W okresie transformacji po 1989 r. gospodarka socjalistyczna oparta na produkcji masowej, przekształciła się w gospodarkę rynkową. Ta z kolei charakteryzuje się produkcją pod zamówienie, co wymusza wysoką jakość wyrobów i świadczonych usług. Wraz
z powstaniem rynku pracy pojawiły się również towarzyszące mu problemy. By dokonać analizy wszystkich tych zjawisk konieczne jest by na wstępie wyjaśnić, czym jest rynek pracy.
Rynek pracy jest czynnikiem, który zespala system ekonomiczny ze społecznym. Wynika to z faktu, iż praca człowieka wiąże się ze stosunkami społecznymi, jak też ekonomiczno-technicznymi. Praca pozwala pozyskiwać środki do życia, ale również bywa sposobem życia, jest środowiskiem, w którym zachodzą różnorakie interakcje oraz tworzą się więzi międzyludzkie. Dzięki temu struktura społeczna i zawodowa dopasowują się do siebie.
Inna definicja określa rynek pracy, jako stan, w którym następują ekonomiczne transakcje: po pierwsze najmowanie pracowników przez pracodawców, i po drugie sprzedaż przez pracowników swojej pracy pracodawcom.
Rynek pracy spełnia dwa podstawowe zadania w gospodarce. Pierwszym z nich jest stwarzanie możliwości zarobkowania dla ludzi, którzy występują z podażą pracy. Drugim natomiast jest dostarczanie przedsiębiorstwom zgłaszającym popyt na pracę, pracowników będących głównym czynnikiem wytwórczym. Wynagrodzenia pozyskiwane ze sprzedaży pracy są źródłem utrzymania dla znacznej większości ludzi1.
Rynek pracy w Polsce dotyka kilka poważnych problemów. Pierwszym z nich jest bezrobocie, które pojawiło się w Polsce na początku lat 90. XX wieku. Bosworth, Dawkins
i Stromback definiują bezrobocie, jako zjawisko objawiające się brakiem pracy zarobkowej wśród osób będących w wieku produkcyjnym, które tej pracy poszukują oraz są zdolne
i gotowe by ją podjąć2. Zjawisko to występuje w sytuacji, gdy popyt na siłę roboczą jest mniejszy niż jej podaż3. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dn. 20 IV 2004 r. za osoby bezrobotne uznaje osoby, które ukończyły 18 lat, a nie ukończyły 60 lat (w przypadku kobiet) lub 65 lat (w przypadku mężczyzn) oraz „niezatrudnione
i niewykonujące innej pracy zarobkowej, zdolne i gotowe do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy (bądź jeśli są to osoby niepełnosprawne — zdolne i gotowe do podjęcia zatrudnienia co najmniej w połowie tego wymiaru czasu pracy), nieuczące się
w szkole, z wyjątkiem szkół dla dorosłych (lub przystępujące do egzaminu eksternistycznego z zakresu tej szkoły) lub szkół wyższych w systemie studiów niestacjonarnych (do 2006 r. wieczorowych, zaocznych lub eksternistycznych), zarejestrowane we właściwym dla miejsca zameldowania (stałego lub czasowego) powiatowym urzędzie pracy oraz poszukujące zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej”4.
Ponieważ bezrobocie jest problemem bardzo złożonym, należy wziąć pod uwagę warunki, na jakich osoby bezrobotne byłyby gotowe przyjąć pracę, bowiem ze względu na nie, wyróżnić można bezrobocie przymusowe i dobrowolne. O bezrobociu przymusowym mówimy wtedy, gdy poszukujący pracy chcieliby ją podjąć przy danym poziomie płac, jednak nie mogą jej uzyskać. Bezrobocie dobrowolne natomiast, jak podaje J. Unolt, występuje w sytuacji, gdy poszukujący pracy nie wyrażają zgody na zatrudnienie przy danym poziomie płac, a podjęliby je gdyby zaoferowano im wyższe zarobki5.
