Zaludnienie świata (zaludnienie poszczególnych regionów, pojęcie powszechny spis ludności)

• Obraz zaludnienia świata uzyskujemy z powszechnych spisów ludności i danych szacunkowych, większość krajów przeprowadza je co 10 lat.

• Tempo wzrostu zaludnienia uzależnione jest od ruchu naturalnego ludności, czyli liczby urodzeń i zgonów.

• Początkowo rozwój zaludnienia kuli ziemskiej postępował bardzo powoli z powodu wysokiego wskaźnika zgonów, który był spowodowany niskim poziomem nauk medycznych, epidemiami. Gromadzili się oni w basenie Morza Śródziemnego, na terenach Bliskiego i Środkowego Wschodu, Azji Południowej i Wschodniej.

• Po II WŚ wystąpiło zjawisko kompensaty powojennej, czyli wyż demograficzny (Polska). Inne wyże, zegar ludnościowy (0034)

PRZYROST NATURALNY

przyrost naturalny - różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów. Może być ujemny lub dodatni. Przeciętnie na świecie wynosi on 17‰.

Typy przyrostu naturalnego:

• prymitywny (pierwotny),

• eksplozji demograficznej (kompensaty powojennej),

• europejski

1. Prymitywny - charakteryzuje się wysokim, niekontrolowanym wskaźnikiem urodzeń i niemal równym wskaźnikiem zgonów (prymitywne warunki życia, klęski głodu, zły stan zdrowia ludności, epidemie, wojny), niewielki przyrost naturalny, wzrost zaludnienia postępował powoli. Występował w średniowieczu, a obecnie występuje w obszarach najsłabiej rozwiniętych, np. w Afryce na południe od Sahary oraz w trudno dostępnych miejscach Azji i Ameryki Łacińskiej.

2. eksplozja demograficzna - wynik zmniejszenia umieralności, głównie niemowląt i małych dzieci, a podstawową przyczyną jest postęp medycyny i higieny. Pozytywnym skutkiem tego zjawiska jest odmłodzenie struktury wieku społeczeństwa i możliwość łatwiejszego zagospodarowania bezludnych połaci kraju (np. Brazylia, Indonezja). Negatywne skutki: trudności społeczno - gospodarcze, związane z wyżywieniem i podniesieniem stopy życiowej ludności. Występowanie zjawiska permanentnego niedożywienia znacznej części społeczeństwa lub głodu (gdy przyrost ludności przekracza rozwój gospodarczy kraju - produkcja żywności). Prowadzenie antynatalistycznej polityki demograficznej - kontrola urodzeń (Chiny, Indie) - planowanie rodziny, podwyższenie wieku zawierania małżeństw. Kompensata powojenna (Europa lata 50. XXw.) - szybki przyrost naturalny wywołany zakończeniem wojny. Edward Rosset sformułował ,,prawo demograficzne wojny''. Wg niego wojna rodzi dwie fazy demograficzne: destrukcyjną - zmniejszenie urodzeń i kompensacyjną - zaczynającą się od momentu zakończenia wojny, polega na wzroście liczb zawieranych małżeństw i urodzeń, przy czym czas jej trwanie i intensywność, zależą od długości trwania i intensywności fazy destrukcyjnej.

3. europejski - mały lub ujemny przyrost naturalny, jest wynikiem niskiego wskaźnika urodzeń i wysokiego wskaźnika zgonów. Występowanie reprodukcji prostej (dzieci zastępują rodziców, ludność zmienia się poprzez migracje), w takich krajach zredukowano udział urodzeń nieplanowanych, gdyż większa liczba dzieci pogarsza sytuację ekonomiczną rodziny. Jest również charakterystyczny dla wysoko rozwiniętych państw świata (Japonia, Australia, Kanada, USA). Zjawisko implozji demograficznej to bardzo niski przyrost naturalny.

