Epoka kamienia

Epoka kamienia – najwcześniejsza i najdłuższa z trzech epok prehistorii (po niej były jeszcze epoka brązu i żelaza) obejmująca okres od pojawienia się pierwszych używanych przez człowieka narzędzi kamiennych (około 4,5–4 mln lat temu) aż do momentu zdobycia umiejętności masowego wytwarzania przedmiotów metalowych (ziemie polskie: około 1800 roku p.n.e.).

Epokę kamienną można podzielić na 4 epoki:

• paleolit - starsza (ok. 4,5 mln lat - ok. 8000 p.n.e.)

• mezolit - środkowa (ok. 11000-7000 p.n.e.)

• neolit - młodsza (ok. 8800-2000 p.n.e.)

• eneolit - epoka miedzi, stanowiąca okres przejściowy między epokami kamienia i brązu (ok. 7000-1800 p.n.e.)

Paleolit (starsza epoka kamienia, zob. paleo, lit) - jedna z epok prahistorii, najstarszy i najdłuższy etap w dziejach rozwoju społeczności ludzkiej, zwany też jako starsza epoka kamienia. Rozpoczyna się z chwilą pojawienia form przedludzkich zdolnych do wytwarzania prymitywnych narzędzi (otoczaki, pięściaki i rozłupce). Termin paleolit wprowadził w roku 1865 angielski uczony John Lubbock^[1].

Paleolit dzieli się na:

• paleolit dolny - (ok. 2-2,5 mln lat - ok. 120 tys. lat temu)

• paleolit środkowy - (ok. 350 lub 300 tys. - ok. 40 tys. lat temu)

• paleolit górny - (ok. 40 tys. - ok. 14 tys. lat p.n.e.)

• paleolit późny - (ok. 14 tys. lat temu - 8 tys. lat p.n.e.)

Spis treści [ukryj] 1 Paleolit dolny (ok. 2,5 mln lat - ok. 120 tys. lat temu) 1.1 Ekspansja Homo 1.2 Zdobycze ewolucyjne 2 Paleolit środkowy (ok. 350 lub 300 tys. - ok. 40 tys. lat temu) 3 Paleolit górny (ok. 40 tys. - ok. 14 tys. lat p.n.e.) 4 Paleolit późny (ok. 14 tys. lat p.n.e. do 8 tys. lat p.n.e.) 5 Zobacz też 6 Linki zewnętrzne 7 Przypisy

Paleolit dolny (ok. 2,5 mln lat - ok. 120 tys. lat temu) [edytuj]

Paleolit dolny to okres trwający ok. 3 mln lat. W tym czasie, ok. 2,5 mln lat temu, przedstawiciele form przedludzkich zaczynają wytwarzać prymitywne narzędzia kamienne (narzędzia otoczakowe). Najstarsza znana kultura to kultura Olduvai rozwijająca się w północno-zachodniej Tanzanii; tam otoczaki i rozłupce znaleziono obok szczątków Homo habilis.

W Etiopii znaleziono narzędzia otoczakowe wyprodukowane prawdopodobnie ok. 2,5 mln lat temu przez Australopithecus afarensis. Świadczyłoby to o tym, że obok gatunków Homo także australopiteki posiadały umiejętność wytwarzania narzędzi. Prawdopodobnie już 1,6 mln lat temu człowiek posiadł umiejętność wykorzystywania ognia. Kultura Olduvai przetrwała ok. 2-1,5 mln lat i została zastąpiona przez kulturę aszelską. Z kulturą aszelską wiąże się umiejętność wznoszenia pierwszych schronień mieszkalnych. Ok. 1 mln lat temu znikają z powierzchni Ziemi ostatnie australopiteki, od tego momentu Ziemię zamieszkuje szybko rozprzestrzeniający się rodzaj Homo.

Ekspansja Homo [

Około 1,8 mln lat temu rozpoczyna się wielka migracja gatunku Homo z Afryki, początkowo do Azji i Europy, później na pozostałe kontynenty. Najstarsze znaleziska z tego okresu pochodzą z Gruzji (1,7 mln lat), Chin (1,9 mln lat), Hiszpanii (1,2 mln lat) i z Izraela (900 tys. lat temu). Prawdopodobnie już 700-400 tys lat temu człowiek posiadł umiejętność wykorzystywania ognia. W Europie kultura ta pojawia się dopiero ok. 500 tys. lat temu. Około 200 tys. lat temu pojawiła się kultura mustierska i trwa do ok. 40 tys. lat temu.