Istnieje jeszcze wiele innych definicji i klasyfikacji bezrobocia, jednak przytaczanie ich nie jest konieczne w tejże pracy. Należy jednak wspomnieć, iż na rozwój zjawiska bezrobocia ma wpływ szybki postęp technologiczny i techniczny, który przyczynia się do zastąpienia pracy żywej, zautomatyzowanymi urządzeniami i maszynami. Jest to związane
z restrukturyzacją gospodarki, która prowadzi do przyspieszonego rozwoju nowoczesnych dziedzin produkcji, w których postęp techniczny jest najszybszy. Nie bez znaczenia jest także deficyt środków finansowych oraz nieefektywne działanie instytucji mających za zadanie przeciwdziałanie bezrobociu6.
Na słuszność stwierdzenia, że bezrobocie jest istotnym problemem na obecnym polskim rynku pracy, wskazuje fakt, iż stopa bezrobocia rejestrowanego (czyli stosunek liczby bezrobotnych zarejestrowanych do liczby cywilnej ludności aktywnej zawodowo)
w 2009 r. wynosiła 11,9 %. Jest to o 2, 4 % więcej niż w roku 20087.
Ze zjawiskiem bezrobocia wiąże się kolejny problem występujący na polskim rynku pracy. Polega on na znacznie ograniczonej liczbie nowych miejsc pracy poza strefą wielkich miast, gdzie zauważa się koncentrację ich powstawania. Zazwyczaj nowe miejsca pracy powstają sezonowo, dlatego też wiele osób bezrobotnych nie ma prawa do zasiłku. Przyczyną takiego stanu rzeczy są wysokie pozapłacowe koszty pracy, niełatwy dostęp do kapitału dla średnich i małych firm oraz w dalszym ciągu istnienie wielu barier administracyjno-organizacyjnych, co utrudnia zakładanie przedsiębiorstw8.
Jednym z najistotniejszych problemów polskiego rynku pracy jest też emigracja zarobkowa, głównie osób młodych. Jednak zjawisku temu i jego przyczynom przyjrzę się
w następnym podrozdziale.
Po wejściu Polski do Unii Europejskiej znacząco wzrosła skala zjawiska emigracji zarobkowej Polaków. Sytuacja taka jest powodowana przez dwa czynniki: ustawodawstwo unijne umożliwiające pracę cudzoziemcom w większości krajów wspólnoty oraz zróżnicowanie wielkości bezrobocia i poziomu zarobków w poszczególnych krajach członkowskich. Państwa, gdzie poziom bezrobocia jest wysoki, a płace niskie są zazwyczaj eksporterem siły roboczej do państw, które mają niższy poziom bezrobocia i w których oferowane zarobki są wyższe. Prowadzi to do znacznego ubytku kapitału ludzkiego, zwłaszcza ludzi młodych i wysoko wykwalifikowanych9.
Skala zjawiska emigracji zarobkowej z Polski do krajów Unii Europejskiej nie jest do końca znana, ponieważ brakuje adekwatnych metod jego pomiaru. Ministerstwo Pracy
i Polityki Społecznej w 2009 r. szacowało, że łącznie za granicę w celach zarobkowych wyjechało 660 tys. Polaków. Wg BAEL (Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności) 60% emigrantów jest w wieku poniżej 35 lat, a spośród wszystkich emigrantów 60% ma co najmniej średnie wykształcenie10. Potwierdza to stwierdzenie, że do pracy poza granicami Polski wyjeżdżają głównie młodzi i wykształceni ludzie.
