Domowa apteczka w tradycji japońskiej

Panacea Nr 3(16) lipiec - wrzesień 2006

Kanji oznaczające Kampo.

Na rozwój tradycyjnego lecznictwa w Japonii największy wpływ miała medycyna chińska. Zanim te wpływy zdominowały wiedzę o lekach, plemienna społeczność wysp opierała się przede wszystkim na praktykach szamańskich. Do dziś ślady tych praktyk można odnaleźć w tradycyjnym lecznictwie Ajnów - ludu zamieszkującego obecnie niewielki obszar na Hokkaido. Zainteresowanym polecamy książkę prof. Alfreda F. Majewicza Dzieje i wierzenia Ajnów (Poznań 1991). Szczególnie dociekliwi mogą też przeczytać w bibliotecznej czytelni artykuł Bronisława Piłsudskiego Szamanizm u tubylców na Sachalinie, opublikowany w roku 1910 w Kwartalniku Etnograficznym „Lud” (t. XV, s. 261-274; t. XVI, s. 117-132).
Tradycyjne japońskie domowe leki wywodzą się z medycyny Kampo. Chińscy arystokraci i buddyjscy mnisi posiadali dużą wiedzę na temat leków, która dotarła do Japonii w VI w. po Chr. W epoce Nara (710-794) wielu japońskich mnichów udało się do Chin, by zapoznać się z działaniem nieznanych sobie surowców.

Tradycja Kampo

Wędrowny sprzedawca leków. Muzeum Sankougan Kusuri Siryoukan w Narze.

Farmaceutyczna karta w historii pierwszej stolicy Japonii, Nary, związana jest ze skarbcem Shoso-in. Powstał on dzięki małżonce cesarza Sromu - Komyo (701-760), która po śmierci męża złożyła tam najcenniejsze skarby cesarstwa, wśród których znalazły się również leki Kampo. Cesarzowa sporządziła nawet ich spis. Shoso-in był zamknięty przez około 900 lat, dopiero w okresie Meiji (1868-1912) pierwsi historycy rozpoczęli badania zgromadzonych tam bezcennej wartości przedmiotów. Współcześni japońscy uczeni pracują nad identyfikacją 60 przedstawionych przez Komyo leków, z których opisano dopiero 38.

Leki życia
Tradycyjne chińskie leki były sklasyfikowane w trzech grupach. Pierwsza to leki wyższej klasy, nazywane życiowymi. Miały one działanie wzmacniające i odżywiające organizm. Drugą grupę, średniej klasy, stanowiły leki regenerujące energię, a ostatnią leki do stosowania okresowego.
Leki Kampo zawierają surowce roślinne, zwierzęce i mineralne, które powinny być zbierane ze stanu naturalnego i nie poddawane oczyszczaniu. Każda recepta zawierała wiele substancji leczniczych, dobranych według specjalnych reguł. Oparte są one na symbolice roślinnej i zwierzęcej, mistyce łączenia surowców i poetyce wykorzystania podstawowych sił natury. Ich zadaniem jest przede wszystkim zapobieganie chorobom. Dzisiejszą wiedzę o Kampo japońscy farmaceuci czerpią przede wszystkim z podręcznika wydanego po raz pierwszy w 1771 r. Znajdują się w nim opisy surowców, recepty na przygotowanie leków złożonych, wskazania medyczne oraz spis referencji, sięgających do najstarszych autorów. Japońscy lekarze i farmaceuci są również zobligowani do studiowania najstarszych ksiąg mówiących o tej tradycyjnej sztuce leczenia. W Chinach Kampo ulegało stałemu rozwojowi, w Japonii utrzymano natomiast jego tradycyjną postać. Nawet w nazewnictwie widać tę różnicę. W Chinach ten rodzaj medycyny nazywa się obecnie Czuui. Aby w Japonii móc praktykować oficjalnie zasady Kampo, najpierw studiuje się zachodnią medycynę, potem uzupełnia się ją chińską tradycją. W kolebce Kampo lekarze studiują ten kierunek niezależnie od zachodniej medycyny

Apteczki firmy Sankougan. Muzeum Sankougan Kusuri Siryoukan w Narze.

W świątyni
W czasie, gdy Nara była stolicą Japonii (do 784 r. po Chr.), powstało tam wiele świątyń buddyjskich. Aby przyciągnąć wiernych, mnisi zaczęli przygotowywać leki, a każda świątynia dbała o własne receptury. Początkowo pielgrzymi otrzymywali leki w prezencie. Takim lekiem był Sankougan (na dolegliwości żołądkowe), pochodzący ze świątyni Koufuku-ji (pagoda z pięcioma dachami), jednej z najważniejszych świątyń, mieszczącej się w centrum Nary. Sankougan zawdzięcza swoją nazwę cesarzowi Godajgo, który w 1336 r. wyraził jego istotę trzema pojęciami: Wenus, Księżyc i Słońce (gdy mogły być obserwowane w jednym czasie, było to uważane za największe szczęście). Symbolika ustalona w XIV w. przetrwała w logo firmy farmaceutycznej do dziś.