Zdobycze ewolucyjne [

• australopiteki zdobywają umiejętność posługiwania się najprostszymi narzędziami (narzędzia otoczakowe)

• formy przedludzkie ewoluują, co prowadzi do powstania rodzaju Homo

• człowiek paleolitu rozwija umiejętność posługiwania się narzędziami, powstaje pierwszy przemysł otoczakowy (kultura Olduvai)

• człowiek zaczyna się rozprzestrzeniać na inne kontynenty

• człowiek zaczyna szukać schronienia przed niesprzyjającymi warunkami zewnętrznymi - wykorzystuje jaskinie i zaczyna budować pierwsze schronienia

• człowiek poznaje przydatność ognia

Paleolit środkowy (ok. 350 lub 300 tys. - ok. 40 tys. lat temu)]

W paleolicie środkowym paleoantropy (Homo neanderthalensis) udoskonaliły techniki obróbki kamienia, używały broni miotanej (dzidy, oszczepy) i stworzyły zalążki kultury duchowej, obrządek pogrzebowy, przechowywanie czaszek przodków, rytualny kanibalizm.

Według najnowszych badań datowany jest na 500 tys. lat (patrz Paul G. Bahn)

Paleolit górny (ok. 40 tys. - ok. 14 tys. lat p.n.e.)

W paleolicie górnym pojawiły się neoantropy (Homo sapiens fossilis) odpowiadające zarówno pod względem budowy fizycznej, jak i potencjalnych możliwości umysłowych człowiekowi współczesnemu.

Nastąpił wówczas gwałtowny rozwój technik krzemieniarskich, rozkwitł przemysł rogowy i kościany, rozpoczęto stosowanie wyszukanych strategii myśliwskich (m.in. zaczęto używać łuku do polowania) i nowych form budownictwa mieszkalnego. Powstała sztuka, plastyka figuralna, zdobnictwo i ornamentacja na narzędziach.

Paleolit późny (ok. 14 tys. lat p.n.e. do 8 tys. lat p.n.e.)

Ostatni etap paleolitu, ograniczony do Niżu Środkowoeuropejskiego i sąsiadującego z nim pasma wyżyn. Cofnięcie się lądolodu skandynawskiego pobudziło wówczas żyjące na tym obszarze grupy ludzi do ekspansji na obszary położone na nizinach. Doszło do wykształcenia nowych kultur:

• magdaleńskiej

• kultura z tylczakami łukowymi

• kultura hamburska

• kultura z liściakami

Około 12 tys. lat temu dochodzi do udomowienia psa, 10 tys. lat temu zaczyna się rozwijać rolnictwo i hodowla zwierząt, a 8 tys. lat temu powstają pierwsze miasta, dając początek wielkim cywilizacjom, a tym samym kończąc prehistoryczny etap rozwoju ludzkości.

Mezolit

Mezolit, epipaleolit^[1]. środkowy okres epoki kamienia trwający od około 11000 - 7000 p.n.e. na Bliskim Wschodzie i około 8000 - 4800 p.n.e. na terenach Niżu Środkowoeuropejskiego, stanowiący stopniowe przejście od paleolitu do neolitu i związany z postępującymi przemianami klimatycznymi (schyłek zlodowacenia).

W Mezolicie wyróżnia się trzy fazy (okresy) klimatyczne):

• fazę preborealną – stopniowe ocieplenie klimatu po ustąpieniu lodowca, występowanie lasów iglastych

• fazę borealną – znaczne ocieplenie, duży udział lasów liściastych, wzrost wilgotności, poziomu morza, powstanie jezior, bagien i torfowisk,

• fazę atlantycką – ustabilizowanie klimatu, łagodne zmiany pór roku.

Okres ten cechuje przejście z gospodarki łowiecko-zbierackiej do gospodarki wytwarzającej. Moment pojawienia się elementów gospodarki wytwarzającej wyznacza koniec gospodarki łowiecko-zbierackiej. Podstawowe źródła wyżywienia w okresie mezolitu stanowiły zbieractwo, łowiectwo, rybołówstwo i początkowe rolnictwo, nastąpiło udomowienie owcy i świni, wynalezione zostały: siekiera, łuk, czółno, rozpoczęto wydobycie krzemienia w kopalniach odkrywkowych (w Polsce – Orońsko), pojawiają wyroby mikrolityczne, początki plecionkarstwa i tkactwa. Ludność mezolityczna prowadziła jeszcze na ogół koczowniczy tryb życia (okresowe osady otwarte i schronienia skalne).

Mezolit jest najlepiej poznany na terenie Europy, gdzie wydziela się trzy podstawowe zespoły kultur: krąg zachodni, krąg północny i północno-wschodni.

