Zastosowanie wybranych elementów pedeutologii do pracy nauczyciela – wpływ cech osobowości nauczyciela na styl prowadzenia zajęć.

W roku 2000 w Polsce w zawodzie nauczycielskim zatrudnionych było 721,7 tys. osób. Wśród nich 549,9 tys. pracowało w pełnym wymiarze czasu pracy. Wielu trafiło tam przypadkiem, wielu z powodu trudności związanych z zatrudnieniem w wyuczonym zawodzie, lecz zdecydowana większość znalazła się tam świadomie i z przekonaniem, iż swą karierę zawodową chce związać z nauczaniem.

Wszelkie idee pedagogiczne, cele, treści i zasady kształcenia i wychowania nie działają automatycznie, same przez się, lecz realizują się i ożywają dopiero dzięki działalności nauczyciela-wychowawcy. Osoba i osobowość nauczyciela, jego przygotowanie i umiejętności zawodowe, jego autorytet i postawa ideowo-moralna odgrywają decydującą rolę w procesie wychowania i nauczania w szkole. Nauczyciel, bowiem jest i organizatorem, i kierownikiem, i opiekunem tego procesu. Nic dziwnego, że myśl pedagogiczna zawsze wiele uwagi poświęcała osobie nauczyciela i jego roli, i że - w miarę postępu badań pedagogicznych w czasach najnowszych - zaczęły rozwijać się także naukowe badania nad nauczycielem i zagadnieniami zawodu nauczycielskiego. W związku, z czym od kilku dziesięcioleci coraz częściej mówi się nawet o odrębnej gałęzi wiedzy - wiedzy o nauczycielu, którą nazywa się “pedeutologią” (gr. paideutes = wychowawca-nauczyciel). Początkowo pedeutologię interesowały w szczególności zagadnienia osobowości nauczyciela i jej wpływu wychowawczego, dzisiaj badania pedeutologiczne idą w bardzo różnorakich kierunkach. Najszerzej rozwinęły i rozwijają się następujące kierunki takich badań jak:

- badania historyczno-porównawcze nad kształtowaniem się i dziejowym rozwojem zawodu nauczycielskiego

- badania psychologiczno-pedagogiczne nad osobowością (zdatnością wychowawczą) nauczyciela, jego cechami psychofizycznymi i postawami oraz interpersonalnymi stosunkami: nauczyciel-uczeń, warunkującymi wpływ wychowawczy

- badania socjologiczno-pedagogiczne nad nauczycielstwem jako grupą społeczną, nad statusem i pozycją społeczną nauczyciela i zawodu nauczycielskiego, nad rolą i funkcją nauczyciela w środowisku, nad procesami selekcji i doboru kandydatów do tego zawodu, nad nauczycielskim ruchem zawodowym w skali poszczególnych krajów i regionów oraz w skali międzynarodowej, nad współczesnym prawnym statusem nauczycielstwa itp.

- badania komparatystyczne nad systemami i programami kształcenia i doskonalenia nauczycieli w różnych krajach, przy tym z reguły akcent w tego rodzaju badaniach pada na współczesne tendencje rozwojowe oraz organizacyjne i programowe rozwiązania na tym polu

- badania podejmujące problemy szczegółowe, wśród których bodaj naczelne miejsce zajmują ostatnio badania nad – szeroko pojętą – efektywnością pracy nauczycieli i jej uwarunkowaniami tak subiektywnymi, jak obiektywnymi.

Pedeutologia – ( gr. paideutes - nauczyciel, logos- słowo, nauka) dział pedagogiki zajmujący się nauczycielem. W założeniu miała to być nauka badająca samokształcenie, czy też doskonalenie się nauczycieli.
Dziś jest to coraz bardziej dynamicznie rozwijający się dział pedagogiki, który zajmuje się nauką o nauczycielach. Przedmiotem pedeutologii jest kompleks zagadnień dotyczących ich osobowości oraz klasyfikacji.
Pedeutologia zajmuje się również badaniami nad:

v cechami osobowości nauczycieli bądź wychowawców i wpływem tych cech na proces kształcenia i wychowania,
v efektywnością kształcenia jako wynikiem pewnej pracy nauczyciela,
v rolą społeczną nauczyciela - wychowawcy - oczekiwaniami społecznymi wobec nauczycieli, trudnością roli społecznej itp.

