GEOMORFOLOGIA

1. ROLA PROCESÓW ENDO I EGZOGENICZNYCH W KSZTAŁTOWANIU RZEŹBY TERENU

1)Procesy endogeniczne

a)ruchy diastroficzne (Procesy prowadzące do zmian w obrębie skorupy ziemskiej na dużych jej obszarach. Obejmuje on procesy związane ze wznoszeniem i opadaniem oraz deformacją skorupy ziemskiej. Zaliczamy tu ruchy epejrogeniczne, talassogeniczne , epejroforezę, ruchy górotwórcze oraz wstrząsy sejsmiczne.)

- ruchy izostatyczne - zaburzenie równowagi skorupy ziemskiej wskutek jej obciążania i odciążania, czynnikiem obciążającym może być: gruba pokrywa lodowa, wzrost ilości wody w zbiornikach wodnych, narastanie osadów w basenach morskich, odciążanie następuje wskutek: topnienia lodu, zmniejszanie się ilości wody. glaciizostazja

-ruchy epejrogeniczne- bardzo powolne ruchy pionowe, powodujące wydźwignięcie lądu, nieraz na tym samym obszarze zachodziło na przemian podnoszenie i obniżanie, a więc ruchy wahadłowe, przyczynami tych ruchów są procesy magmowe, o istnieniu tych ruchów świadczą np. transgresje i regresje płytkich mórz,

-ruchy diktyogeniczne- wielopromienne, są wiązane z podskorupowymi przemieszczeniami magmy,

-ruchy orogeniczne- doprowadzają do powstania łańcuchów gór fałdowych na skutek działania nacisku skierowanego poziomo, według teorii dno oceaniczne podsuwa się pod kontynent,

b)trzęsienia ziemi

c)plutonizm

-skały plutoniczne tworzą wśród innych skał masywy, pnie, żyły,

Formy występowania głębinowych i wylewnych skał magmowych

1. batolit

2. harpolit

3. pnie magmowe

4. pnie magmowe

5. apofizy

6. apofizy

7. lakolit typu cedrowego

8. żyły pokładowe

9. lakkolit

10. dajki

11. fakolit

12. podmorska pokrywa lawowa

13. lądowa pokrywa lawowa

14. komin wulkaniczny (diatrema)

15. maar

16. popiołowy stożek wulkaniczny

17. kaldera oraz wystepujące w jej obrębie późniejsze stożki wulkaniczne

18. stożek wulkaniczny wraz z potokiem lawowym

19. stratowulkan (wulkan warstwowy)

d)wulkanizm

Wulkan
1. Komora wulkaniczna
2. Skała macierzysta
3. Kanał lawowy
4. Podnóże
5. Sill
6. Przewód boczny
7. Warstwy popiołu emitowanego przez wulkan
8. Zbocze
9. Warstwy lawy emitowanej przez wulkan
10. Gardziel
11. Stożek pasożytniczy
12. Potok lawowy
13. Komin
14. Krater
15. Chmura popiołu

Erupcja centralna- materiał wydobywa się na powierzchnię kraterem,

Erupcja linijna- materiał wydobywa się wzdłuż otwartej szczeliny,

Kaldera- wielkie, przeważnie koliste zagłębienie w szczytowej części wulkanu, w którym znajduje się nowy stożek z kraterem

Typy wulkanów:

-hawajski- spokojne wylewy ciekłych law zasadowych,

-strombolijski- krótkie, ale bardzo częste wybuchy gazów, połaczone z wyrzucaniem bomb oraz wylewaniem się częściowo zasadniczych, częściowo kwaśnych law,

-wulkaniański- rzadkie, ale gwałtowne wybuchy, lawa kwaśne,

-wezuwiański- katastrofalny przebieg erupcji, duża liczba utworów piroklastycznych piroklastycznych kwaśna lawa, (powstają stratowulkany)