Zbiór opakowań. Muzeum Sankougan Kusuri Siryoukan w Narze.

Leki domowe
System rozprowadzania leków przez wędrownych aptekarzy rozpoczął się w środkowym okresie Edo (1600-1868), pod koniec XVII w., w dwóch ośrodkach - Toyamie i Narze. Początkowo wędrowni sprzedawcy wyruszali z lekami jedynie w porze deszczowej i wracali do domu na zbiór ryżu. Zyski czerpane ze sprzedaży leków spowodowały z czasem przekwalifikowanie się ich na zawodowych wytwórców i dostarczycieli leków. Najciekawszą właściwością tego procederu był system sprzedaży depozytowej. Gdy sprzedawca po raz drugi odwiedzał daną rodzinę, w celu uzupełnienia apteczki, pobierał opłatę tylko za leki wykorzystane. Wizyty odbywały się raz do roku, gdyż obszar, do którego docierali wędrowni aptekarze, był bardzo duży.
W XIX w. leki domowe zyskały w Japonii dużą popularność. Sprzedawcy zaczęli stosować etykiety, tworzyli własne nazwy leków złożonych, zostawiali w domach „firmowe” apteczki, stosowali reklamy w postaci obrazków i zabawek dla dzieci. Postać sprzedawcy leków stała się charakterystycznym elementem japońskiego krajobrazu. Wędrowni aptekarze ubierali się prosto i wygodnie, dostosowując się do wyglądu mieszkańców biednych rejonów. Na plecach musieli przenieść wiele kilogramów. Kosze, które podtrzymywała duża chusta, były wykonane z witek wierzbowych, materiału dającemu możliwość przewiewu, dzięki czemu leki były chronione przed zepsuciem z powodu wilgotności. Sprzedawcy notowali długi w księgach rachunkowych. Dzięki zachowanym do dziś notatkom wiemy, że jeden wędrowny aptekarz obsługiwał około 1200 gospodarstw domowych. Księgi zawierały precyzyjne wiadomości o członkach zaopatrywanych w leki rodzin. Były to prawdziwe raporty o stanie zdrowia odwiedzanych Japończyków. Notowane były ich zainteresowania, preferencje kulinarne, przede wszystkim jednak pozostawione leki.

Apteczka na leki Kampo bogatego posiadacza ziemskiego z okresu Edo (datowana na początek XVIII w.). Muzeum Farmacji im. mgr Antoniny Leśniewskiej - Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy.

Toyama i Nara
konkurowały w zakresie wytwórczości domowych leków. Na lata sześćdziesiąte XIX w. przypadł okres najostrzejszej walki pomiędzy dystrybutorami z tych dwóch miast. Przedmiotem konkurencji był Hangontan z Toyamy i Sankougan z Nary, panacea na choroby przewodu pokarmowego - najczęstsze japońskie dolegliwości (pasożyty i zatrucia), wynikające z typowej japońskiej diety, złożonej z surowych ryb i owoców morza.

Wystawa Apteczki i leki japońskich wędrownych aptekarzy w Muzeum Farmacji im. mgr Antoniny Leśniewskiej - Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy.

Wieści ze świata
Zanim nastała era wszechobecnych mediów, wędrowni sprzedawcy leków odegrali również ważną rolę jako źródło informacji na temat życia w innych rejonach Japonii, propagowali też najnowsze osiągnięcia techniki (byli m.in. pierwszymi operatorami projektorów filmowych). Toyama była pierwszym miastem japońskim, w którym założono elektryczność.

Kryzys
Pod koniec XIX w., w erze Meiji, dla wędrownych sprzedawców rozpoczął się trudny okres. Izolowana do połowy XIX w. od europejskich i amerykańskich wpływów, Japonia została zmuszona do otwarcia swoich portów, co wymusiło zmiany we wszystkich dziedzinach życia. Po podpisaniu traktatów handlowych, do Japonii przybyło blisko trzy tysiące doradców rządowych, którzy zajęli się reformą nauki i szkolnictwa. Eksperci z Niemiec organizowali nowe uniwersytety i szkoły medyczne. Na mocy ustawy odebrano prawa wykonywania zawodu lekarzom i aptekarzom, którzy nie mieli wykształcenia w pojęciu zachodnim. Od 1886 r. zaczęła obowiązywać w Japonii farmakopea niemiecka (wydana po łacinie). Medycyna zachodnia została wprowadzona w całej Japonii jako oficjalna. Tradycyjne metody leczenia zaczęły przeżywać wielki kryzys. O ich przetrwaniu zadecydowało przywiązanie do tradycji i odrębność kulturowa. Przyjmowano nowości, szanując jednocześnie leki tradycyjne.