(ujemny - Bułgaria, Ukraina, Rosja, Gujana, Łotwa, Estonia, Litwa, Rumunia, Gruzja, Białoruś, niski - Grecja, Słowacja, Szwecja, Dominika, Kuba, Szwajcaria, Portugalia, Albania, Macedonia, Korea Południowa, Dania, Lesotho, Wielka Brytania, Azerbejdżan, Sri Lanka, Singapur, Katar, Nowa Zelandia,wysoki - Niger, Uganda, Burundi, ZEA, Kuwejt, Etiopia, DRK, Zambia, Burkina Faso, Zimbabwe, Madagaskar, Benin. [historia niżów i wyżów 0036kl,p), województwa].

ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI

Na rozmieszczenie ludności na kuli ziemskiej wpływa wzrost liczby świata i migracje. Rozmieszczenie jest nierównomierne i wynika z warunków środowiska przyrodniczego oraz rozwoju historycznego i gospodarczego danego obszaru. Granice masowego zaludnienia wyznaczają: ukształtowanie terenu, skrajnie gorący lub zimny klimat, dostępność do wody, zasięg występowania gleb nadających się do uprawy.

• Najlepsze są strefy nadmorskie, oddalone od morza do 50km. Zamieszkuje je 25% ogółu ludności świata, wpływa to na rozwój gospodarki związanej z wymianą handlową.

• Chętnie zamieszkiwane są także tereny nizinne, a gęstość zaludnienia maleje wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza. Odwrotnie jest w małych szerokościach geogr. (Himalaje, Andy, Addis Abeba, Meksyk, Bogota, La Paz), ze względu na zabagnienie i malaryczność terenów nizinnych. W Europie występuje to tylko w Alpach.

• Wpływ klimatu na rozmieszczenie ludności, większość ludności skupia się między 20 a 60ᵒ szer. geogr. pn., ponieważ tam istnieją warunku sprzyjające rozwojowi rolnictwa, tu, np. klimat monsunowy umożliwia uprawę ryżu, wydajne rolniczo są także stepy i prerie. Występują tu także większe cieki wodne, odpowiednia ilość opadów i temperatura.

• Występowanie złóż surowców mineralnych, np. węgiel kamienny, na jego bazie powstały największe okręgi przemysłowe (Ruhry, Lille, GOP, w WB, pd Ukrainie, appalachijski, Damodar, w pd. Mandżurii w Chinach).

Największe obszary koncentracji ludności:

• wschodnioazjatycki - wschodnie Chiny, Japonia, Korea Południowa (1,4mld ludzi),

• południowoazjatycki - Indie, Pakistan, Bangladesz (1,1mld),

• europejski - WB, państwa Beneluksu, pn-wsch cz. Francji, Niemcy, Czechy, pn Włochy (260mln),

• północnoamerykański - pn-wsch USA, pd-wsch Kanada (150mln),

• a także: Jawa, Bali, Madura, rejon nadmorski Nigerii, dolina i delta Nilu, rejon ujścia La Platy, wybrzeże w rejonie Sao Paulo i Rio de Janeiro.

Obszary słabo zaludnione i bezludne:

• obszary tundrowe i leśne (Syberia, Kanada, Alaska),

• obszary wielkich lasów równikowych (w dorzeczu Amazonki, Konga/Zairu, na Borneo i Nowej Gwinei),

• słabo zaludnione masywy górskie i wyżynne (Tybet),

• wielkie obszary pustynne (Sahara, Kalahari, Gobi, pustynie półwyspu Arabskiego, zachodnich Chin, zachodniej Australii),

• obszary zlodowacone (Antarktyda, Arktyka, Grenlandia).

ekumena - obszar trwale zamieszkany,

anekumena - obszar nie zamieszkany,

subekumena - obszar przejściowo użytkowany przez człowieka.

Kraje z najniższym wskaźnikiem zaludnienia: Islandia, Mongolia, Arabia Saudyjska, Oman, Libia, Sahara Zachodnia, Mauretania, Niger, Czad, Mali, Gabon, Kongo, Angola, Namibia, Botswana, Kanada, Surinam, Gujana, Boliwia, Australia.

Kraje z najwyższym wskaźnikiem zaludnienia: Belgia, Holandia, Japonia, Korea Południowa, Bangladesz, Watykan, Singapur, Monako.