- pliniański- wielka gwałtowność, wyrzucane są popioły,

-peleański- gwałtowność wybuchu, gazy i popioły wulkaniczne,

2)Procesy zewnętrzne

a)wietrzenie

Wszystkie rodzaje wietrzenia występują równocześnie, w różnych klimatach przebiegają jednak odmiennie.
· Wietrzenie mechaniczne, rodzaj wietrzenia powodujący zmiany fizyczne, czyli rozpad skały. W zależności od oddziałującego czynnika wyróżnia się:
1) wietrzenie mechaniczne insolacyjne (termiczne), zachodzące pod wpływem następującego na przemian nagrzewania (promieniami słonecznymi) i oziębiania powierzchni skały, czego efektem jest nierównomierne nagrzewanie i rozszerzanie, kurczenie poszczególnych ziaren, a także całej przypowierzchniowej warstwy skały (tzw. wietrzenie mechaniczne skorupowe), powodujące stopniowe rozluźnianie i rozpad przypowierzchniowej warstwy skały,
2) wietrzenie mechaniczne mrozowe (kongelacja), zachodzące pod wpływem częstych zmian temperatury z dodatniej na ujemną i na odwrót, czego efektem jest zamarzanie i odmarzanie wody w szczelinach skalnych, lód krzepnąc powiększa swoją objętość rozluźniając i rozsadzając skałę,
3) wietrzenie mechaniczne solne (eskudacja), zachodzące pod wpływem krystalizacji soli, głównie jodu, potasu i magnezu, w porach i szczelinach gruntu, powodujące powstawanie soczewek i skupień soli, rozsadzających skałę od wewnątrz.
4) wietrzenie mechaniczne ilaste (deflokulacja), zachodzące pod wpływem nasiąkania wodą skał ilastych, czego efektem jest ich pęcznienie, a następnie - na skutek wyparowywania - kurczenie objętości oraz powstawanie szczelin i niszczenie zwięzłości skały,
5) wietrzenie mechaniczne organiczne zachodzi pod wpływem mechanicznego oddziaływania organizmów roślinnych (np. rozkruszanie skały przez rozrastające się korzenie drzew) i zwierzęcych (np. rozluźnianie skały przez rycie nor itp).
Wietrzenie mechaniczne zachodzi najbardziej intensywnie w obszarach pozbawionych stałej pokrywy roślinnej, o częstych zmianach temperatury i wilgotności, a zatem w strefach polarnych, na pustyniach i półpustyniach oraz w wysokich górach.

· Wietrznie chemiczne, rozdrobnienie skał na skutek działania procesów chemicznych, np: rozpuszczania, utleniania, prowadzącego do zmiany składu mineralnego skały. W wyniku tego wietrzenia powstają pokrywy gliniaste, a wapienie ulegają krasowaniu. Wietrznie chemiczne odbywa się przy dużym udziale wody.

1. utlenianie (oksydacja)

2. rozpuszczanie )(polucja)

3. uwęglanowianie (karbonatyzacja)

4. uwodnienie (hydracja)

5. hydroliza

· Wietrzenie biologiczne (organiczne), polega na mechanicznym i chemicznym niszczeniu skał, np: w wyniku wzrostu korzeni roślin i wydzielaniu przez nie różnych substancji chemicznych.

b)ruchy masowe albo grawitacyjne

Ruchami masowymi nazywamy proces przemieszczania się pokrywy zwietrzelinowej na stoku pod wpływem siły ciężkości. Zaliczamy do nich: odpadanie cząstek skalnych, obrywanie się mas skalnych. Spowodowane są zawsze zachwianiem równowagi mechanicznej zbocza górskiego. Na masy znajdujące się na stoku działa duża siła ciężkości, pod wpływem której mają one tendencje do osuwania i odpadania.

-zsuwanie- szybkie przemieszczanie mas zwietrzelinowych i przypowierzchniowych mas skalnych,

-toczenie

-ślizganie

-saltacja- droga pokonywana przez okruchy w podskokach,

-obrywanie

-spełzanie- proces długotrwały i bardzo powolny

c)działalność wód podziemnych (zjawiska krasowe)

Krasowe zjawiska, ogół procesów i form terenu, występujących na obszarach zbudowanych ze skał rozpuszczalnych, głównie z wapieni, a także z dolomitów, gipsu, kredy i soli. Powstaje w wyniku krasowienia. Cechuje się występowaniem form krasowych powierzchniowych: lejów, żłobków, żeber, zapadlisk, a także różnych rodzajów dolin krasowych (jarów, wąwozów, polji) i podziemnych (jaskiń).
Krasowienie, proces polegający na rozpuszczaniu i wymywaniu skał węglanowych przez wody zawierające dwutlenek węgla, poszerzaniu szczelin i spękań w skale oraz wytrącaniu węglanów wapnia (aragonitu i kalcytu) i osadzaniu ich na powierzchni skały w postaci nacieków. Efektem krasowienia jest powstawanie rzeźby krasowej. Obszary krasowe charakteryzują się rzadką siecią dolin, najczęściej odwadnianych okresowo, obfitością wód podziemnych, często ubogą pokrywą glebową i roślinną.

