Marzena Skrzypek

PZ 11

Semestr V

Nr. Indeksu : 3270

Terapia zajęciowa dla chorych z zaburzeniami psychicznymi

Terapia zajęciowa to leczenie i usprawnianie za pomocą określonych czynności, zajęć i pracy. Pewne czynności i praca mogą mieć wartość kształcącą, wychowawczą a także leczniczą. Jako środek leczniczy terapia zajęciowa może oddziaływać ogólnie, tzn. na ogólną sprawność fizyczną i psychiczną jednostki lub miejscowo na zwiększenie sprawności i siły danej grupy mięśni lub kończyny. Terapia zajęciowa ma, więc szerokie zastosowanie w medycynie.

Terapia zajęciowa, to pewne określone czynności o charakterze zajęć fizycznych lub umysłowych, zlecona przez lekarza a prowadzona przez fachowców w danej dziedzinie, które mają na celu przywrócenie choremu sprawności życiowej. Jest bardzo duża ilość czynności i zajęć, które mogą służyć, jako środek leczniczy, stąd dziedzina terapii zajęciowej jest bardzo szeroka.

Terapia zajęciowa, to celowe organizowanie zajęć wytwórczych za pomocą prostych narzędzi i materiałów naturalnych (drewno, skóra, glina, wełna) w celu poprawy sprawności manualnej, zwiększenia zakresu ruchu, siły mięśni. Nie zawsze jednak musi powstać produkt, ważny jest proces aktywizacji pacjenta. Wartość terapii zajęciowej dla procesu usprawniania z punktu widzenia fizjologicznego i kinezyterapeutycznego polega na tym, że dany ruch - ćwiczenie w czasie pracy - pacjent może wykonywać przez dłuższy czas bez zmęczenia fizycznego i psychicznego. Tym samym przyspiesza się usprawnianie. Większość prac jest czynnością złożoną, po jednym rodzaju ruchu następuje inny, między poszczególnymi ruchami zachodzą przerwy, które wynikają z samej techniki prac. Stwarza to dla narządu ruchu, zwłaszcza dla mięśni oraz układu krążenia i układu oddechowego świetne warunki działania. W okresie, bowiem tych drobnych przerw następuje odpoczynek i odprężenie, odprowadzenie produktów zmęczenia i zaopatrzenie się w nowy zapas energii do pracy. Poza tym skoncentrowanie uwagi na samej technice i szczegółach pracy np. wykonywanie wzoru szalika na warsztacie tkackim, stwarza okoliczności, w których pacjent zapomina, że ćwiczy i dzięki temu może daną pracę wykonywać dłużej bez uczucia zmęczenia i znużenia.

Cel terapii zajęciowej w odniesieniu do poszczególnych pacjentów jest zawsze określany indywidualnie. Jednak do najważniejszych z nich należy:

• Przestawienie toru myślenia chorego i zwrócenie uwagi na sprawy niezwiązane z chorobą.

• Poprawa stanu fizycznego.

• Neutralizowanie otępiającego działania nudy i bezczynności.

• Zmniejszenie odruchu bólowego w wyniku rozluźnienia mięśni i koncentracji psychiki

• Zmniejszenie napięcia w stanach depresyjnych i lękowych

• Stworzenie u chorego poczucia własnej wartości oraz rozszerzenia kręgu zainteresowań

• Wzbogacenie jego życia emocjonalnego

• Zaktywizowanie chorych nieposiadających zajęcia

• Umożliwienie szybciej i lżej przebiegającej akceptacji kalectwa

Terminem „rehabilitacja psychiatryczna" określa się system skoordynowanych oddzia­ływań społecznych, psychologicznych, wychowawczych i medycznych umożliwiają­cych chorym psychicznie w miarę samodzielną egzystencję i integrację społeczną.

Postępowanie rehabilitacyjne powinno być zindywidualizowane i oparte na elastycz­nym, często długotrwałym programie działania. Oprócz sytuacji psychospołecznej pa­cjenta, rodzaju i nasilenia zaburzeń psychicznych należy uwzględnić w tym programie przebieg choroby i czas jej trwania. Chorobom psychicznym szczególnie często towarzy­szy upośledzenie zdolności adaptacyjnych, umiejętności oceny i rozwiązywania trudno­ści w życiu społecznym. Podobnie zostają osłabione zdolności do pełnienia cenionych funkcji społecznych. Ze względu na negatywne nastawienie społeczeństwa do tej grupy pacjentów niekiedy związane są z tym skłonności do jej piętnowania.

Benett (1983) wyróżnia sześć etapów rozwoju rehabilitacji psychiatrycznej:

1. Próby zmodyfikowania niepełnosprawności jednostki,

1. Kompensowanie niesprawności przez rozwój innych zdolności oraz umieszczenie danej osoby w środowisku, w którym może z tych zdolności korzystać,

2. Powrót osób niepełnosprawnych z powodu choroby psychicznej do pracy zarobko­wej (dla wielu ludzi jest to cel nierealistyczny),

3. Przywrócenie osób z inwalidztwem spowodowanym chorobą psychiczną do poprze­dniego stanu, polepszenia ich zdrowia, konkretnie - przez zabranie ich z zakładów psychiatrycznych (jednak po otwarciu szpitali psychiatrycznych pacjenci wcale ich nie opuszczali, a poza tym wielu ludzi zostało inwalidami z powodu choroby psy­chicznej, chociaż nigdy nie byli hospitalizowani),

4. Przywrócenie osoby z inwalidztwem spowodowanym chorobą psychiczną do środo­wiska domowego, szkolnego i/lub do pracy lub zintegrowanie jej ze środowiskiem przez rozwój odpowiednich umiejętności,

5. Zwiększenie możliwości i kompetencji osoby z inwalidztwem spowodowanym cho­robą psychiczną - położenie nacisku nie na wyleczenie, lecz na radzenie sobie z ob­jawami,

7) ·proces pomagania inwalidzie z zaburzeniami psychicznymi w jak najlepszym wyko­rzystaniu jego zdolności, aby mógł optymalnie funkcjonować w możliwie normalnym środowisku społecznym (jest to obowiązujące obecnie rozumienie rehabilitacji).
Zgodnie z zasadami ochrony zdrowia publicznego, potwierdzonymi przez Światową Organizację Zdrowia rehabilitacja psychiatryczna jest trzecim po prewencji pierwotnej i wtórnej (leczenie) stopniem ogólnie przyjętego modelu zapobiegania zaburzeniom psychicznym. Podział ten, wciąż aktualny w zakresie prewencji, nie odpowiada już w pełni potrzebom szerzej ujmowanej rehabilitacji; wczesna – rozpoczyna się od początku postępowania terapeutycznego, późna - odpowiada trzeciej fazie prewencji.