Zaludnienie Polski (0042)

URBANIZACJA

• urbanizacja - postępujący proces koncentracji rozmieszczenia ludności świata w miastach, które tworzą najbardziej dynamiczne ośrodki gospodarczego, społecznego i politycznego rozwoju.

• Początkowo takie ośrodki powstawały w najkorzystniejszych pod względem przyrodniczym regionach świata. W czasach antycznych: Ateny, Efez, Aleksandria, Rzym. W dobie przedkolumbijskiej: Meksyk, Cusco. W okresie ekspansji kolonialnej silnie rozwijały się miasta portowe.

• Za najważniejszy czynnik urbanizacji uważa się industrializację, czyli uprzemysłowienie.

• Proces burzliwego wzrostu miast zapoczątkowała rewolucja przemysłowa XIXw. Liczba ludności świata w drugiej połowie XIXw. wzrosła o 37%, a liczba ludności miejskiej o 192%, a w XXw. - 49 i 228%.

Zwiększenie się udziału liczby ludności miast w ogólnej liczbie ludności następuje przez:

• przyrost naturalny ludności miast,

• napływ ludności ze wsi,

• włączanie do obszarów miast przyległych terenów wiejskich - a więc drogą administracyjną ludność wiejska przekształca się w miejską,

• migracje.

Wskaźnik urbanizacji - określa stopień zurbanizowania danego obszaru. W 1800r. w miastach mieszkało 3% ludności świata, w 1900r. - 14%, w 1980r. - 43%,

Na początku XXI wieku najbardziej zurbanizowane obszary świata to:

• Europa, w szczególności jej zachodnia część,

• Australia,

• Ameryka Południowa (Wenezuela, Urugwaj, Argentyna),

• Ameryka Północna (USA, Kanada).

• oraz Afryka Północna i Bliski Wschód.

Najmniej zurbanizowane kraje znajdują się w Afryce, zwłaszcza Wschodniej (Rwanda, Burundi) i Azji Południowej (Bhutan).

W Polsce współczynnik urbanizacji wynosi według ostatniego spisu powszechnego 59,4% i wykazuje tendencję spadkową.

Według prognoz, do roku 2025 liczba ludności krajów rozwijających się osiągnie 4 miliardy, a 63% ludności świata będą stanowić mieszkańcy miast.

Podział ze względu na wartość wskaźnika urbanizacji dzieli się na 3 grupy:

o niskim stopniu zurbanizowania (kraje Afryki i Azji, np. Chiny, Indie, Indonezja, Bangladesz, Pakistan, Nigeria, Albania, Portugalia)państwo przeznacza mało środków na wsie, w których mieszka znaczna większość ludności kraju,

o średnim stopniu zurbanizowania - udział ludności miejskiej wynosi 40-60% (Grecja, Rumunia, stara Jugosławia, Słowacja, Austria, Szwajcaria, Węgry, Polska, Finlandia, Turcja, Egipt, RPA),

o wysokim stopniu zurbanizowania - w miastach mieszka ponad 3/4 ogółu ludności (Belgia, WB, Argentyna, Holandia, Dania, Australia, Norwegia, Szwecja).

Meksyk koncentruje 22% ogółu ludności państwa, Seul - 36%.

Funkcje miasta:

• egzogeniczne (pełnione na rzecz otoczenia) - funkcje: przemysłowe, handlowe, komunikacyjne, turystyczno - wypoczynkowe, obsługi zaplecza,

• endogeniczne (zaspokajające potrzeby własne ośrodka) - funkcje: lokalne, usługowe, uzupełniające, związane z gospodarką komunalną, administracją.

Modele miasta:

• koncentryczny,

• sektorowy,

• wielu ośrodków, czyli policentryczny.