Formy utworzone wskutek rozpuszczającej działalności wód powierzchniowych:

- żłobki krasowe (rynnowe, meandrowe, schodkowe, miseczkowe, workowe, obłe, odmlodzone, koronkowe, szczelinowe, fugowe)

- ospa krasowa,

- jamy i bruzdy krasowe,

- lejki krasowe,

- jeziora krasowe,

- uwały (duże zagłębienia powstałe przez połączenie kilku lejków krasowych),

- zaułki krasowe (wąskie stromościenne i głębokie rynny),

- doliny zamknięte,

- polja (wielkie doliny)

- mosory (ostańce wapienne),

- homy (ostańce wznoszące się ponad zrównanym dnem poljów krasowych),

- mogoty (ostańcowi pagórki),

- doliny krasowe (krótkie i płytkie wąwozy i parowy),

- jary krasowe (głębokie do kilkuset metrów),

- jaskinie,

- studnie

d)działalność wód płynących

Erozja wgłębna- rzeka wcina się w podłoże skalne.

Erozja denna- rzeka wcina się w pokrywę aluwialną.

Erozja wsteczna- prowadzi do wyrównania profilu podłużnego koryta rzeki, czyli krzywej erozyjnej.
Erozja boczna - jest wynikiem przesuwania się nurtu z jednej na drugą stronę koryta i podmywania jego brzegów

Podstawa erozyjna - głębokość, do której rzeki mogą wycinać swe doliny.

Terasy rzeczne - twory powstałe z resztek dawnego dna.

Terasy akumulacyjne - twory powstałe na tych odcinkach akumulacji rzeki, gdzie wcina się ona w swoją pokrywę akumulacyjną.

Działalność akumulacyjna rzeki:

Ujścia lejkowate (estuaria) - występują, gdy zbiornik jest głęboki i są znaczne amplitudy pływów. Ujście ma charakterystyczny kształt lejka.

Ujścia deltowe - tworzą się, gdy dno zbiornika wodnego obniża się łagodnie i nie występują w nim silne ruchy wody. Rzeka dzieli się na szeregi ramion i akumuluje niesiony materiał w postaci stożka napływowego – delty

Wody płynące należą do głównych czynników rzeźbotwórczych. Efekty tej działalności zależą od spadku rzeki, ilości płynącej wody oraz budowy geologicznej podłoża. W rzece wyróżnia się trzy odcinki: bieg górny, środkowy i dolny.

W górnym biegu rzeki jest najsilniejszy spadek, więc największa jest erozja wgłębna. Rzeka silnie żłobi skały pogłębiając koryto.

W środkowym biegu rzeki spadek maleje. Zaczyna przeważać transport drobniejszego materiału skalnego. Tworzą się meandry. Odcina się część starego zakola i staje się jeziorem (starorzeczem)

W dolnym biegu rzeki przepływ wody jest bardzo duży, a spadek mały. Rzeka akumuluje zebrany materiał przy ujściu.

Eworsja- polega na przegłębieniu odcinków dna koryta spowodowanym ruchem wirowym wody, obciążonej grubym materiałem rumowiskowym.

Abrazja (korazja)- polega na pogłębianiu dna wskutek uderzania i szorowania materiałem rumowiskowym.

Kawitacja- proces umożliwiający rozkruszanie i wyrywanie odruchów skalnych w pewnych miejscach koryta skalnego.

e)działalność morza

Niszcząca działalność morza
Działalność rzeźbotwórcza wód morskich obejmuje przede wszystkim wybrzeże. Wybrzeża płaskie powstały w skutek zalania przez morze obszarów wyżynnych lub górskich. Odporne są na niszczenie przez fale, czyli abrazję. Fale uderzając o ścianę wysokiego wybrzeża powodują podcinanie brzegu i wymywanie materiału skalnego. Tworzy się nisza abrazyjna. Taki podcinany i cofający się brzeg nosi nazwę klifu.

Wysokie wybrzeża dzielą się na:
· dalmatyńskie - utworzone w wyniku zalania rozczłonkowanych grzbietów górskich równoległych do wybrzeża
· riasowe - powstają w wyniku zalania dolin starych grzbietów górskich prostopadłych do wybrzeża
· fiordowe - tworzą się w wyniku zalania górskich dolin polodowcowych
· limanowe - tworzą się wówczas, gdy wałami piaszczystymi odcinane są lejkowate ujścia rzek
· klifowe - utworzone są w wyniku niszczenia przez fale zboczy wyżyn
· szerowe (szkierowe) - powstają przez zalanie setek małych skalistych wysepek wygładzanych wcześniej przez lądolód

Budująca działalność morza
Wybrzeża niskie powstały w skutek działalności akumulacyjnej. Strefa brzegowa stale zalewana jest przez fale, nosi nazwę plaży. Ma ona różną szerokość W obrębie plaży i płytkiego morza stale odbywa się przemieszczanie materiału. Wybrzeża płaskie wygląd swój zawdzięczają prądom przybrzeżnym.