Kompleksowy program rehabilitacyjny uwzględnia główne problemy pacjenta, - wy­maga skonstruowania indywidualnego programu oddziaływań dla każdego chorego, zależnie od stopnia nieprzystosowania, w czterech podstawowych zakresach:

1. Rodzinnym - adekwatność odgrywanych ról rodzinnych zależnie od wieku, pozycji pacjenta w rodzinie, spoistości wzajemnych stosunków między członkami rodziny,

2. Zawodowym - wytrwałość, stałość lub dążenie do wykonywania użytecznego zajęcia oraz satysfakcja z tego płynąca,

3. Środowiskowym - analiza kontaktów i związków z innymi ludźmi poza rodziną i pracą (częstość, spontaniczność, głębokość),

4. Osobistym - zainteresowanie i dbałość o własne sprawy (wygląd, samodzielność,
   samorealizacja, samowystarczalność).

W celu uzyskania pełnego obrazu sytuacji i możliwości pacjenta należy ocenić, na jaki realny system oparcia może on aktualnie liczyć (zakres, intensywność, różnorod­ność i wielokiemnkowość). System ten zwykle w czasie choroby zostaje znacznie zu­bożony, należy, więc powoli go odbudować w trakcie rehabilitacji. System oparcia spo­łecznego jest ważny dla każdego człowieka, a szczególnie dla chorego. W razie nieocze­kiwanego lub przewlekłego kryzysu, niezależnie od jego przyczyny, system oparcia odgrywa rolę ochronną i wspomagającą.

Zasady rehabilitacji psychiatrycznej

Ustalając odpowiednio do potrzeby i możliwości pacjenta indywidualny program reha­bilitacyjny, należy również pamiętać o pewnych teoretycznych podstawach i zasadach rehabilitacji.

1. Zasada partnerstwa

Polega ona na poszanowaniu praw i indywidualności chorego. Warunkiem skutecz­nej rehabilitacji jest zdobycie jego zaufania, akceptacji programu i współpracy. Reha­bilitacja pozostaje prawem, a nie obowiązkiem chorego psychicznie, nie może być, zatem prowadzona wbrew woli pacjenta i bez jego zgody. Wobec chorych psychicz­nie psychiatrzy niejednokrotnie muszą stosować leczenie bez zgody chorego - w sy­tuacjach, gdy zaniechanie leczenia stwarzałoby zagrożenie dla życia chorego lub je­go otoczenia. Zdarza się jednak, że w trosce o dobro chorego personel chce stosować w oddziaływaniach rehabilitacyjnych system nakazów, a nie propozycje współpracy. Zasada partnerstwa dotyczy także sposobu odnoszenia się do pacjenta. Traktowanie chorego z głębokimi utrwalonymi zaburzeniami psychicznymi z wewnętrznym prze­konaniem, że jest to człowiek nie mniej wart niż zdrowi ludzie i w każdym przypad­ku jest jakaś szansa poprawy, a przynajmniej ulżenia cierpieniu chorego i jego oto­czeniu, bywa trudne, łatwo zaś przyjąć postawę nadopiekuńczą. Wiele osób wśród personelu psychiatrycznego przejawia wobec pacjentów współczucie i życzliwość, sumiennie i z oddaniem wykonując swoje obowiązki. Znacznie trudniej jest im za­chować szacunek, dążyć do podtrzymania u pacjenta poczucia godności, autonomii i pozytywnej samooceny. Ludzie są skłonni do zachowania się w taki sposób, jakie­go oczekuje od nich otoczenie. Jeśli personel nie przejawia wobec chorego dostatecz­nego szacunku i zbyt mało się po nich spodziewa, to pogłębia jego inwalidztwo, nie­zależnie od troski o zapewnienie jak najlepszej opieki. Nie należy nigdy zakładać, że ktoś jest do czegoś niezdolny, bez próby wykonania przez niego tej czynności. W cza­sie badania i obserwacji chorego starannie są zbierane informacje dotyczące obja­wów patologicznych i deficytów sprawności, ale zbyt mało uwagi poświęca się zacho­wanym sprawnościom i korzystnym cechom osobowości pacjenta, które są punktem wyjścia do ustalenia indywidualnego programu rehabilitacji. Podkreślenie korzyst­nych cech pacjenta ułatwia nawiązanie z nim współpracy, wzbudza u personelu i w środowisku społecznym realistyczny optymizm, co przyczynia się do zwiększe­nia tolerancji na niektóre niedostosowane zachowania chorego i podnosi poziom oczekiwania wobec niego.

1. Zasada wielostronności oddziaływań

Zasada ta oznacza, konieczność jednoczesnego oddziaływania w różnych sferach życia codziennego: rodzinnej, zawodowej, towarzyskiej, społecznej. Wymaga to ścisłej współpracy wielospecjalistycznego zespołu, dobrej znajomości problemów pacjenta i jego środowiska.