Funkcje miasta ze względu na stopień ich wpływu na otoczenie społeczno - gospodarcze:

• ośrodek lokalny,

• o. regionalny,

• o. ponadregionalny (jedno- i wielofunkcyjne od 100 do 100 000 mieszkańców),

• o. stołeczny (o narodowym zasięgu funkcji),

• o. metropolii światowych (500 000 mieszkańców i więcej - o funkcji ponadnarodowej).

dezurbanizacja - zjawisko przeciwne do urbanizacji, spowodowane jest zbyt wysokim kosztem funkcjonowania ,,supermiast'', pogorszenie w nich jakości życia na skutek niekorzystnej zmiany środowiska przyrodniczego i stosunków międzyludzkich, szczególnie między dzielnicami luksusu i nędzy (slumsy).

suburbanizacja - proces przenoszenia się ludności na obrzeża miast (Wiedeń, Madryt).

reurbanizacja - władze dążą do takiego rozwoju wnętrza miasta, żeby było ono atrakcyjne dla potrzeb mieszkaniowych i żeby w ten sposób zapobiec bankructwu miasta.

Sytuacja Polski w historii (0044p) największe miasta: Warszawa, Łódź, Kraków, Wrocław, Poznań. Przewaga małych miejscowości do 5 tys. mieszkańców. Najlepiej zurbanizowana jest zachodnia część kraju i północno - zachodnia.

STRUKTURA LUDNOŚCI WG PŁCI

jest ona określana przez stosunek liczby kobiet do mężczyzn (współczynnik feminizacji), liczby mężczyzn do kobiet (współczynnik maskulinizacji), a także udziałem mężczyzn i kobiet w ogólnej liczbie ludności.

Na świecie jest mniej więcej równa liczba kobiet i mężczyzn. Różni się jednak w grupach wiekowych. Chłopców rodzi się więcej więc przeważają oni w młodym wieku. Występuje także wysoka umieralność mężczyzn więc w wieku średnim liczba kobiet i mężczyzn zrównuje się, a w wieku starszym dostrzega się przewagę kobiet.

W krajach powojennych zauważa się przewagę kobiet (Rosja, Niemcy, Austria, Polska).

W wysoko gospodarczo rozwiniętych państwach kobiety żyją dłużej, co powoduje ich niewielką przewagę. Natomiast w krajach gdzie występuje wysoka śmiertelność okołoporodowa obserwuje się niedobór kobiet, np. Indie, Pakistan, Egipt, Nigeria.

Zachwianie równowagi płci może występować także w krajach oraz okręgach przemysłowych zatrudniających dużą liczbę mężczyzn napływających z zewnątrz (Kuwejt).

Niedobór kobiet w Polsce zaznacza się wśród ludności wiejskiej, w niektórych okręgach przemysłowych, a największa przewaga kobiet występuje w województwie łódzkim.

STRUKTURA LUDNOŚCI WG WIEKU

Ze społeczno -gospodarczego punktu widzenia dzielimy ludność na 3 grupy wiekowe:

• 0 - 19 lat - dzieci i młodzież; w grupie tej (tzw. przedprodukcyjnej) znajdują się też młodociani do 16 r. ż., a w krajach najsłabiej rozwiniętych także pracujące dzieci, największy udział tej grupy mają kraje najsłabiej rozwinięte (Indie, Brazylia), wynika to z bardzo dużego przyrostu naturalnego. Najmniejszy udział dzieci mają kraje europejskie o cechach implozji demograficznej, np. Niemcy, Szwajcaria, Austria, Dania, Belgia, Finlandia, Szwecja, Japonia, Kanada, USA,

• 20 - 64 lata - ludność w wieku produkcyjnym (w tym do 45 r. ż. w młodszym wieku produkcyjnym i powyżej tej granicy wieku w starszym); dla kobiet górna granica wieku pracy zawodowej jest często niższa (55 - 60 lat), występuje także zróżnicowanie jej poziomu dla niektórych zawodów,

• 65 lat + - ludność w wieku poprodukcyjnym (największy udział mają: Niemcy, Szwajcaria, Norwegia, WB, Dania, Szwecja).

Zmiany w strukturze wieku następują pod wpływem zmian w przebiegu ruchu naturalnego. Duży wpływ mają wojny, migracje.