Wybrzeża niskie dzielą się na:
· mierzejowe - powstałe w wyniku działalności prądów przybrzeżnych, które tworzą mierzeje i zalewy
· lagunowe - utworzone w wyniku odcięcia płytkiej zatoki przez wynurzoną przybrzeżną ławicę
· namorzynowe - występują tylko w strefie ciepłej, gdzie nad brzegami mórz rosną lasy namorzynowe. Korzenie drzew chronią brzeg przed niszczącą działalnością fal
· koralowe - charakterystyczne również dla strefy ciepłej, budują je korale i niektóre gatunki myszywiołów.

Osady morskie

Działalność morza w strefie brzegowej powoduje, że na dnie tworzą się osady.
· osady strefy przybrzeżnej - gromadzą się osady pochodzące ze zniszczonych brzegów i z osadów organicznych. Są to osady pochodzenia lądowego - terygeniczne.
· osady głębokowodne - to muły i iły. Są to osady otwartego morza - pelagiczne

f)działalność lodowców

Powstawanie Lodowców.
Lodowce to wielkie nagromadzenie lodu lodowcowego istniejącego przez dłuższy czas, które powstało w wyniku przeobrażenia się śniegu zalegającego powyżej granicy wieloletnich śniegów i poruszające się powoli pod wpływem własnego ciężaru.
Lądolody to lodowce w formie rozległych pokryw o miąższości sięgającej kilku tysięcy metrów zalegających na powierzchniach całych kontynentów, wielkich wysp lub znacznej ich części. Aby lodowce mogły powstawać musi być spełnionych kilka warunków. Masa śniegu pochodząca z opadu atmosferycznego głównie z zimnej części roku może przetrwać, przy sprzyjających warunkach, także przez okres letni. Wiele zależy więc od odpowiednich warunków klimatycznych. Bardzo ważna jest rzeźba terenu, która sprzyjać powinna gromadzeniu się śniegu. Muszą więc istnieć zagłębienia, nisze w zboczach skalnych, doliny położone na odpowiedniej wysokości n.p.m. Pokrywa śnieżna, która przetrwa przez kilka lat, podlega przemianom fizycznym przebiegającym w zróżnicowany sposób w zależności od warunków zewnętrznych. W pokrywie śnieżnej składającej się z płatków śniegu, znaczną część objętości, nawet do 90% stanowi powietrze. W wyniku osiadania kolejnych warstw śniegu następuje jego zagęszczanie, stale maleje więc ilość powietrza a cześć śniegu ulega pod wpływem ciepła stopnieniu i ponownemu zamarzaniu, ale już w głębszych warstwach. Tworzy się firn, który jest postacią pośrednią pomiędzy śniegiem a lodem lodowcowym. Firn to różnych rozmiarów agregaty krystalicznych ziaren lodu, pomiędzy którymi wolne przestrzenie wypełnia powietrze stanowiące od 15 do maksymalnie 50% całkowitej objętości.
Proces przekształcenia trwa dalej i prowadzi do przemiany firnu w lód firnowy składający się z kryształów lodu spojonych drobnokrystaliczną masą lodową, powstającą w skutek zamarzania wody pochodzącej ze stopionego, wyżej zalegającego śniegu. Ciśnienie wywołane naciskiem warstw nad ległych, o miąższości powyżej 30 m, prowadzi do powstania agregatów lodowych o średnicy 1-5 cm, czyli typowego już lodu lodowcowego. Stwierdzono , że proces taki przebiega w odmiennym tempie na obszarach położonych na różnych szerokościach geograficznych. Granica wieloletnich śniegów oddziela obszary położone powyżej, gdzie w ciągu roku więcej śniegu spada aniżeli się topi, od położonych poniżej, gdzie proporcje są odwrócone. Tak wiec powyżej granicy istnieją warunki sprzyjające powstawaniu lodowców. Przebiega ona bardzo nisko nad poziomem morza na wybrzeżach Antarktydy, nieco wyżej bo około 200-300 m n.p.m. na wybrzeżach wysp Arktyki, ale już w ich partiach środkowych przebiega na wysokości 500-600 metrów. W obszarach położonych na średnich szerokościach geograficznych i będących pod wpływem wilgotnego klimatu morskiego, przebiega na wysokości 500-1000 m n.p.m. ale dalej, w głąb lądu, wznosi się nawet do 1500-2000mn.p.m.Wstrefach zwrotnikowych, charakteryzujących się suchym klimatem, przekracza ona wysokość 6000 m n.p.m. W miarę zbliżania się do równika 5000 m n.p.m., co wiąże się ze wzrostem ilości opadów.
Typowy lodowiec górski składa się z dwóch części, które rozdziela właśnie granica wieloletnich śniegów. Powyżej niej znajduje się obszar zasilania w świeże masy śniegu, podlegające z czasem przekształceniu w lód lodowcowy. Jest to obszar akumulacji, zwany polem albo basenem firnowym. Poniżej zaś położony jest obszar, gdzie w wyniku topnienia następuje utrata części masy lodowca. To obszar ablacji obejmujący tę cześć lodowca, którą nazywamy jęzorem lodowcowym. Proces gromadzenia się mas śniegu i lodu następuje gdy:
- dostarczane są świeże masy śniegu z opadu atmosferycznego
- zsuwają się na powierzchnię lodowca lawiny śnieżne
- obrywają się i spadają na powierzchnię lodowca lodowe bryły z lodowców zawieszonych powyżej.
Proces ablacji odbywać się może poprzez:
- topienie się pokrywy śnieżnej i lodu lodowcowego
- parowanie z powierzchni lodowca
- obrywanie się lodowych brył z czół lodowcowych schodzących do wód zatok czy fiordów w procesie tzw. "cielenia się lodowców"
-wywiewanie śniegu z powierzchni lodowca przez wiatr.
Porównanie wielkości obu tych procesów pozwala określić bilans lodowca, który może być dodatni, kiedy akumulacja jest większa od ablacji lub ujemny, kiedy przeważa ablacja. Może być on także zerowy przy tym samym natężeniu obu procesów. W pierwszym przypadku rozmiary lodowca mogą się zwiększyć, a czoło powędrować do przodu, lodowiec będzie więc w stanie transgresji, zaś w drugim rozmiary ulegną zmniejszeniu, czoło będzie się cofać i będzie to stan recesji. W przypadku równowagi położenie czoła nie zmienia się, a lodowiec jest w stanie postoju inaczej stagnacji.