1. Zasada stopniowania trudności

Zasada ta jest stosowana w zakresie wszystkich form oddziaływania, a jest spowodo­wana upośledzeniem zdolności adaptacyjnych, zwłaszcza adaptacji społecznej u wszy­stkich chorych z zaburzeniami psychicznymi. Realizacja tej zasady wymaga użycia różnych form pomocy, dostosowanych do zmieniających się możliwości chorego - od całkowitego zastępowania go w decyzjach i aktywności życiowej, które czasem bywa potrzebne w ostrej fazie choroby, aż do całkowitej lub prawie pełnej samodzielności; np. w zakresie pracy: od terapii zajęciowej, przez terapię pracą, zatrudnienie w warun­kach chronionych aż do aktywności zawodowej w zwykłym zakładzie pracy. Takie stopniowe zmiany wymagają tworzenia zróżnicowanych form opieki.

1. Zasada powtarzalności oddziaływań

Zasada ta odnosi się do grupy pacjentów, u których proces chorobowy przebiega z okre­sowymi zaostrzeniami. U większości chorych psychicznie występują, co pewien czas rzuty choroby, w czasie, których niejednokrotnie wymagają oni parotygodniowego lub paromiesięcznego intensywnego leczenia farmakologicznego. Nierzadko, już podczas kolejnego leczenia lub bezpośrednio po nim, trzeba cierpliwie powtarzać od początku postępowanie rehabilitacyjne. U większości przewlekle chorych rehabilitacja, a raczej jej efekty mogą być tylko częściowe, nie można, bowiem osiągnąć ani pełnego, ani trwa­łego ich powrotu do zdrowia. Przyjęcie tej zasady w planowaniu leczenia i rehabilitacji oszczędza zarówno pacjentowi, jego rodzinie, jak i personelowi wielu rozczarowań.

1. Zasada jedności metod

Zasada jedności metod w rehabilitacji psychicznie chorych polega na kompleksowym stosowaniu leczenia biologicznego i oddziaływań psychoterapeutycznych oraz psycho­społecznych. Niezbędne jest, zatem, aby każdy, kto prowadzi z pacjentem zajęcia akty­wizujące, znał dokładnie rodzaj i dawki przyjmowanych przez niego leków psychotro­powych, objawy niepożądane leku oraz ogólną wydolność chorego. Bez tych wiadomo­ści łatwo w stosowaniu różnych form aktywizacji przekroczyć bezpieczną granicę obciążenia wysiłkiem fizycznym. Jeśli zaś działanie niepożądane leków, np. senność, drżenie, wzmożone napięcie mięśniowe, uniemożliwia pacjentowi aktywny udział w zajęciach i przygotowanie go do powrotu do pracy zawodowej, trzeba rozważyć, czy nie da się zastosować środków korygujących lub zmienić rodzaj leku. Doświadczenie uczy, że wypełnianie czasu osób z zaburzeniami psychicznymi celową aktywnością, akceptowaną przez nich i dostosowaną do ich potrzeb, zmniejsza nasilenie ujawnia­nych objawów psychopatologicznych. Pozwala to na zmniejszenie dawek lub odstawie­nie leków psychotropowych. W zakładach opieki stacjonarnej, w których chorzy psy­chicznie mają swobodę ruchu, pracę i rozrywki, dawki stosowanych neuroleptyków są mniejsze. W domach pomocy społecznej, w których pensjonariusze spędzają czas bez­czynnie, stłoczeni w salach dziennego pobytu, personel musi tłumić ich uciążliwe, a często i niebezpieczne dla otoczenia zachowania dużymi dawkami leków.

1. Zasada optymalnej stymulacji

Zasada ta zakłada, że dla chorych psychicznie szkodliwe są zarówno takie warunki, które nie dostarczają dostatecznie wielu wrażeń i nie tworzą stymulujących do działa­nia sytuacji społecznych, jak i takie, które powodują nadmiar stymulacji i zmuszają do sprostania zbyt trudnym lub zbyt licznym zadaniom. Niedobór bodźców, monoto­nia zdarzeń i deprywacja sensoryczna wywołują typowy zespół objawów, takich jak: bierność, utrata zainteresowań, spłycenie i zawężenie związków emocjonalnych, brak planów na przyszłość, brak dbałości o wygląd zewnętrzny, apatia, upośledzenie napę­du. Objawy te, obecnie uważane za cechy instytucjonalizmu (choroby szpitalnej), daw­niej uchodziły za wyraz defektu schizofrenicznego lub za odmianę otępienia. Wyniki rehabilitacji wskazują jednak, że w wielu przypadkach są to odwracalne zmiany wtór­ne, u których podłoża tkwią mechanizmy swoistego przystosowania do niekorzyst­nych warunków środowiskowych.

Nadmierna stymulacja - stawianie pacjentowi zadań zbyt trudnych lub zbyt szyb­kie przechodzenie w procesie readaptacji społecznej do dalszych faz aktywności i usa­modzielniania - w wielu przypadkach może powodować nawrót objawów psychotycz­nych lub też wywołać zespół objawów „depresji rehabilitacyjnej". Stan ten cechują: ob­niżenie nastroju, apatia, postawa rezygnacyjna, często odmowa udziału w rehabilitacji i innych formach celowej aktywności. Ze zjawiskiem tym można się spotkać również wtedy, kiedy pacjent nagle, po dłuższym pobycie w szpitalu wraca do środowiska sta­wiającego mu zbyt duże wymagania, oczekując zachowania dostosowanego do wyso­kiego poziomu aktywności w otoczeniu poza szpitalnym. Podobne objawy mogą wystą­pić również w razie zbyt nagłych zmian w środowisku szpitalnym, w czasie prób akty­wizacji zawodowej, a nawet wiązać się z korzystnymi zmianami sytuacji chorego (małżeństwo, nowe mieszkanie, awans w pracy zawodowej itp.). Przyczyną patologicz­nych reakcji na nadmierną stymulację jest obniżony u większości chorych psychicznie próg możliwości adaptacyjnych.