Pierwsze dzieło dotyczące nauczyciela pojawiło się w 1787 roku. Autorem tego to podręcznika był Grzegorz Piramowicz. Swoja książkę zatytułował: „Powinności nauczyciela”, zawarł w niej min: cele pracy nauczyciela, obowiązki nauczyciela względem siebie samego oraz względem ucznia.

Warto również wspomnieć o innych autorach książek dotyczących pedeutologii. Jednym z nich był Jan Władysław Dawid, który to w 1912 roku napisał „O duszy nauczyciela”. Dawid mówi w swym dziele między innymi o:

- powołaniu nauczyciela
- talencie pedagogicznym
- miłości do dziecka – umiejętność wybaczania
- o sferze emocjonalnej


Innym słynnym przedstawicielem pedeutologii był, Szuman, który podkreśla trzy elementy osobowości nauczyciela:

v umiejętność oddziaływania na innych,
v bogactwo osobowości,
v dojrzałość charakteru.

Maria Grzegorzewska twórczyni pedagogiki specjalnej w Polsce napisała 3 cykle książek pt. „Listy do młodego nauczyciela” nawiązując do Dawida i Szumana zawarła w nich charakterystykę nauczycielskiej osobowości. Położyła nacisk na stosunek nauczyciel – uczeń, opisując:
v stosunek wyzwalający- wzajemne zbliżenie,
v stosunek hamujący- zamknięcie się w sobie i oddalanie się.
Pedeutologia uzasadnia tezę zależności pomiędzy osobowością nauczyciela, a jego wpływem na proces nauczania. Zwraca szczególną uwagę na fakt istnienia różnych typów nauczycieli o zróżnicowanych umiejętnościach, uzdolnieniach oraz cechach osobowości.
W procesie wychowanie i nauczania, bardziej niż w jakimkolwiek innym zawodzie, czynnik osoby odgrywa dużą rolę. Zrozumienie roli czynnika osobowego w pracy pedagogicznej skłania nauczyciela do zainteresowania się własną osobowością. Poznanie siebie samego ułatwia, a niektórzy nawet twierdzą, że jest niezbędnym warunkiem poznania innych ludzi. Praca nad sobą samym odsłania głębiej mechanizm ludzkiego postępowania i przeobrażania, ułatwia skuteczne oddziaływanie na powierzone nam dzieci i młodzież. Tajemnica oddziaływanie dydaktycznego i wychowawczego tkwi w aspiracji nauczyciela. Prawem dziecka jest jego rozwój, a powołaniem nauczyciela jest wspierać rozwój młodej osoby. Najbardziej popiera rozwój ten, kto sam rozwija swoją osobowość, a kiedy przerywa pracę nad sobą staje się czynnikiem hamującym i przeszkodą w procesie kształtowania osobowości dziecka. Charakterystyczną cechą naszych czasów ( pod koniec XX wieku ) są stale rosnące wymagania wobec ludzi. Stawiane są one coraz częściej we wszystkich dziedzinach naszego życia. Tendencja ta uzewnętrznia się bardzo wyraźnie w stosunku do poczynań edukacyjnych.
Nauczyciel to zawód o wysokim stopniu złożoności, a w związku z tym i przygotowanie do niego musi być staranne, wielostronne i sensownie rozłożone w czasie. Inne cechy powinien mieć nauczyciel w przedszkolu (z małym dzieckiem), a zupełnie inny musi być nauczyciel szkoły elementarnej. Inaczej kształtowane jest działanie edukacyjne wśród młodzieży. Niewątpliwie podstawowym warunkiem edukacyjnego profesjonalizmu jest standard wykształcenia i stałego doskonalenia zawodowego, a także ogólnego.
Według niektórych teoretyków, aby być nauczycielem nie wystarczą chęci i mniej lub bardziej świadoma decyzja. W ich przekonaniu bycie nauczycielem to bycie artystą, praca nauczycielska zaś to uprawianie sztuki. A jeżeli praca nauczycielka to sztuka to nie można się jej nauczyć. Ujęcie nauczania jako sztuki pociąga za sobą obraz nauczyciela-artysty obdarzonego wrodzonymi zdolnościami, których nie można się nauczyć. Z umiejętnościami, które są nauczycielowi niezbędne, człowiek się rodzi. Zatem albo się je ma, albo się ich nie ma. Ujęcie nauczania jako rzemiosła rodzi wizje nauczyciela nabywającego niezbędnych umiejętności na drodze praktycznego ”terminowania” u bardziej doświadczonego mistrza. Podglądanie i praktyczne opanowywanie reguł i metod wiedzie do zdobycia niezbędnych klasyfikacji.