Działalność transportowa lodowca:

-morena powierzchniowa

-morena wewnętrzna

-morena boczna

-morena środkowa

-morena denna

Działalność erozyjna lodowców i lądolodów:

-detersja- wygładzanie podłoża skalnego (rysy lodowcowe)

-detrakcja- wyorywanie odruchów i bloków z podłoża skalnego (bruzdy i zadziory lodowcowe)

-egzaracja- zdzieranie materiału skalnego przez czoło nasuwającego się lodowca lub lądolodu (zagłębienia, garby)

Formy utworzone wskutek akumulacyjnej działalności lodowców i lądolodów:

-wały spiętrzonej moreny czołowej, końcowej

-akumulacyjny wał moreny końcowej lub czołowej

-stożki przejściowe

-wały moren zsypiskowych, bocznych,szczelinowych, rynnowych

-morena ablacyjna

Do form erozyjno- akumulacyjnych należą:

-drumliny (wydłużone garby morenowe ze skalistym jądrem)

Formy utworzone wskutek erozyjnej działalności wód subglacjalnych i proglacjalnych:

-garnki polodowcowe (pionowe ściany)

-kotły polodowcowe (nachylone ściany)

-rynny polodowcowe

-doliny marginalne (wzdłuż bocznych krawędzi lodowca)
-doliny literalne i rynny przelewowe

-rynny przelewowe

-pradoliny

Formy utworzone wskutek budującej działalności wód lodowcowych:

-równiny sandrowe

-terasy sandrowe

-stożki glacifluwialne

-terasy glacifluwialne

-stożki przejściowe

-ozy (wysokość od kilku do kilkudziesięciu metrów)

-kemy ( od kilku do kilkunastu metrów wysokości)

-terasy kemowe

-jeziora zastoiskowe

Multigelacja- proces wieloletniego zamarzania i odmarzania



g)działalność wiatru

Niszcząca działalność wiatru:
· deflacja - jest wywiewanie materiału, powodujące obniżenie się powierzchni terenu, odsłaniając jednocześnie niezwietrzałą litą skałę. Tam gdzie występuje deflacja tworzą się różne misy,rynny, wanny , niecki deflacyjne i ostańce i bruki deflacyjne, jamy, kieszenie , zagłębienia plastrowe a także próżnie podskorupowe, . Góry świadki (ostańce) świadczą o pierwotnej budowie terenu i o ilości wywianego materiału skalnego.
· korazja - jest to szlifowanie i niszczenie napotkanych przeszkód skalnych przez transportowane wiatrem cząstki skalne. W wyniku korazji tworzą się: wygłady eoliczne, żłobki i bruzdy korozyjne, jardangi, graniaki wiatrowe i okapy i grzyby skalne.