Adaptacja jednostki jest procesem rozwojowym, kształtuje się w miarę zwiększenia się zadań i oczekiwań otoczenia dotyczących samodzielności, odgrywania ról społecz­nych i ponoszenia odpowiedzialności.

Prawidłowy poziom zdolności adaptacyjnych wymaga osiągnięcia sprawności inte­lektualnej pozwalającej na zrozumienie i opanowanie zmieniających się sytuacji w ze­wnętrznym świecie, stabilności emocjonalnej, zdolności do utrzymywania związków z ludźmi i akceptacji zasad społecznych. Szczególnie źle znoszą zbyt nagłe i zbyt duże zmiany w sytuacji społecznej chorzy na schizofrenię oraz osoby w podeszłym wieku. Stopniowy powrót chorego psychicznie do możliwie samodzielnego życia powinien, zatem prowadzić krok po kroku wąską ścieżką między dwoma niebezpieczeństwami: niedostatecznej i nadmiernej stymulacji. W razie nagłych zmian w życiu pacjenta trze­ba się liczyć nawet, jeśli są to zmiany korzystne, z możliwością dekompensacji i potrze­bą wsparcia psychoterapeutycznego, a nawet osłony farmakologicznej.

Zaburzenia psychiczne to zakłócenia czynności powodujące pewnego rodzaju rozregu­lowanie środowiska wewnętrznego pacjenta i zaburzoną wymianę ze środowiskiem ze­wnętrznym na jednym lub częściej wielu poziomach jednocześnie.

U osób z zaburzeniami psychicznymi niezwykle często obserwuje się wielkie trud­ności z właściwym odgrywaniem ról społecznych i przejawami nieprzystosowania spo­łecznego. Wynika to nie tylko z zaburzeń natury chorobowej, ale i z negatywnych na­stępstw reakcji społecznej. Inwalidztwo spowodowane chorobą psychiczną ma ujem­ny wpływ nie tylko na osobę niepełnosprawną; poważne konsekwencje ponoszą także jej rodzina i inne osoby uczestniczące w świadczeniu długotrwałej opieki zdrowotnej i rehabilitacji. Dlatego też rehabilitację uważa się za wspólne przedsięwzięcie podjęte przez osobę chorą psychicznie i ludzi udzielających jej pomocy. Szczególnie pacjenci cierpiący z powodu schizofrenii wymagają wielostronnych oddziaływań, rehabilitacyj­nych, dlatego ta jednostka chorobowa zostanie omówiona szerzej. Do programów re­habilitacyjnych znacznie rzadziej włączani są pacjenci z zaburzeniami afektywnymi, dlatego ta grupa schorzeń oraz związane z nią formy oddziaływań rehabilitacyjnych zo­staną przedstawione w sposób bardziej ogólnikowy.

Zakres oddziaływań rehabilitacyjnych potrzebnych każdemu choremu, musi być opra­cowany indywidualnie, weryfikowany w trakcie trwania oddziaływań i dostosowany do aktualnej sytuacji. Rehabilitacja psychiatryczna powinna zacząć się w okresie ostrych objawów choroby i być kontynuowana przez całe życie pacjenta, a rodzaj proponowa­nych oddziaływań powinien być dostosowany do etapu choroby, potrzeb i osobistych celów pacjenta. Pierwsze działania rehabilitacyjne powinny być podjęte już na począt­ku choroby lub w trakcie kolejnego zaostrzenia i powinny dotyczyć:

1. Określenia głównych celów życiowych pacjenta, jego pragnień związanych z samo­
   kontrolą, potrzebą wolności wyboru, prywatności, sieci wsparcia,

2. Edukacji pacjenta, dotyczącej natury choroby, działania leków, objawów ubocznych,

3. Nawiązania kontaktów z rodziną,

4. Pomocy pacjentowi w wyborze właściwego, odpowiedniego planu dalszej opieki
   psychiatrycznej.

W większości szpitali i oddziałów dziennych terapia zajęciowa jest przeważającą me­todą oddziaływań psychospołecznych. Zainteresowanie się terapią zajęciową powodu­je budowanie poczucia własnej wartości i użyteczności dzięki ekspresji za pomocą sztuki i rękodzieła, aktywności rekreacyjnej, które pośredniczą w terapii wspierającej i uzyskaniu wglądu. Pacjenci są zachęcani do rozwijania swoich zainteresowań i moż­liwości poprzez sztukę, rękodzieło, rozmawianie o uczuciach i wyrażanie celów osobi­stych. Chociaż terapia zajęciowa jest powszechna, niewiele jest badań na temat jej skuteczności.

Terapia zajęciowa w psychiatrii polega na stopniowej aktywizacji chorych przez udział we wspólnej celowej działalności. Tradycyjnie były to zajęcia z pogranicza pra­cy użytkowej i twórczości artystycznej. Twórczy, a zarazem, rekreacyjny charakter za­jęć (malowanie, rzeźba, tkactwo artystyczne itp. możliwość bezsłownej ekspresji swych przeżyć, pośredniego (poprzez przedmioty) kontaktu z terapeutą oraz poczucie przynależności do wspólnie pracującej grupy nadają terapii zajęciowej wiele walorów psychoterapii dostępnej dla chorych z nasilonymi zaburzeniami psychicznymi (np. za­hamowanych, autystycznych, urojeniowych). Ten rodzaj terapii dostarcza wielu infor­macji użytecznych w diagnozowaniu i ocenie przebiegu leczenia, ułatwia pacjentom nawiązanie kontaktu z otoczeniem, zapobiega szkodliwej, szpitalnej bezczynności. Do terapii zajęciowej coraz szerzej są wprowadzane techniki behawioralne, m.in. trening umiejętności społecznych. Uczenie czynności użytecznych w życiu codziennym, z za­kresu higieny osobistej, gotowania, szycia itp., ułatwia wielu pacjentom samodzielne życie po opuszczeniu szpitala.