Istotną sprawą wydaje się określenie przyczyn takiego stanu rzeczy, a więc przede wszystkim odpowiedź na pytanie czy migracje zarobkowe są spowodowane głównie trudnymi warunkami panującymi na polskim rynku pracy, w tym bezrobociem przymusowym, czy raczej opłacalnością wyjazdów, umożliwiającą uzyskiwanie znacznie większych zarobków niż jest to możliwe w Polsce. Jak pisze Augustyn Bańka, współcześnie ludzie nie wyjeżdżają już na stałe, ale po to by wrócić. Mimo iż ludzie na całym świecie migrują poza granice kraju, to młodzi Polacy są bardziej zdeterminowani do kariery
w wymiarze ponadnarodowym niż ich rówieśnicy z innych rozwiniętych krajów świata. Jest to spowodowane obiektywnie niekorzystnymi warunkami na krajowym rynku pracy, tj. bezrobociem oraz niedopasowaniem ofert pracy do poziomu wykształcenia i stawianych celów życiowych. Poza tym człowiek współczesny pragnie sam wybierać i swobodnie kształtować swoją tożsamość, nie zaś ją dziedziczyć. Stąd też nie tylko w Polsce, ale
i w całej Europie widoczne jest zjawisko odwracania się od tradycji, której dziedziczenie narzuca określoną tożsamość. Szczególnie ludzie młodzi przedkładają satysfakcję z kariery
i rozwój osobistych celów życiowych ponad narodową tożsamość. Przykładem na to może być sondaż CBOS z 2004 r., którego wyniki wskazały na drastyczny spadek dumy narodowej wśród młodych Polaków, w szczególności wykształconych i mieszkających
w miastach. Oprócz tego, obecnie wyjazdy za granicę traktowane są w kategoriach wolnego wyboru swojej ścieżki życia, tożsamości i przynależności grupowej. Ludzie rezerwują sobie prawo do wolnego decydowania o tym, które z przynależności postrzegają jako najważniejsze dla siebie w danym momencie. Multikulturowość i transnacjonalność umożliwia różnorodność, potencjalne możliwości samorealizacji i dostępu do różnorakich pożądanych zasobów. Dlatego też wpisuje się to w ową wizję wolności wyboru. Młodzi ludzie często wybierają zagranicę nie tylko ze względu na wyższe zarobki, ale także
z powodu dążenia do poznania i posiadania bardziej atrakcyjnych zasobów niedostępnych
w Polsce. Otwartość na rozwój poprzez przekraczanie granic jest, z jednej strony objawem przystosowania do globalizacji i wykorzystywania potencjalnych wyobrażanych możliwości, z drugiej zaś reakcją negatywną na brak tych możliwości w aktualnym miejscu życia. Wiek
i wykształcenie zmniejsza postrzeganie wyjazdu jako ryzyko, a indywidualizm dążeń zmniejsza przywiązanie do miejsc tj. państwo narodowe, zwiększając je jednocześnie do miejsc umożliwiających samorealizację11.
Motywy skłaniające do wyjazdu do pracy za granicę zgłębiał Romuald Jończy,
z którego badań przeprowadzonych na Opolszczyźnie wynikło, że większość emigrujących (60%) pracuje za granicą z powodu lepszych zarobków, a ok. 37% z powodu problemów ze znalezieniem jakiejkolwiek pracy lub pracy zgodnej z wykształceniem w kraju. Pozostałe osoby wskazały inne motywy wyjazdu tj. np. nauka języka czy zatrudnienie tam bliskich
i krewnych. Można więc wywnioskować, że głównym powodem emigracji jest dysproporcja między zarobkami możliwymi do osiągnięcia w Polsce, a tymi w innych krajach Unii Europejskiej, a także, że migrujący nie oczekują od państwa polskiego pomocy w postaci zasiłków, ale działań, które w przyszłości pozwolą na pracę w lepszych warunkach płacowych12.
Jednakże na emigrację młodzieży wpływają nie tylko czynniki finansowe, ale również cywilizacyjne, aspiracyjne, jakościowe bądź edukacyjne. Młodzi ludzie oczekują od pracy zarówno godnego wynagrodzenia, jak i satysfakcji oraz możliwości rozwoju. Praca
w ich mniemaniu powinna gwarantować stabilność finansową, satysfakcję, możliwość samorealizacji oraz pozycję społeczną13. Tymczasem badania przeprowadzane w grupie 100 uczniów klas zawodowych w wieku 17-20 lat wskazują, że 52% z nich obawia się zagrożenia bezrobociem14. Niepokoje te są uzasadnione, gdyż z danych Eurostatu przytoczonych przez Renatę Tomaszewską-Lipiec wynika, że co trzeci Polak w wieku młodszym niż 25 lat i aż 40% młodzieży do 29 lat, nie ma pracy15.