Mieczysław Kreutz, w swej rozprawie pt. „Osobowość nauczyciela –wychowawcy” bardzo surowo traktuje pedagogów o niedostatku miłości do dzieci i młodzieży, głównej jego zdaniem, zalety zawodowej. Pisze, że „Człowiek dorosły nie może już tej miłości pracą ani staraniem nabyć. Jeśli ktoś dzieci nie lubi, jeśli go one drażnią, na to niepodobna znaleźć rady: stałe obcowanie z dziećmi bardzo często jego niechęć do nich jeszcze powiększy. Miłość nakazać sobie nie można i żadne wysiłki na to nie pomogą”. Z. Mysłakowski, w książce, „Co to jest talent pedagogiczny?” uważa, że „osobowość jest jakby dziełem sztuki, wyrazem humanizmu właściwego zbiorowości ludzkiej”. S. Schuman, w książce „Talent pedagogiczny” zwraca uwagę na nauczyciela jako jednostkę, od której aktywności zależą efekty nauczania i wychowania. Zwraca uwagę na ścisłą zależność wyników nauczania i wychowania od cech osobowości nauczyciela.
Pedeutologia zwróciła uwagę na zmienność ideałów nauczyciela, zmienność wymagań, jakie się stawia wobec nauczyciela. Badania pedeutologiczne wskazały, że pracę pedagogiczną można dobrze wykonywać w różne sposoby, efekty pracy pedagogicznej w wysokim stopniu zależą od pozaintelektualnych cech osobowości.
Termin „osobowość”, podobnie jak wiele innych podstawowych pojęć humanistyki, mimo wielu prób zdefiniowania zachowuje niejasność i wieloznaczność. Pojęcie to jest używane w różnych znaczeniach zarówno w języku potocznym, jak i w filozofii, antropologii, historii, psychologii, socjologii i wielu innych naukach humanistycznych.
Definicje osobowości formułowane przez psychologów często akcentują uwarunkowania właściwości psychiki człowieka, a niekiedy nawet ograniczają się tylko do nich. Analizując osobowość, należy zaznaczyć, że nie jest ona cechą gatunkową człowieka, lecz cechą indywidualną i kulturową, odnoszącą się do wzoru, do którego osiągnięcia zmierza proces wychowania i samowychowania.
Osobowość człowieka kształtowana jest przez cechy biofizyczne jak też poprzez proces socjalizacji, która przystosowuje człowieka do życia w zbiorowości, umożliwia porozumienie się i inteligentne działanie w jej ramach, uczy jak się zachować, by osiągnąć cele życiowe. Krótko możemy powiedzieć, że osobowość to system, zbiór pozwalający na adaptację i integracje myślenia, uczucia. Możemy zaadaptować się w określonym czasie.
Osobowość nauczyciela jest kształtowana przez całe życie zawodowe, w szczególności w dzieciństwie poprzez bodźce zewnętrzne.
Więc jakimi cechami osobowości powinien odznaczać się dobry nauczyciel?
Osobowość nauczyciela według Czesława Banacha - obejmuje trzy struktury:
1) poznawczą: wyrażają się działaniem związanym za spostrzeganiem i rozumieniem ucznia - wychowanka,
2) motywacyjną: obejmującą system wartości, potrzeby i postawy nauczyciela,
3) czynnościową: prakseologiczno - pedagogiczną.
Na układ własności osobowych nauczyciela składają się następujące zintegrowane czynniki:
1) jego światopogląd,
2) zainteresowania,
3) motywacje,
4) zdolności,
5) inteligencja,
6) mechanizmy temperamentalne, charakterologiczne i samoregulujące.
Na podstawie badań prowadzonych przez Czesława Banacha w roku 1988 i 1994 można wyróżnić bardzo dużo cech właściwości nauczycieli, zarówno tych pozytywnych jak i negatywnych. Nauczyciel powinien, zatem być: dostępny, bezpośredni, szanujący godność uczniów, tolerancyjny, obowiązkowy, wytrwały, dobry organizator, pogodny, opiekuńczy, kulturalny, taktowny. Nie powinny mu być obce: samokrytycyzm wobec własnej pracy, elastyczność w postępowaniu, życzliwość, poczucie humoru i pogoda ducha. Ma być również: skromny, mądry życiowo, mający własne zdanie, zaangażowany społecznie, bezinteresowny, mający wysokie walory moralne, sprawiedliwy, dyskretny.