Budująca działalność wiatru
· akumulacja - osadzanie się materiału spowodowane malejącą siłą wiatru. Im dalej od miejsca wywiewania, tym drobniejszy materiał. Wynikiem działania akumulacji jest tworzenie się pustyń kamienistych (hamada), żwirowych (serir) lub piaszczystych (ergi), zmarszczki eoliczne, języki, smugi i kopce piaszczyste

Wydmy - powstają w wyniku zatrzymywania się transportowanego przez wiatr materiału na najmniejszej nawet przeszkodzie.Wydmy: paraboliczne, barchan, podłużna, poprzeczna, gwiaździsta,

Działalność transportowa wiatru:

-pełzanie

-bombardowanie

-saltacja (skokowe przemieszczanie ziaren piasku)

-suspensja (utrzymywanie w zawieszeniu)

-sedymentacja- polega na powolnym opadaniu ziaren

-akrecja- spadanie ziaren

-inkursja- stabilizowanie ziaren na stokach

-dekantacja-wytracanie pyłu zawieszonego w powietrzu

1. RZEŹBA MŁODOGLACJALNA- JEJ CECHY, FORMY I OSADY

Rzeźba młodoglacjalna - typ rzeźby terenu powstały i ukształtowany w okresie ostatniego zlodowacenia plejstoceńskiego (na obszarze Polski - zlodowacenie wisły - Vistulian). Krajobraz młodoglacjalny odznacza się dużą ilością zagłębień bezodpływowych, wypełnionych częściowo wodami jezior lub torfowiskami, słabo rozwiniętym naturalnym drenażem (odwadnianie terenu przez sieć cieków powierzchniowych i odpływów podziemnych), stosunkowo znaczną zawartością węglanu wapnia w utworach powierzchniowych i przewagą gleb zbliżonych do brunatnych. Cechy te zaznaczają się w mniejszym lub większym stopniu w trzech gatunkach krajobrazu: pagórkowatym pojeziernym morenowym, sandrowo – pojeziernym i młodych równin morenowych. Charakterystyczną klasą roślinności są tu lasy mieszane, zastępowane na sandrach przez bory, z którymi wiąże się proces bielicowania przeważających pierwotnie gleb brunatnych. Licznie występujące jeziora należą przeważnie do typu eutroficznego (jeziora słodkowodne o dużej zawartości substancji pokarmowych, obfitej florze i faunie; nadmiar związków organicznych rozkłada się powodując duże zużycie tlenu i zahamowanie procesów mineralizacji; zaczynają dominować organizmy beztlenowe; jeziora eutroficzne w wyniku osadzania mułu wypłycają się, przekształcając się w staw, bagno lub torfowisko niskie). Na urodzajniejszych glebach na glinie zwałowej przeważa gospodarka rolna, na piaskach sandrowych panują lasy, w zagłębieniach pojeziernych i na dnach dolin występują liczne tereny łąkowe, a jeziora są obiektami gospodarki rybackiej. Ten rodzaj krajobrazu charakteryzuje podprowincje pojezierzy. Charakteryzuje się przewagą wysoczyzn zbudowanych z moreny, oddzielonych od siebie rynnami polodowcowymi, wyżłobionymi przez wody lodowcowe, wypełnionymi często jeziorami. Częste są kemy, ozy oraz zagłębienia wytopiskowe (oczka polodowcowe).

1. TYPY WYBRZEŻY MORSKICH- PRZYKŁADY

wybrzeżefiordowe- Szkie­rowe (skierowe)