Młodzież usiłuje zwiększyć swoje szanse na rynku pracy przez podejmowanie studiów wyższych, co uważa za konieczne dla uzyskania dobrego zawodu, a co za tym idzie satysfakcjonującej i dobrze płatnej pracy16. Wynikiem tego jest duży udział na rynku pracy młodych, wysoko wykształconych ludzi o dużych aspiracjach zawodowych i równocześnie niewielki udział absolwentów chcących podjąć pracę w zawodach robotniczych. Struktura wykształcenia młodych ludzi nie odpowiada strukturze dostępnych miejsc w Polsce miejsc pracy, dlatego mamy do czynienia z niedoborem osób chcących wykonywać prace gorzej opłacane i fizyczne, a nadwyżką osób zainteresowanych pracą na stanowiskach wysoko opłacanych. Jak wskazuje teoria i praktyka, młodzi ludzie, którzy nie znajdują zatrudnienia w swoim zawodzie w kraju, preferują wyjazd za granicę w celu podjęcia pracy na stanowiskach o mniejszym prestiżu. Dzieje się tak dlatego, że mają oni szansę otrzymania kilkakrotnie wyższych zarobków za tę pracę w kraju przyjmującym, jak również dlatego, że w kraju rodzimym nie wypada wykonywać tego typu pracy17.
Przy omawianiu zjawiska emigracji zarobkowej należy jeszcze wymienić jakie są jego skutki dla kraju przyjmującego i wysyłającego. Jak donosi raport Organizacji Narodów Zjednoczonych migracje pozytywnie oddziałują na gospodarkę kraju przyjmującego. Polega to przede wszystkim na wkładzie pracy imigrantów, jak i znacznych wpływach z tytułu podatków. Dodatkowo za sprawą napływu siły roboczej, nie następuje wzrost wynagrodzeń, co obniża presję inflacyjną. Koszty jakie ponoszą kraje przyjmujące ograniczają się jedynie do adaptacji imigrantów w społeczeństwie18.
Tymczasem dla krajów wysyłających pozytywne skutki wyjazdów występują pod warunkiem późniejszego powrotu emigrantów do kraju rodzinnego. Są one związane
z uzyskaniem przez emigrantów nowych doświadczeń, wiedzy i umiejętności, a także
z możliwością zainwestowania wypracowanego za granicą kapitału. Odpływ siły roboczej powoduje także spadek stopy bezrobocia. Natomiast koszty jakie ponoszą kraje wysyłające polegają na:
pogorszeniu sytuacji demograficznej w kraju, gdyż odpływ młodzieży przyspiesza starzenie się społeczeństwa;
zagrożeniu spłacalności systemu emerytalnego;
utracie fachowców i specjalistów (m.in. z branży budowlanej i medycznej), co może spowodować nieodzyskanie przez gospodarkę nakładów poniesionych na edukację, jak i brak ludzi o odpowiednich kwalifikacjach do wykonywania tych prac
w ojczyźnie19.
Z przeprowadzonej analizy wynika, że emigracja zarobkowa młodzieży ma dla naszego kraju więcej skutków negatywnych niż pozytywnych. Jednak dopóki praca za granicą będzie uznawana przez młodych ludzi za bardziej atrakcyjną niż praca w ojczyźnie, zarówno z powodów finansowych, jak i innych, można spodziewać się, że zjawisko emigracji będzie istniało. W związku z tym przed doradcami zawodowymi stoi zadanie przygotowania ludzi młodych do wyjazdu za granicę. Zadanie to realizowane jest w ramach poradnictwa transnacjonalnego, któremu większą uwagę poświęcę w trzecim podrozdziale mojej pracy.
Niniejsza praca poświęcona jest postawom młodzieży wobec pracy za granicą. Dlatego sprawą konieczną jest wyjaśnienie czym jest postawa w ogóle, jakie są jej komponenty i wymiary.
Na wstępie przyjrzyjmy się różnym definicjom pojęcia postawy. Pojęcie to wprowadzone zostało przez Floriana Znanieckiego i Williama Thomasa w 1918 r. w książce „Chłop polski w Europie i Ameryce”. Definiowali oni postawę jako cechę psychiczną, stan umysłu człowieka wobec wartości społecznych20.