Nauczyciel powinien:
1) umieć twórczo przystosować się do zmian społecznych i oświatowych,
2) być pomysłowy, cierpliwy i zrównoważony emocjonalny,
3) być koleżeński, lojalny i towarzyski,
4) być człowiekiem wielkodusznym, posiadającym określone wartości i postawę ideową.
Nauczyciel powinien mieć przede wszystkim autorytet. Powinien być wzorem, mieć pozytywny wpływ na grupę oraz wzbudzać szacunek.
Na autorytet składa się:
- cechy osobowości
- zachowanie
- sposoby przekazywania wiedzy
- cechy charakteru
Gdy nauczyciel miewa obawy przed nauczaniem oraz strach przed uczniami, studentami to bardzo zły objaw. Może to nawet spowodować, że nauczyciel od początku swej pracy zawodowe nie ma autorytetu, co trudno jest mu potem zbudować.
Dobry nauczyciel to taki, który nawiąże kontakt z każdą grupą niezależnie od wieku czy też zachowania się danej grupy, klasy. Powinien również umieć dobrze planować pracę własną i zespołu, aktywizować uczniów i stosować indywidualizację w nauczaniu i poznawaniu uczniów, nagradzać i wyróżniać, wytwarzać poczucie bezpieczeństwa i warunki osiągania powodzeń i sukcesów przez uczniów, uznawać mądre kompromisy. Cały czas powinien pracować nad sobą, doskonalić swój warsztat pracy. Powinien być także komunikatywny i sugestywny w sposobie przekazywania wiedzy i wartości, umieć korzystać z różnych źródeł informacji i traktować wszystkich uczniów jednakowo.


Jakie zatem powinien posiadać nauczyciel cechy charakteru?
- wytrwałość
- cierpliwość
- sprawiedliwość
- kreatywność
Nauczyciela powinna także charakteryzować inteligencja, mądrość, zdolność. Powinien mieć wysoki poziom wiedzy, kwalifikacji, sprawność intelektualną i szerokie zainteresowania, być samodzielnym w myśleniu, spostrzegawczym, powściągliwym w wyrażaniu opinii, sądów i ocen. Największą sztuką w zawodzie nauczyciela jest kompromis, a sukcesem zawodowym to, aby przekazać wiedzę uczniom.
Umiejętności kluczowe nauczyciela:
- otwartość na zmiany
- radzenie sobie w sytuacjach zmiennych
- umiejętność diagnozy pedagogicznej oraz psychologicznej wychowanków
Umiejętności poznawcze:
- umiejętności komunikacyjne:
· k. werbalna
· k. niewerbalna
- umiejętności korygowania własnych błędów
- umiejętności wyszukiwania mocnych i słabych stron ucznia, pomocy w wyeliminowaniu słabych stron, a wzmocnienie mocnych
- umiejętności związane z zachowaniem dyscypliny w klasie
- umiejętności rozwiązywania sytuacji trudnych w klasie
- umiejętności oceny własnej pracy
- umiejętności przygotowania materiałów
- umiejętności planistyczna i realizacyjna