Jak przed wiekami
Aby uratować tradycyjne lecznictwo, założono szkołę dla wędrownych aptekarzy, która kształciła w sposób akceptowany przez władze. Po II wojnie światowej rząd japoński zezwolił na rozprowadzanie tylko leków produkowanych przez wytwórnie farmaceutyczne. Powstały więc w Toyamie i w Narze specjalistyczne wytwórnie, które do dziś produkują tradycyjne domowe leki - zgodnie z najnowszymi wymogami technologicznymi. W Toyamie jest około 50 takich wytwórni, z których leki rozprowadza około 5000 sprzedawców, podróżujących nawet do najodleglejszych rejonów kraju. Największą grupę stanowią pracownicy firmy Kokando. Obecnie produkuje ona 110 różnych leków, w tym również osławiony Hangontan. Z Nary, Tosu, Ise wyrusza ponadto 20 tys. wędrownych sprzedawców. Ich atutem jest tradycja i zaufanie. Pacjent otrzymuje leki w depozyt i jest przekonany, że farmaceuta skompletował apteczkę specjalnie dla niego, by mógł zawsze znaleźć tam lek na swoje dolegliwości.

dr Iwona Arabas
Instytut Historii Nauki PAN, Muzeum Farmacji im. mgr Antoniny Leśniewskiej - Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy
prof. Shoji Asada
Konan Women's University w Kobe (Japonia)
mgr farm. Mariko Kashimoto
Farmaceutka z Osaki. Jej rodzinna kolekcja jest prezentowana na wystawie Apteczki i leki japońskich wędrownych aptekarzy w Muzeum Farmacji im. mgr Antoniny Leśniewskiej - Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy

Piśmiennictwo
Hideki Kawahara, Michio Yano. Japanese Contributions to the History of Chinese Science. „Historia Scientiarum. International Journal of the History of Science Society of Japan”, vol. 6, No. 2 (No. 59), December 1996, p.123-158; Nishi Yama Hideo. Kampoyaku To Minkanyaku. Osaka 1969; Soda Hajime. Nihonno Meiyaku. Tokyo 1993; Akira Tsumura. Kapmo. Tokyo 1991; Fujihira Ken, Yamad Koin. Jitsuyo Kamposhohoshu. Nihon Kampo Kokai; John D. Keys. Chinese Herbs, their Botany, Chemistry, and Pharmacodynamics. Tokyo 1995; The 55th Annual, Exhibition of Shoso-in Treasures, Nara National Museum 2003; Wemura. The Medicine Merchants of Toyama. Japan Panorama. NHK 1989; Senyoukori. Kitanippon - Shinbun sha 1997; Kampo Obenko No Tomo. Toyama 1992. Takeo Nagayo. History of Japanese Medicine in the Edo Era. Its social and cultural backgrounds. Nagoya, Japan 1991; Soda Hajime. Nihon No Dentoyaku. Tokyo 1988; Gotz Wolfgang. Early European Influences on Japanese Pharmacy. „The Japanese Journal of History of Pharmacy” 24(1), 120-122, 1989; Soda Hajime. Toraiyaku No Bunkashi. Tokyo 1993.

Od redakcji Panacei:
Szamanizm u tubylców na Sachalinie, był przedwcześnie zmarłym bratem Naczelnika Państwa Polskiego, marszałka Józefa Piłsudskiego. Urodzony w roku 1866 na Wileńszczyźnie, był w młodości członkiem nielegalnej organizacji, która stawiała sobie za cel niepodległy byt Polski. Jako dwudziestolatek został zesłany przez sąd rosyjski na Sachalin. Tak jak wielu wybitnych Polaków, postanowił wbrew okolicznościom wykorzystać czas zesłania na poznawanie nieznanego sobie świata i ludzi. Został badaczem języka i kultury Ajnów. Obecnie w Japonii żyje już tylko kilkadziesiąt osób, o których można powiedzieć, że są czystej krwi Ajnami. W czasach Piłsudskiego było ich około 20 tysięcy. Wywodzili się z wyspy Hokkaido, ale wtedy mieszkali też na Honsiu, na Kurylach i w południowej części Sachalinu. Zafascynował go szamanizm Ajnów, wykorzystywany w celach leczniczych, ich tradycyjne rybołówstwo i myślistwo, tradycja literacka przekazywana ustnie. Bronisław Piłsudski poświęcił też wiele lat życia na poznanie innego ludu zamieszkującego Sachalin - Gilaków (Niwchów). Mimo iż Niwchowie znajdowali się pod kuratelą Chin, potrafili przez wieki zachować wiarę i obyczaje przodków. To najbardziej mu imponowało. Skoro tak małe ludy przetrwały, to tym bardziej przetrwa wielki, wielomilionowy naród polski, o wielowiekowej tradycji, języku, literaturze. Na zesłaniu polski konspirator odnalazł sens swej młodzieńczej działalności. Wrócił do kraju dopiero po 19 latach. Następne lata życia poświęcił badaniom etnograficznym polskiego Podhala, które fascynowało wielu Polaków, szczególnie na początku XX w. Bronisław Piłsudski umarł przedwcześnie w maju 1918 r., na pół roku przed uznaniem odrodzonej Polski de jure przez cały świat.