Rehabilitacja chorych psychicznie stanowi część całkowitej opieki nad chorym. Chodzi tu o połączenie szeregu czynników, za pomocą, których dążymy do powrotu chorego psychicznie do społeczeństwa i do jego pracy. Składa się w istocie z dwóch kierunków: resocjalizacji i terapii zajęciowej. Przez resocjalizację rozumiemy odnowienie stosunków społecznych zaburzonych przez chorobę i wpojenie zdrowej postawy społecznej, o czym już wcześniej pisałam.

Spostrzeżenia, że praca wpływa dodatnio na stan fizyczny i psychiczny, stosowali i laicy. Jeżeli jednak praca ma być kuracją, musi być systematyczna i celowa. To znaczy tak oddziaływać, aby pacjent powrócił do normalnego życia, odnowił swoje nawyki dotyczące pracy lub wytworzył nowe. Obowiązująca w fizjologii zasada, że narząd, który nie pracuje zanika, dotyczy również mózgu psychicznie chorego. Niebezpieczeństwo wynikające z bezczynności jest dla kuracji większe niż możliwość przepracowania. Chory powinien rozumieć wykonywaną pracę i musi znaleźć w niej zadowolenie; nie może być do niej zmuszany.

W szpitalu pacjent może pracować w rożnych warunkach (krawieckim, stolarskim, koszykarskim, tokarskim), brać udział w pracach rolnych, murarskich itp. Krokiem na przód są także kolonie pracy z długotrwałym pobytem dla wyleczonych lub częściowo wyleczonych pacjentów.

Terapia zajęciowa dla chorych z zaburzeniami psychicznymi należy do podstawowych środków leczenia chorych psychicznie. Odpowiednio dobrana praca może wpływać:

• Uspakajająco

• Mobilizująco

• Usprawniająco

W sensie przywrócenia choremu zdolności nawiązywania kontaktów i współżycia z drugimi i dostosowania się do środowiska, w którym żyje.

W terapii zajęciowej z chorym psychicznie wyróżnia się dwa etapy:

1. Terapia aktywizująca (pierwsza, wstępna, przyłóżkowa) polegająca na zainteresowaniu chorego własną osobą i czynnościami życia codziennego.

2. Terapia resocjalizująca polegająca na wprowadzeniu chorego do grupy przez: czynny udział w pracach zespołowych, pomoc przy pracach porządkowych w oddziale, udział w pracowniach specjalistycznych poza oddziałem (pracownia tkacka, plastyczna, krawiecka, itp.), udział w pracach samorządu chorych.

Prowadzenie terapii zajęciowej z psychicznie chorymi wymaga specjalnego przygotowania od instruktora terapii zajęciowej. Poza podstawowymi wiadomościami z zakresu kliniki schorzeń psychicznych i postępowania z chorymi instruktor powinien znać wiele działów pracy i technik, które mogą służyć, jako czynnik usprawniający. Zespół prowadzący terapię zajęciową z psychicznie chorymi powinien oddziaływać swoją postawą i postępowaniem na chorego oraz stworzyć środowisko terapeutyczne, atmosferę pełną życzliwości i wyrozumiałości.
Ważną rolę w terapii pełni miejsce, gdzie odbywają się zajęcia. Istotne jest, aby stworzyć pracownię terapii zajęciowej, która stanowi integralną część oddziału. Pracownia powinna być miejscem ogólnodostępnym dla pacjentów, dzięki temu nie tworzy się podziału na lepszych i gorszych.

Pracownia jest miejscem, gdzie odbywają się zajęcia: ·Otwarte – dla szerokiej grupy uczestników
Grupowe – dla określonej grupy chorych

Powinna być też miejscem, gdzie pacjent ma poczucie bezpieczeństwa, swobody, nieskrępowanego kontaktu, gdzie może być biernym obserwatorem zajęć niewykazującym chęci uczestniczenia i podjęcia jakichkolwiek działań. Dzięki stworzeniu miejsca, jakim jest pracownia terapii zajęciowej, terapeuta zyskuje możliwość zaplanowania i usystematyzowania pracy z pacjentem, a sam pacjent ma możliwość kontynuacji rozpoczętych działań. Pracownia jest również miejscem eksponowania prac powstałych w trakcie zajęć, co ma istotne znaczenie terapeutyczne.

Duże znaczenie ma atmosfera panująca na zajęciach terapii zajęciowej. Powinna być prowadzona w miłej atmosferze i możliwie zacierać wrażenie ośrodka szpitalnego. Atmosferę taką tworzy się przez:

• Udzielenie choremu pewnej swobody w postępowaniu, co da mu poczucie wolności; zobowiązuje to jednak do uważnej, ale dyskretnej obserwacji chorego.
  Unikanie zbytniego nadzoru i opieki
  Zlikwidowanie bariery chory - personel, traktowanie pacjenta, jako partnera

• Dobór prac uzależnia się od stopnia zaburzeń chorego i wskazań dotyczących celu terapii zajęciowej. Nie wolno do zajęć chorych przymuszać, a tylko zachęcać, proponować różne czynności. Chory często daje się nakłonić do podjęcia proponowanych zajęć, niejednokrotnie sam wychodzi z inicjatywą, najczęściej jednak unika i odmawia wykonywania najprostszych czynności. Dotyczy to chorych zarówno zahamowanych jak i pobudzonych. Duże trudności trzeba przezwyciężyć zwłaszcza wtedy, gdy chory już długi czas był bezczynny i odwykł od uporządkowanego trybu życia, a z powodu zaniedbania nabył wiele szkodliwych nawyków. U chorych słabych, zahamowanych stosuje się zajęcia mniej skomplikowane, wymagające mniejszej siły fizycznej. U pacjentów pobudzonych, jeżeli ich stan na to pozwala, zaleca się zajęcia wyzwalające energię bez przeciążenia sił chorego.