Cechy wychowawcze nauczyciela to:
1) otwarty na problemy młodzieży - traktujący ją podmiotowo,
2) zajmujący się chętnie pracą a młodzieżą,
3) przychylny i potrafiący sobie zjednoczyć uczniów swą postawą,
4) nie obrażający się i nie ośmieszający się,
5) wyrozumiały, opiekuńczy,
6) nie tylko uczący, ale i wychowujący,
7) posiadający autorytet osobisty,
8) dążący do odnoszenia przez uczniów sukcesów,
9) dotrzymujący słowa i obietnic,
10) zgłębiający wiadomości o życiu środowiska lokalnego.

Cechy - właściwości zewnętrzne:
1) schludny wygląd,
2) dobra prezentacja ogólna,
3) dbający o zdrowie fizyczne i psychiczne,
4) odporny na trudności w pracy, ekspresyjnie przekazujący informacje,
5) kulturalny w sposobie bycia,
6) właściwie układający sobie stosunki międzyludzkie,
7) interesujący się sukcesami.

Typy osobowości nauczycieli:
Nauczyciel jest jedną z najważniejszych osób wprowadzających w kulturę, więc to, jaki jest jego świat wartości, jaki osobisty styl postępowania preferuje, staje się kluczowym zagadnieniem procesu transmisji kultury.
Margaret Mead analizując pod koniec lat czterdziestych XX wieku, amerykańską kulturę szkolną wyróżniła trzy rodzaje systemów wartości, czy też typów osobowości cechujących nauczycieli:
v Opiekun – pomagający uczniom uczyć się bycia sobą i bawić się bieżącą działalnością. Chętnie on bierze udział w działaniach podejmowanych przez dzieci i na ogół wykazuje tendencje do bezkrytycznego odnoszenia się do ich zachowań.
v Rodzic – pracujący na rzecz powodzenia uczniów i pragnący ich przygotować do odnoszenia sukcesów w nieprzewidywalnej przyszłości. Pragnie on zaszczepić uczniom orientację na sukces i kreuje sytuacje, w których spotykają się oni z nowymi wyzwaniami.
v Dziadek – wracający pamięcią daleko w przeszłość i cieszący się, kiedy pomaga uczniom poznawać przeszłość, sztukę i cenić ich tradycje. Jest nastawiony filozoficznie, lecz zwraca również uwagę na sprawy użyteczne.

„Nauczyciel jest ostatecznym kluczem do zmiany edukacyjnej i udoskonalenia szkoły [...]. Nauczyciele nie są jedynie tymi, którzy przekazują treści nauczania określone programem. Oni je rozwijają oraz definiują. A zatem to, co nauczyciele myślą, w co nauczyciele wierzą i co nauczyciele robią w klasie szkolnej, ostatecznie kształtuje jakość nauczania, które otrzymują młodzi ludzie”. (Louden)

Należy jednak pamiętać, że nauczyciele są to ludzie tacy sami jak my. Tak samo jak my odczuwają zwykłe potrzeby. Przeżywają chwile radości i smutku. Mają dobre i złe dni. Lecz to oni właśnie stanowią znaczącą grupę zawodową, która ponosi olbrzymią społeczną odpowiedzialność. Dzisiaj w Polsce nauczycielami są zarówno kobiety jak i mężczyźni. Starzy i młodzi, doświadczeni i dopiero rozpoczynający swoją pracę zawodową. Są to ludzie, którzy różnią się od siebie osobowościami, przygotowaniem zawodowym, specjalnościami i celami, jakie sobie wyznaczyli. Choć różnią się między sobą, łącz ich jedna bardzo ważna rzecz – wszyscy chcą uczyć.

Źródła:

- „Wprowadzenie do wiedzy o szkole i nauczaniu” Ireneusz Kawecki
- Internet