Pod koniec mezolitu pojawiają się najwcześniejsze świadectwa przechodzenia do gospodarki wytwórczej na obszarze Bliskiego Wschodu, w rejonie tzw. żyznego półksiężyca (Lewant, góry Taurus, Anatolia, Kurdystan, pn. Mezopotamia, góry Zagros, Chuzestan). Zalążki kształtowania się tej gospodarki wywodzą się z: kultury natufskiej i kultury zarzyjskiej. Tam właśnie znaleziono pierwsze osiedla (m.in. Jerycho, Murajbit, Bajda, Nemrik, Dżarmo, Çayönü Tepesi).

Mezolit można, a nawet należy traktować jako zjawisko regionalne, związane ze sposobem adaptacji wczesnych społeczności ludzkich do nowych warunków środowiskowych holocenu.

Mezolit w Polsce]

Na ziemiach polskich znaleziska z okresu mezolitu są nieliczne. Wyróżnić można cztery kultury archeologiczne mezolitu na ziemiach polskich: kultura komornicka, kultura janisławicka, kultura kundajska, kultura chojnicko-pieńkowska. W okresie mezolitu na ziemiach polskich wystąpiła mikrolityzacja i geometryzacja kształtów narzędzi czyli tendencja do zmniejszania wielkości ostrych narzędzi i broni krzemiennych. Mikrolityzację zainicjowała lepsza technika delikatnego retuszu, także brak i trudności z dostępem do krzemienia.

Na ziemiach polskich znanych jest kilka pochówków mezolitycznych. Najbardziej znanym jest pochówek z miejscowości Janisławice. Jest to grób mężczyzny w wieku między 30, a 40 rokiem życia bogato wyposażony, zawierający ponad 50 wyrobów kościanych i tyleż wyrobów krzemiennych. Ciało posypano hematytem i ułożono w pozycji siedzącej z wyprostowanymi nogami i plecami opartymi o ścianę jamy grobowej. W rękach mężczyzna trzymał łuk i kołczan ze strzałami, z których zachowały się jedynie groty. Posiadał także naszyjnik z zębów jelenia i wisiorki z kłów dzika. Znane są także pochówki z okolic Giżycka, skromniejsze, z mężczyznami spoczywającymi w pozycji leżącej.

Neolit (grec. neo - "nowy", lit - "kamień"; inaczej młodsza epoka kamienia) - końcowy okres epoki kamienia (poprzedzający epokę brązu). Jego charakterystyczne cechy to uprawa roślin i hodowla zwierząt oraz stałe osady. Proces ten nazwano "rewolucją neolityczną". W neolicie rozwijały się też nowe techniki obróbki kamienia, takie jak gładzenie powierzchni i wiercenie otworów. Nazwa epoki wprowadzona przez Johna Lubbocka w 1865 roku.

Chronologia i występowanie

Neolit najwcześniej rozpoczął się w obszarach żyznego półksiężyca (Izraela, Syrii, Palestyny) na początku IX tysiąclecia p.n.e. Później około 8 tys. lat p.n.e. na terenach Turcji, Iraku i Iranu, 7 500 lat p.n.e. w Chinach, 7 tys. p.n.e. w Pakistanie i Europie południowo-wschodniej, 6 200 lat p.n.e. w Dolinie Gangesu, 5 500 lat p.n.e. w Europie Środkowej, 4 500 lat p.n.e. w Europie Północnej. W Ameryce Środkowej rolnictwo i osiadły tryb życia rozpoczął się 5000 - 4 500 lat p.n.e., jednak nazywa się ten okres Archaicznym.

Innowacje neolityczne [edytuj]

W neolicie zaczęto uprawiać takie rośliny jak: pszenica, proso, jęczmień, groch, soczewica i żyto w oparciu o gospodarkę żarowo-kopieniaczą (zobacz rolnictwo). Najstarsze znaleziska osad z gatunkami jęczmienia i pszenicy datowane są na 8350 p.n.e. (za pomocą węgla C¹⁴). Pod koniec neolitu następuje wprowadzenie orki sprzężajnej. Początkowo hodowla ograniczała się do kóz i owiec (były to pierwsze udomowione zwierzęta oprócz psa, którego udomowiono już w paleolicie). Około 7 000 lat p.n.e. udomowiono bydło i świnie, pojawiły się stałe osady i ceramika.

Kultura

Upowszechnia się ceramika, choć np. w Japonii używano jej już w mezolicie. Powstają naczynia, misy, figurki, garnki itp. Zaczynają się rozwijać nowe technologie: tkactwo, górnictwo krzemienia, dalekosiężna wymiana różnorodnych surowców.