Formy terapii zajęciowej najczęściej stosowane w oddziałach psychiatrycznych:

Ergonoterapia - właściwa terapia zajęciowa – w jej ramach prowadzi się wiele różnych zajęć, m. in. rzeźbiarstwo, tkactwo, makrama, metaloplastyka, dziewiarstwo, wikliniarstwo, introligatorstwo, ogrodnictwo oraz wszelkiego rodzaju prace ręczne.

Arteterapia – terapia wykorzystująca szeroko pojętą sztukę:
Biblioterapia - praca z książką, spotkania literackie.
Choreoterapia - wykorzystanie form tanecznych.
Muzykoterapia – narzędziem pracy jest muzyka.
Dramatoterapia – wykorzystanie elementów teatru i psychodramy.
Poezjoterapia – wykorzystanie poezji, czytanie, recytowanie, pisanie wierszy, wieczorki poetyckie

Kinezyterapia – gimnastyka, zajęcia ruchowe, rozgrywki sportowe, spacery.
Zajęcia relaksacyjne – forma psychoterapii, ich celem jest odprężenie, rozładowanie napięcia, rozluźnienie, wyciszenie.

Techniki terapeutyczne :

Tkactwo - Do najbardziej efektownych i cennych tkanin dekoracyjnych zalicza się: arrasy, gobeliny, kilimy, makaty oraz dywany i kobierce. Kilim, gobelin, makata to tkaniny dekoracyjne, które prezentują przede wszystkim swoje walory zdobnicze, działają mniej lub bardziej bogatą rytmiką barw, linii a także różnorodną fakturą zależną od charakteru pracy oraz właściwości indywidualnego twórcy. Wykonywanie tego rodzaju prac nie jest jak wydaje się wielu amatorom tkactwa pracą trudną i skomplikowaną, dlatego ma szerokie zastosowanie w terapii chorych. Wymaga jednak zorganizowania warsztatu tkackiego, który w wielu przypadkach nie wymaga profesjonalnych krosien, można je zastąpić zwykłą ramą. Która z powodzeniem spełni swoją rolę w zapoznaniu się z techniką tkacką.
W pracowni tkackiej pacjent wszystkie czynności związane z przygotowaniem materiału wykonuje sam (cięcie wełny na odpowiednią długość, segregowanie kolorów) nie wyręcza się pacjenta a jedynie pomaga i sugeruje. Stosuje się stopniowanie trudności, przyuczając pacjenta zaczynamy pracę od utkania prostych prac dających szybki efekt, zwracając również uwagę na poziom techniczny i estetykę wykonanej pracy. Dobór barw uzgadniany jest między instruktorem a pacjentem, dążymy do jak najlepszego zestawienia barwnego. W terapii wykorzystujemy najprostsze sploty tkackie tj. płócienny, czyli prosty, rządkowy, czyli skośny, atłasowy, sumak jak również węzeł smyrneński (dywanowy). Sploty te można łączyć dzięki temu uzyskuje się tkaninę o wyższym poziomie trudności i urozmaiconej fakturze. Surowcem powszechnie wykorzystywanym jest wełna, len, skóra, sznurek, odpady, produkcyjne (szmatki, firanki), surowce naturalne i sztuczne. Zapewnienie możliwie największej różnorodności surowców ożywia i wzbogaca pracę pacjentów, działa zachęcająco, pobudza wyobraźnię i zainteresowania pacjenta. Zanim powstanie tkanina, poprzedza ją rysunek, czyli projekt. Projekt zwany kartonem musi być takiej samej wielkości jak praca, którą chcemy uzyskać. Wiele projektów wykonują sami pacjenci, jak również dostarczane były przez artystów plastyków, którzy wielokrotnie odwiedzają pracownie, jak również często są tworzone przez instruktorów.

Makrama - to umiejętność ręcznego wiązania węzłów w koronkowe wzory z nici, rzemyków, tasiemek, rafii itp. Historia makramy ma już niejedno tysiąclecie a słowo makrama w tłumaczeniu oznacza taśmę, koronkę wiązaną artystycznie. Makramę od wielu lat stosuje się w terapii manualnej.
Makrama daje nieograniczone możliwości twórcze oraz wyczucia w nawijaniu i zaciąganiu węzłów. Te wszystkie cechy nabywa się przez wytrwałe ćwiczenia, dzięki czemu prace stają się niepowtarzalne i pozwalają na ujawnienie własnej inwencji twórczej. Wiązanie koronek makramowych daje wyciszenie, ćwiczy koncentrację wciąga i pochłania bez reszty.
Zorganizowanie pracowni makramy nie jest kosztowne. Potrzebne przybory i materiały to przede wszystkim sznurki, tasiemki, deska pomocnicza i gwoździki.

Origami – wschodnia sztuka składania papieru – ceniona również w kulturze europejskiej. Origami swą terapeutyczną funkcje spełnia pobudzając układ nerwowy, integrując w czasie składania pracę obu półkul mózgowych. Składanie papieru sprzyja współpracy między zmysłami (dotyk, wzrok, słuch) równocześnie. Realizacja wyżej wymienionych czynników przyśpiesza rozwój intelektualny, skraca czas korygowania zaburzeń, usprawnia manualnie, doskonali spostrzegawczość, analizę i syntezę wzrokowo-słuchową, rozwija wyobraźnię, uczy wytrwałości, cierpliwości, uspokaja, daje możliwość osiągnięcia sukcesu w krótkim czasie, a tym samym dostarcza motywacji do dalszej pracy.
Origami, choć nie jest terapią samą w sobie, może terapię wzbogacać i uzupełniać. Na świecie prowadzono zajęcia terapeutyczne z Orgiami dla więźniów, ludzi upośledzonych, chorych na depresję, schizofrenię, uzależnionych od narkotyków, a także dla osób mających trudności z pełną sprawnością rąk.