Ze względu na udział poszczególnych grup wieku w ogólnym zaludnieniu, można podzielić kraje na:

- kraje młodości demograficznej:

• powyżej 35% dzieci i młodzieży,

• poniżej 50% ludności dojrzałej,

• poniżej 5% ludności starej.

- kraje dojrzałości demograficznej:

• 30 - 35% dzieci i młodzieży,

• 55 - 60% ludności dojrzałej,

• 5 - 10% ludności starej.

- kraje starości demograficznej:

• poniżej 30% dzieci i młodzieży,

• powyżej 55% ludności dojrzałej,

• powyżej 15% ludności starej.

Kraje młodości geograficznej - kraje rozwijające się o wysokim przyroście naturalnym i małej przeciętnej długości życia (prymitywizm demograficzny) - Indie, Egipt, Brazylia, Mołdawia.

Grupa krajów starości demograficznej występuje przede wszystkim w Europie Zachodniej, gdzie proces starzenia się społeczeństw jest najbardziej zaawansowany, np. Grecja, Szwecja, Norwegia, WB, Dania, Austria, Niemcy, Włochy, Szwajcaria, Białoruś.

Wraz ze spadkiem umieralności rośnie przeciętna długość trwania życia.

Na świecie średnia długość życia wynosi 50 - 60 lat, ludzie najdłużej żyją w Japonii, Islandii, Szwecji, Holandii, Szwajcarii, Australii, Norwegii, Polska konkret. (0047p). Przykładowe średnie długości życia:

Norwegia 81,30 lat(a) 

Portugalia 80,72 lat(a)

Polska 76,75 lat

STRUKTURA ZAWODOWA LUDNOŚCI

Ze względu na źródło utrzymania ludność można podzielić na:

• zawodowo czynną (pracujący zarobkowo, pomagający członkowie rodziny, bezrobotne, zarejestrowane jako poszukujące pracy),

• zawodowo bierną, czyli nieaktywną zawodowo, utrzymującą się ze źródeł niezarobkowych (emerytury, renty, stypendia, opieka społeczna, sprzedaż posiadanych dóbr, żebractwo) albo utrzymywaną, tzn. nie mającą własnego źródła dochodu.

Najwyższe współczynniki aktywności zawodowej mają najwyżej rozwinięte państwa, np. Dania (57%), Szwecja, Szwajcaria, Finlandia, Norwegia, Kanada, USA, Rosja, Białoruś, Bułgaria, Czechy, Słowacja, Ukraina.

Stopniowy wzrost aktywności zawodowej kobiet zwiększa aktywność zawodową ogółu ludności.

Ze względu na źródło utrzymania ludność zawodowo czynną dzieli się na:

• utrzymującą się z rolnictwa,

• utrzymującą się z gałęzi nierolniczych - przemysłu, budownictwa, transportu i łączności, obrotu towarowego, oświaty i kultury oraz ochrony zdrowia, opieki społecznej i kultury fizycznej.

W skali międzynarodowej wykazuje się zatrudnionych w 3 sektorach:

• I - rolnictwo i leśnictwo,

• II - przemysł i budownictwo,

• III - usługi.

Obecnie maleje na świecie znaczenie sektorów I i II, a rośnie znaczenie sektora III. Są to też kraje wysoko rozwinięte. - Holandia, Szwecja, Kanada, Niemcy, USA, Belgia, WB. Zatrudnienie w I sektorze dominuje w Indonezji, Pakistanie, Turcji, Nigerii, Egipcie.

W Europie najwięcej osób zatrudnionych w rolnictwie ma: Rumunia, Polska, Grecja, Portugalia, Węgry.

Najwięcej osób zatrudnionych w usługach ma: Kanada, Szwecja, Norwegia, Dania, USA, Holandia, Finlandia.

Bezrobocie - osoby zarejestrowane w UP, poszukujące pracy, czynne zawodowo. Zjawisko powszechne na świecie. Problem bezrobocia powoduje wzrost zasobów siły roboczej, z drugiej zmiany w procesach technologicznych i wzrost automatyzacji.