 Osobny artykuł: religie prehistoryczne.

Rozwijają się kulty religijne - prawdopodobnie kult Wielkiej Matki jako bóstwa płodności (figurki kobiece) i kult słońca (toporki, motywy krzyża wpisanego w koło). W tym okresie powstają także monumentalne budowle związane z tzw. "ideą megalityczną"; menhiry np. w Carnac, dolmeny np. w Holandii i w Borkowie na Pomorzu oraz kromlechy np. w Stonehenge. W Polsce specyficznym przejawem tej idei były tzw. grobowce kujawskie.

Od ok. 4500 p.n.e. rozwija się kultura megalityczna w Europie (zobacz: megalit). Powstają rozległe osiedla (w Polsce o powierzchni 6-12 ha), niekiedy o charakterze obronnym.

Do ważniejszych kultur tego okresu zalicza się kulturę badaryjską i kulturę Halaf.

Irokezi, Pueblo, Majowie, Maorysi są przykładami ludów używających w czasach nowożytnych narzędzi kamiennych.

Neolit w Polsce [edytuj]

Kultury neolityczne w Polsce

Na terenach Polski neolit trwał w latach 5200-1900 p.n.e. Do kultur tej epoki zalicza się:

• kultury naddunajskie

• kultura pucharów lejkowatych

• kultura amfor kulistych

• kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej

• kultury z ceramiką sznurową

• kultury pucharów dzwonowatych

Umiejętność uprawy rośliny i hodowli zwierząt, na tereny Polski przyniosła ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej w V tysiącleciu p.n.e. To ona przyniosła ze sobą z okolic środkowego Dunaju umiejętność wyrobu ceramiki. Należała do kultur naddunajskich i przenikała na północ przez Bramę Morawską i przełęcze Karpat i Sudetów. Do tej kultury zalicza się między innymi stanowisko archeologiczne w Olszanicy w Krakowie i w Brześciu Kujawskim. W IV tysiącleciu p.n.e. pojawiła się na terenach polskich ludność z kręgu kultur lendzielskich. W III tysiącleciu p.n.e. napłynęła ludność z kręgu kultur nadcisańskich, a po niej ludność z kręgu kultur ceramiki promienistej.

Na terenach Warmii i Mazur, w III tysiącleciu p.n.e. rozprzestrzeniła się ludność kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej. Między latami 3500 - 1900 p.n.e. pojawiła się kultura pucharów lejkowatych, do niej zalicza się odkryte ślady zamieszkania na Ostrowie Lednickim. Na ten okres przypada początek eksploatacji kopalni krzemienia w Krzemionkach w Górach Świętokrzyskich. W połowie III tysiąclecia p.n.e. pojawiła się ludność kultury ceramiki sznurowej, zajmująca się głównie pasterstwem. Między latami 2700 - 2000 p.n.e. pojawiła się kultura amfor kulistych. Pod koniec neolitu, na tereny południowej Polski, dotarła z Czech i Moraw ludność kultury pucharów dzwonowatych.

Ciekawostki

W Bronocicach odkryto naczynie gliniane datowane na 3491 - 3060 p.n.e., na którym widnieje wyryty pojazd, uznany za najstarszy na świecie środek lokomocji poruszający się na kołach.

Chalkolit

Chalkolit, (zwany też eneolitem lub epoką miedzi) – jedna z epok prehistorii, okres przejściowy między archeologicznymi epokami kamienia i brązu, w trakcie którego wśród ludów neolitycznych weszły do użycia pierwsze wyroby z metalu, przede wszystkim z miedzi (narzędzia, broń, ozdoby), chociaż nadal w powszechnym użyciu były narzędzia wyrabiane z kamienia i krzemienia.

Czas trwania eneolitu był zróżnicowany terytorialnie. W Polsce pierwsze wytwory z miedzi pojawiły się w drugiej połowie IV tysiąclecia p.n.e. w kulturze lendzielskiej i grupach kultury polgarskiej, jednak w porównaniu z terenami naddunajskimi i południowoeuropejskimi są to znaleziska niezbyt liczne i głównie z importu, aczkolwiek są również znane ślady rodzimego odlewnictwa i kucia miedzi (Złota k. Sandomierza).

W Egipcie chalkolit trwał w latach między 5500-3100 p.n.e.. W Europie (Kultura Vinča) odkryto przemyślny warsztat hutnictwa miedzi z kominem i rurami napowietrzającymi datowany na ten sam początkowy okres. Znaleziono ozdobne miedziane figurki.^[1]

Nazwa pochodzi od gr. chalkós - miedź