Decoupage – technika ta umożliwia stworzenie pięknej i oryginalnej dekoracji na różnych przedmiotach przy pomocy nożyczek i kleju, przenosi motywy z papieru na dowolny przedmiot. Można tą metodą ozdobić szkło, meble, tekturowe pudełko, materiał, plastik, metal. Dekoracją można pokryć praktycznie każdą rzecz. Decoupage jest techniką dla każdego, nie tylko dla osób uzdolnionych plastycznie. Technika ta kładzie nacisk na ćwiczenie koncentracji pacjenta, percepcji manualnej, pobudzenie wyobraźni i kreatywności.

Mozaika – jest to tworzenie większej kompozycji za pomocą małych kolorowych elementów. Mozaiki mogą być ceramiczne, papierowe i gipsowe. Można użyć kamyków, szkła i innych podobnych materiałów. Mozaikę można robić na powierzchni płaskiej lub wykorzystać do dekoracji przedmiotów takich jak słoiki, talerze, butelki, pudełka, etc. Dzięki stosowaniu mozaiki w pracy z pacjentami chorującymi psychicznie możliwe jest zmobilizowanie i zaktywizowanie osób bardziej wycofanych, mało aktywnych, nie posiadających specjalnych zdolności manualnych.
Papierowa wiklina – wiklina to materiał naturalny, jest krzewiastą formą wierzb, bardzo giętkich podatnych na kształtowanie. Dlatego też należy do najważniejszych surowców wyrobów plecionych (koszyków).
W trakcie zajęć terapeutycznych wiklinę naturalną zastępujemy „wikliną” papierową wykonaną na zajęciach przez pacjentów. Zorganizowanie warsztatu jest sprawą bardzo prostą, niewymagającą dużych nakładów finansowych i skomplikowanych narzędzi. Wystarczającym materiałem jest papier, gazety, które należy odpowiednio pociąć na paski i przygotować z nich rurki, klej do łączenia. Do zajęć z papierową wikliną można zaangażować duża grupę pacjentów zarówno tych mało sprawnych manualnie, którzy mogą wykonywać najprostsze czynności związane z przygotowaniem wikliny i pacjentów sprawniejszych wyplatających konkretną pracę. Koszykarstwo, jako ćwiczenie lecznicze obejmuje prace drobne, nieskomplikowane, które mogą być szybko, łatwo i z dobrym wynikiem przez pacjentów wykonane.

Kolaż – zajęcia oparte na technice plastycznej, polegającej na symbolicznym przedstawieniu problemu za pomocą ilustracji (wycinków) z gazet. Technika ta rozwija indywidualną ekspresję oraz zdolność komunikowania się. Jest to forma wypowiedzi niewerbalnej, jest procesem autoekspresji, autoprezentacji i interpretacji, która ma miejsce w grupie. Analiza prac dostarcza wiele wiadomości o autorze – jego aktualnych przeżyciach, jego emocjach, stanie psychicznym, poziomie lęku, relacjach społecznych. Dzięki temu jest to technika niezwykle przydatna w diagnostyce pacjenta. Może z niej skorzystać zarówno lekarz jak i psycholog.

Interakcja barw – polega na malowaniu abstrakcyjnego obrazu (sztuka nieprzedstawiająca), który tworzy grupa pacjentów od 6 do 12 osób. Każdy posługuje się jednym, wybranym przez siebie kolorem. Zajęcia przebiegają w swobodnej atmosferze, grupa ma decydujący wpływ na ich przebieg, tempo, kolejność malowania. Malowanie służy uwolnieniu emocji, doświadczeniu własnego przeżywania a przez to wyrażaniu siebie i komunikowaniu się z innymi za pośrednictwem koloru, plamy. Metoda ta przeznaczona jest głównie dla osób wycofanych, w trudnym kontakcie słownym, cierpiących z powodu objawów negatywnych schizofrenii. Podczas malowania wytwarza się interakcja między uczestnikami, płaszczyzna bezpiecznej komunikacji, na której możliwe staje się swobodne ujawnianie emocji (również negatywnych), wyrażanie własnej odmienności bez lęku przed byciem nieakceptowanym i akceptowanie odmienności innych. Interakcja barw daje możliwość przyjęcia twórczej postawy, otwarcia się na doświadczenie tu i teraz oraz podjęcie aktywności.

Zajęcia integracyjne – odbywają się systematycznie w kilkuosobowej grupie. Służą one zwiększeniu spójności w grupie, budują więź, mają wpływ na komunikację i wzajemną akceptację. Założeniem tego typu zajęć jest wzmacnianie mocnych stron uczestników, dostarczanie pozytywnych doświadczeń oraz konieczność prawidłowego wyrażania i rozpoznawania emocji.

Mandala – technika opierająca się na buddyjskim obrazie świata. Uczestnicy kolorują dowolnie proponowane wzory (szkice) mandali. Mają pełną dowolność działania – mogą używać dowolnych kolorów, nie używać ich w ogóle lub zaproponować swój własny wzór mandali. Wykonywanie mozolnej pracy kolorowania szkicu pozwala na skupienie się na swoich przeżyciach i ich barwnej ekspresji. Technika ta również wspomaga proces diagnozowania pacjenta (terapeuta zwraca uwagę na kolorystykę, dokładność wykonania, pomysłowość podopiecznego).

Muzykoterapia – to dziedzina psychoterapii posługująca się specyficznym obiektem – muzyką. Umożliwia ona wpływ na nasze samopoczucie i nastrój oraz pozwala na redukcję a nawet całkowite uwolnienie się od napięcia psychicznego. Uczestnictwo w muzykoterapii to także szansa na:

• Uzyskanie lepszego wglądu w siebie w celu samopoznania

• Wzmocnienie poczucia bezpieczeństwa

• Rozbudzenie aktywności wewnętrznej

• Zmianę postaw i zachowań

• Odreagowanie negatywnych emocji

Muzykoterapia to nie tylko bierne słuchanie ulubionych utworów, ale również wspólne muzykowanie, śpiew, wizualizacje, nauka relaksacji i treningu autogennego. Metody i techniki wykorzystywane w muzykoterapii mogą służyć do celów diagnostycznych i terapeutycznych.
Podstawowy podział muzykoterapii:

• Indywidualna

• Grupowa

• Receptywna

Zajęcia prowadzone w ramach terapii zajęciowej mogą być połączone z zabawą i rozrywką. Praca i zabawa powinny często przeplatać się. W niektórych zajęciach trudno odróżnić, co jest pracą, a co zabawą. Dążyć należy ażeby pacjent każde zajęcie wykonywał chętnie i z przyjemnością. Prace z narzędziami ostrymi oraz prace bardziej skomplikowane i narażające chorego na skaleczenie nie są w tych przypadkach wskazane.