Nazwa	Charakterystyka	Sposób i miejsce powstawania	Przykłady
Ukształtowane przez procesy falowe i pływowe (talasogeniczne typy wybrzeży)
Klifowe	wysokie wybrzeże opadające ku morzu stromą ścianą zwaną klifem; u podnóża klifu niekiedy występuje wąska plaża	fale uderzające z wielką siłą w wysoki brzeg podcinają go, powodując jego obrywanie się i cofanie; u podnóża klifu tworzy się lekko nachylona ku morzu platforma abrazyjna	wyspa Wolin, Jastrzębia Góra, Gdynia Orłowo, pd. Anglia (Dover), przylądek Północny, Portugalia
Mierzejowe	płaskie wybrzeże z zatokami zamykanymi przez piaszczyste, wąskie półwyspy (mierzeje, kosy); częste są przybrzeżne jeziora oraz zalewy połączone z morzem wąskim przesmykiem	w miejscach, gdzie długie wybrzeże nagle skręca w stronę zatoki, prądy przybrzeżne usypują wąskie półwyspy (zwane kosą lub mierzeją), które odci­nają od morza zalewy i jeziora przybrzeżne	Płw. Helski, Mierzeja Wiślana, wybrzeża oddzielające od morza jez. Łebsko, Gardno, Bukowo, Jamno
Lidowo- lagunowe	płaskie wybrzeża, w których płytkie zatoki (laguny) zamknięte są wynurzonymi wałami przybrzeżnymi (lido); niekiedy w czasie przypływu laguna wypełniona jest wodą, a podczas odpływu jej dno się odsłania (są to tzw. watty)	na obszarach o dużej różnicy między odpływem i przypływem — z akumulowanego materiału tworzą się w pewnej odległości od brzegu ławice przybrzeżne, płycizny i wyspy, które mogą się łączyć ze sobą	Zatoka Wenecka, zach. wybrzeże Włoch, zach. wybrzeże Morza Azowskiego, wsch. wybrzeże Florydy
Marszowe	wybrzeża płaskie z rozległą, torfiastobagienną równiną	uformowane przez akumulację materiału rzecznego w lagunach, a następnie zamulanie i zarastanie roślinnością bagienną	okolice Międzyzdrojów, Holandia, Niemcy (nad M. Północnym)
Ukształtowane głównie przez procesy rzeczne (fluwiogeniczne typy wybrzeży)
Deltowe	płaskie wybrzeże poprzecinane odnogami uchodzącej do morza rzeki, liczne łachy i płycizny, piaszczyste półwyspy wysunięte w stronę morza	tam, gdzie działalność budująca rzeki jest większa niż działalność niszcząca morza (dużo zawiesiny w wodzie rzeki, słabe pływy i prądy morskie): rzeki usypują równinę akumulacyjną i uchodzą do morza licznymi ramionami	delta Wisły, Nilu, Missisipi, Dunaju, Mekongu, Gangesu i Brahmaputry, Tygrysu, Indusu, Leny, Indygirki
Estuariowe	głęboko wcięte doliny uchodzących rzek, nie mające charakteru zatok (morskie przedłużenia dolin rzecznych)	tam, gdzie rzeka nie może usypać delty ani utworzyć rozlewiska, a występują silne pływy — fala przy­pływu wdziera się w wylot rzeki i poszerza go, a fala odpływu zabiera materiał pochodzący z niszczenia	ujście Sekwany, Tamizy, Loary, rzeki św. Wawrzyńca
Limanowe (jarowe)	wybrzeża z wąskimi, prostopadłymi do linii brzegowej zatokami (będącymi przedłużeniem jarów), często odciętymi od morza pasem lądu	powstaje najczęściej na obszarach o budowie płytowej; nawet jeśli ujście doliny rzecznej do morza jest zamknięte, to woda przesiąka pod przegrodą i uchodzi do morza	pn.-zach. wybrzeże Morza Czarnego (ujście Dniestru, Dniepru), wsch. wybrzeża Zatoki Gwinejskiej
Ukształtowane przez wcześniejszą działalność lodowców
Fiordowe	wysokie wybrzeże z głębokimi, długimi i wąskimi zatokami o stromych ścianach sięgających często setek metrów wysokości	przez zalanie morzem długich, głębokich (U-kształtnych) dolin lodowcowych w obszarach górskich	pn. wybrzeże Norwegii, Islandia, Chile, Alaska, zach. Kanada, Grenlandia, Antarktyda
Fierdowe (fjärdowe)	wybrzeże z zatokami o ścianach dość stromych, ale niezbyt wysokich (zazwyczaj 30–50 m)	przez zalanie morzem niezbyt głębokich dolin lodowcowych na obszarach wyżynnych	bałtyckie wybrzeże Szwecji, Chile