Bezrobocie dzieli się na:

• przymusowe - poszukujący pracy nie może jej znaleźć,

• dobrowolne - bezrobotni nie chcą podjąć pracy i wolą pobierać zasiłki lub korzystać z pomocy opieki społecznej.

STRUKTURA RASOWA, ETNICZNA, JĘZYKOWA I WYZNANIOWA

rasa ludzka - grupa ludzi wyróżniających się określonymi wspólnymi cechami antropologicznymi, przekazywanymi dziedzicznie. Wyróżnia się ludzi rasy: białej, żółtej, czarnej oraz mieszańców.

Najliczniejsza jest rasa biała (europeidalna) - 50% - Europa, Ameryka Północna, Australia, Afryka Północna, żółta (mongoloidalna) - 40% - Azja, czarna (negroaustraloidalna, in. ekwatorialna) - Afryka na południe od Sahary.

Najbardziej jednolita rasowo jest Europa.

W USA ponad 10% ludności to osoby rasy czarnej.

W Ameryce Łacińskiej mieszka dużo mieszańców, są to potomkowie białych i czarnych - Mulaci, białych i żółtych (Indian) - Metysi oraz czarnych i żółtych (Indian) - Zambowie.

Grupa etniczna - grupa społeczna mająca odrębny język lub gwarę, własną kulturę, nazwę, poczucie więzi grupowej.

Naród tworzy ludność połączona wspólną przeszłością historyczną, mają wspólną kulturę, język, terytorium, gospodarkę. Najliczniejsze: Chińczycy, Hindusi, Amerykanie, Rosjanie.

Mniejszości narodowe lub etniczne - niewielkie grupy narodowe w niektórych krajach.

W Polsce występują mniejszości z krajów takich jak: Niemcy, Litwa, Białoruś, Ukraina, Słowacja. Natomiast Polska mniejszość występuje w WB i USA.

Językiem powszechnego porozumienia jest j. angielski, który jest językiem ojczystym w 12 państwach a urzędowym w ok. 30. To najważniejszy język handlowy świata.

Językiem chińskim posługuje się 20% ludności świata, ale jego użycie ogranicza się w zasadzie do jednego państwa.

Najważniejsze języki świata to: rosyjski, hiszpański, francuski, niemiecki, hindi, urdu, bengalski, arabski, japoński, portugalski.

Za najbardziej wielojęzyczny kontynent uważa się Afrykę (ponad 1000 języków). W państwach afrykańskich powstały języki kontaktowe zwane wehikularnymi, najbardziej powszechny w Afryce Wschodniej jest język suahili, a Zachodniej - hausa.

Język urzędowy danego kraju jest zazwyczaj językiem najliczniejszej grupy narodowościowej. Niektóre państwa mają po 2 i więcej języków urzędowych, np. Belgia, Kanada, Szwajcaria - niemiecki, francuski, włoski, retoromański.

Oficjalnymi językami ONZ są angielski, francuski, chiński i hiszpański, rosyjski, a w Zgromadzeniu Ogólnym także arabski.

Struktura wyznaniowa:

Najbardziej rozpowszechnioną religią jest chrześcijaństwo. Chrześcijanie należą do 3 Kościołów:

katolickiego,

wschodniego zwanego prawosławnym (ortodoksyjnego), Bałkany, Rosja, kraje byłego ZSRR,

protestanckiego (ewangelicki, anglikański) - narody pochodzenia germańskiego, obszary kolonii anglosaskiej.

Buddyzm - stara religia ludów azjatyckich (powstał VI - Vw. p. n. e. w Indiach) rozpowszechnił się w Azji Pd-Wsch i Wsch.

Hinduizm - kontynuacja braminizmu, którego zasadą jest swoisty monoteizm - kult jednego Boga pod różnymi postaciami, ukształtował się w połowie pierwszego tysiąclecia naszej ery w Indiach - Indie.

Konfucjanizm - (VIw. p. n. e.) - Chiny.

Judaizm - najstarsza religia świata, XIIIw. p. n. e. - religia etniczna, wiążąca się z problematyką kulturową danej grupy etnicznej czy narodowościowej.