Scenariusz zajęcia integracyjnego z zakresu terapii pedagogicznej

Temat: „Witamy wszystkich”

Cele

-      potrafi zintegrować się z grupą

-      potrafi rozładować napięcie emocjonalne podczas zabawy relaksacyjnej z elementami ćwiczeń oddechowych

-      ćwiczy pamięć i uwagę

-      doskonali umiejętność współdziałania

-      zdobywa wiadomości o sobie oraz innych

 

Pomoce:

Kolorowe kwiatki wycięte z papieru z napisanym imieniem uczestnika, kartki, kredki, maskotki, Instrumenty perkusyjne, balony, płyta z utworem „Lato” Vivaldiego, duży arkusz papieru, farby, pędzle.

Przebieg zajęć:

 

1. Powitanie. Każdy uczestnik otrzymuje przed zajęciami od instruktora kolorowy kwiatek wycięty z papieru z napisanym swoim imieniem. Przypinamy dzieciom kartki przed wejściem do Sali. W Sali bierzemy się za ręce i po krótkim przedstawieniu się i powitaniu uczestników przez prowadzącego zajęcia, podnosimy ręce do góry i każdy głośno mówi lub krzyczy swoje imię. Ważne jest to, by zgrać moment podniesienia rąk ze wspólnym wypowiedzeniem imion.

2. „Imiona”. Uczestnicy siedzą na krzesłach. Prowadzący zaczyna zabawę z imionami mówiąc swoje imię, a każda kolejna osoba ma za zadanie powtórzyć imię poprzednika oraz dodać swoje. Prowadzący pomaga dzieciom, stając za nimi lub obok nich, powtórzyć prawidłowo wszystkie poprzednie imiona.

3. „Zamiana miejscami”. Prowadzący podaje następujące hasło: „wszyscy, którzy… lubią, kiedy świeci słońce, zamieniają się miejscami”. Na hasło uczestnicy, których to dotyczy, wstają i szybko szukają dla siebie miejsca, jakie uwolniło inną osobę. Zawsze jedna osoba zostaje na środku, gdyż krzeseł jest o jedno mniej niż osób uczestniczących w zabawie. Jeśli uczestnicy będą mieli kłopot z wymyśleniem hasła, prowadząca pomaga im.

4. „Ludzie do ludzi”. Uczestnicy dobierają się w pary. Pary muszą jak najszybciej realizować zadanie typu: plecy do pleców, kolano do kolana, ramię do ramienia, policzek do policzka, noga do nogi itp., Kiedy uczestnicy zabawy usłyszą hasło „Ludzie do ludzi” każdy zmienia partnera.

5. To jestem ja”. Rysowanie siebie. Prowadzący podpisuje rysunek według życzeń uczestnika, tak jak on lubi, gdy się do niego mówi. Prezentacja prac

6. „Oddychanie z maskotką”- zabawa wyciszająca. Uczestnicy kładą się na plecach. Maskotka leży na ich brzuchu tam, gdzie znajduje się pępek. Prosimy, aby uczestnicy oddychali bardzo spokojnie i równomiernie prze nos. Instruktor wypowiada wówczas następujące słowa:

 

Leżysz na plecach, a twoja maskotka leży na twoim brzuchu.

Czy twoja maskotka ma jakieś imię? (Uczestnicy podają to imię)

Czy czujesz, jak maskotka leży na twoim brzuchu? (Uczestnicy mogą pokiwać głową)

Tak? Wspaniale!

A teraz oddychaj tak, by powietrze wpływało dokładnie tam, gdzie leży twoja maskotka.

Spójrz na swoją maskotkę. Co się z nią teraz dzieje? (Uczestnicy mogą odpowiedzieć: maskotka kołysze się)

Jak myślisz, czy jej się to podoba?(Uczestnicy kiwają głową lub może odpowiedzieć p.: moja maskotka uśmiecha się itd.)

Tak, to naprawdę przyjemne, jak kołyszesz swoją maskotkę. To na pewno się jej podoba.

Kołysz ją tak jeszcze przez pewien czas, być może zaśnie podczas twojego kołysania.

 

W czasie oddychania z maskotką instruktor początkowo rozmawia z uczestnikami. Im dłużej kołyszą swoją maskotkę, tym bardziej same się uspakajają.

4. „Zabawa z balonami”.

Każdy uczestnik ma jeden balon. Odbija balon delikatnie w rytm muzyki. Prowadzący zachęca do estetycznych i tanecznych ruchów zgodnych z muzyką. Sam może również włączyć się do zabawy i być dla uczestników przykładem.

4. „Kolorowa muzyka”– uczestnicy siedzą lub stoją przy jednym stole, na którym położony  jest duży arkusz papieru. Słuchając muzyki malują wspólny obraz.

 Instrukcja:

  Będziecie malowali wspólnie muzykę, którą za chwilę usłyszycie.

Nie zastanawiajcie się, niech waszą dłoń prowadzi muzyka i zapełni arkusz.

Pamiętajcie, że malujecie na jednym kartonie.

 

Omówienie i prezentacja pracy. Uczestnicy dzielą się swoimi refleksjami na temat malowania muzyki. Czy trudno wam było malować razem? Jeśli tak, to dlaczego?