Szkie­rowe (skierowe)	wybrzeże z bardzo dużą ilością małych pagórkowatych wysepek, ledwo wynurzających się nad powierzchnię	wyspy-szkiery są wygładzonymi przez lodowiec i fale morskie pagórkami granitowymi (zalane morzem obszary z licznymi mutonami i drumlinami)	wybrzeże Finlandii i Szwecji u wylotu Zat. Botnickiej, Alaska
Lobowe	rozległa, jęzorowa zatoka o dość regularnej linii brzegowej	zalanie morzem rozległych zagłębień końcowych lodowca	Zatoka Gdańska
Ferdowe (föhrdowe)	liczne rozległe i głębokie rynny ciągnące się z lądu i wpadające do morza	zalanie morzem obszarów akumulacji polodowcowej, ponacinanych rynnami subglacjalnymi	wsch. wybrzeże Danii, okolice Nowego Jorku
Kształtowane przez organizmy żywe (organogeniczne typy wybrzeży)
Rafowe (koralowe)	wybrzeże oddzielone od pełnego morza barierą zbudowaną z rafy koralowej; między barierą i właściwym wybrzeżem często płytka laguna; stok rafy łagodny od strony laguny, stromy od strony morza	rafa koralowa (którą tworzą wapienne szkielety koralowców) może powstać (a następnie rozbudować w górę ku powierzchni wody) tylko w morzach ciepłych i w miejscach tak płytkich, że światło słoneczne dociera do dna	Wielka Rafa Koralowa (na pn.-wsch. od Australii), Oceania, wyspy Morza Karaibskiego, Malediwy, Morze Czerwone
Mangrowe (namorzynowe)	płaskie, porośnięte lasami i zaroślami rosnącymi przy brzegu morza, w wodzie	w klimacie gorącym, w strefie pływów o dużych amplitudach, ale przy niewielkiej energii fal; korzenie słonolubnych roślin tworzą plątaninę, w której gro­madzą się osady — brzeg narasta	Sumatra, Nowa Gwinea, Kuba, Kolumbia, Morze Południowochińskie, Zatoka Bengalska
Ukształtowane przez procesy tektoniczne i subarealne (tektogeniczne)
Riasowe	wysokie strome wybrzeże o urozmaiconej linii brzegowej, liczne głębokie, kręte zatoki, półwyspy, wysepki, w większości wydłużone prostopadle lub prawie prostopadle do lądu	zatopienie dolin wciętych w zrównane i odmłodzone masywy starych gór, biegnących prostopadle do brzegu; skaliste pół­wy­s­py odpowia­da­jące bardziej odpornym grzbie­tom gór, a w ich prze­dłużeniu występują wyspy	Bretania, pd.-zach. Irlandia, pn.-zach. Hiszpania, Islandia, Portugalia, Krym
Kalasowe (łukowe, kala, cala)	podłużne wybrzeże górskie, gdzie grzbiety wznoszą się wysoko ponad poziom morza, a linia brzegowa ma przebieg falisty	przez częściowe zalanie młodych gór o przebiegu łańcuchów równoległym do brzegu; bardzo płytkie zatoki powstają w słabo wyciętych dolinach poprzecznych	wybrzeże Alaski, Sachalin, Płw. Koreański, wybrzeże Morza Tyrreńskiego
Dalmatyńskie (kanałowe)	liczne wyspy i półwyspy wydłużone równolegle do lądu, długie zatoki i kanały; często wybrzeżu temu towarzyszą zjawiska krasowe	przez zalanie mocno rozczłonkowanych grzbietów górskich, tak że kulminacje grzbietów tworzą ciągi wysp	Dalmacja (wybrzeże Chorwacji), Kalifornia
Wulkaniczne	różnego rodzaju wybrzeża, często o bardzo urozmaiconej (poszarpanej, zębatej) linii brzegowej, liczne wyspy, koliste zatoki, wysokie stożki wulkanów	tam, gdzie wulkan wyrasta bezpośrednio z morza lub gdzie produkty jego erupcji (np. lawa) budują linię brzegową; koliste zatoki to często zalane wodą kaldery starych wulkanów	wyspy: Madera, Santoryn, Samoa Zach., Hawaje
Uskokowe	linia brzegowa prostolinijna lub złożona z odcinków łamanej, bardzo urwista	przez zalanie rowu tektonicznego lub obszaru pociętego uskokami, przez powstanie rowu na granicy morza i lądu	Morze Czerwone, Dekan, Zatoka Kalifornijska
Inne
Eoliczne	piaszczyste wybrzeże z wydmami i licznymi półkolistymi zatokami	nawiewanie piasku na wybrzeże morza, wypełnianie wodą morską zagłębień terenu powstałych przez wywianie piasku	Płw. Aralski
Antropogeniczne	niewysokie (do kilku m), zazwyczaj budowane z betonu, kamieni lub ziemi, o prostych kształtach geometrycznych	działalność człowieka: nabrzeża portowe, falochrony, sztuczne wyspy i półwyspy	Gdańsk, Gdynia, wybrzeże Holandii, Zat. Tokijska