje go ukrytego w kadzi.
Ryfka
Żydówka, przyjaciółka Salomei. Jedyna osoba ze wsi, utrzymująca z nią kontakty, nieraz ostrzegała Salomeę przed przybyciem i rewizjami Rosjan.
Kulewski
Lekarz z miasta. Za namową Salomei zgodził się przyjechać do chorego Józefa, jednak nie potrafił go uleczyć. Był tchórzem – z obawy przed uwięzieniem nie chciał początkowo odwiedzić Odrowąża. Gdy dowiedział się, że Salomea nie ma mu czym zapłacić, stał się wobec niej bardzo napastliwy, czym zyskał wzgardę panienki.
Antoni Brynicki
„Był to człowiek wysoki z siwymi wąsami”, małomówny. Brał udział w powstaniu. Gdy po przybyciu na jedną noc do domu zobaczył Józefa, bardzo zaniepokoił się o los swojej córki. Kazał Szczepanowi trzymać nad nią pieczę. Był blisko związany z Salomeą. W swojej ostatniej woli wyraził pragnienie, by jego córka trzymała się wpajanych w nią zasad. Umarł w pobliżu klasztoru świętej Katarzyny.
Hubert Olbromski
Pełnił funkcję kanclerza Rządu Narodowego. Znał ojca Salomei, gdyż ten otoczył go swoją opieką, gdy Hubert był w internacie. Jego rodzice zmarli bowiem podczas rzezi galicyjskiej.
Na skutek przybycia Rosjan do dworku musiał uciekać. Został jednak schwytany i brutalnie zamordowany przez Rosjan.
Pani Rudecka
Żona Pawła Rudeckiego, właściciela domu w Niezdołach. Po śmierci męża postanawia sama odbudować podupadły majątek. Dzielna i niezłomna kobieta – mimo lęku poszła w świat, by odnaleźć męża i dziecko.
Paweł Rudecki
Właściciel domu w Niezdołach. Przez lata prowadził gospodarstwo razem z bratem Dominikiem, który jednak musiał zamknąć swoją gorzelnię ze względu na coraz większe starty. Po powrocie do domu załamał się jego stanem. Na skutek wielkiej żałości oraz podupadłego w czasie powstania zdrowia zmarł trzy dni później.
Księżna Odrowążowa
Matka Józefa. „(…) była wysoka i pomimo siwiejących włosów ze śladem piękności na twarzy”. Długo poszukiwała swego jedynego syna, gdy dowiedziała się, że żyje, z wrażenia zemdlała.
Czuła wielką wdzięczność do Salomei za ocalenie życia syna, jednak jej arystokratyczne przyzwyczajenia nie pozwalały jej zgodzić się na mezalians. Żeby uspokoić wyrzuty sumienia, dała Salomei sakiewkę pełną złotych monet. Syn oraz jego arystokratyczny honor stały się dla niej najważniejszymi wartościami.