Wraz z rozwojem psychologii społecznej powstało wiele definicji postawy. Różne charakterystyki tego pojęcia zwracają uwagę na różne jego aspekty, w zależności od koncepcji teoretycznej przyjmowanej przez twórcę danej definicji. I tak wskazać można trzy zbiory definicji postaw:
Definicje, które nawiązują do koncepcji behawiorystycznej lub teorii uczenia się;
Definicje, które opierają się na koncepcji socjologicznej, zwracającej uwagę na stosunek jednostki do przedmiotu postawy;
Definicje, które odnoszą się do teorii poznawczych.
Definicje oparte na tradycji behawiorystycznej, zwracają szczególną uwagę na zachowanie jednostki wobec świata zewnętrznego. Mowa tu o zachowaniach konsekwentnie powtarzających się ilekroć dana sytuacja ma miejsce. Przykładem takiego spojrzenia jest definicja D. Droby, który postawę rozumie jako psychologiczną dyspozycję człowieka do zachowania w określony sposób wobec przedmiotu postawy.
Definicje odnoszące się do tradycji socjologicznej, uwagę zwracają głównie na stosunek jednostki cechującej się daną postawą wobec przedmiotu tej postawy. Stosunek ten może mieć charakter oceniający lub emocjonalny. Ponadto może być pozytywny, negatywny lub neutralny. W nurt ten wpisuje się definicja Thurstone’a, który określał postawę jako poziom intensywności pozytywnego lub negatywnego uczucia względem jakiegoś przedmiotu. Również Murray i Morgan definiują postawę bazując na koncepcji socjologicznej. Wg badaczy tych postawa jest trwałą dyspozycją do występowania tego samego uczucia wobec pewnego przedmiotu.
Wreszcie definicje nawiązujące do teorii poznawczych łączą dotychczasowe podejścia, dodatkowo zwracając uwagę na rolę elementów poznawczych. Stanowisko takie prezentuje Smith, wg którego postawa jest strukturą złożoną z trzech rodzajów elementów:
poznawczych, które tworzą zasób wiadomości o przedmiocie postawy,
afektywnych, które mają określony kierunek i siłę,
behawioralnych, czyli dotyczących zachowania nosiciela postawy wobec przedmiotu.
Ze względu na fakt, iż definicje te mówią o strukturze postaw, podejście to nazywa się także strukturalistycznym21.
Ponieważ orientacja strukturalistyczna dokonuje syntezy pozostałych spostrzeżeń,
w tejże pracy posługiwać się będę definicją wpisującą się w ten nurt, autorstwa S. Miki, która postawę określa jako „względnie trwałą strukturę (lub dyspozycję do pojawienia się takiej struktury) procesów poznawczych, emocjonalnych i tendencji do zachowań, w której wyraża się określony stosunek wobec danego przedmiotu”22.
Niektórzy autorzy, np. S. Nowak przedstawiają stanowisko, że postawa niekoniecznie musi zawierać wszystkie trzy komponenty i wyróżniają cztery kategorie postaw ze względu na składniki, są to:
asocjacje afektywne (zawierają tylko element emocjonalno-oceniający),
postawy poznawcze (zawierają element afektywny i poznawczy),
postawy behawioralne (zawierają element afektywny połączony z dyspozycją do określonego zachowania się),
postawy pełne (zawierają wszystkie komponenty)23.
Jednakże inni autorzy, jak np. S. Mika kwestionują takie stanowisko, wyrażając opinię, że postawa zawsze zawiera wszystkie trzy komponenty, gdyż niemożliwe jest przeżywanie jakiegoś uczucia wobec przedmiotu lub posiadanie dyspozycji do zachowania się wobec niego, bez jakiejkolwiek wiedzy czy przekonań na temat przedmiotu24.
Podkreślić należy fakt, że postawa odnosi się zawsze do czegoś, co oznacza, że istnieje zawsze jakiś przedmiot postawy. Przedmiotem postawy może być pojedynczy obiekt lub osoba, ale także klasa przedmiotów pojmowana jako całość czy też określone zdarzenia, również abstrakcyjne25.
Analizując pojecie postawy należy zwrócić uwagę na wymiary postaw. Jednym z nich jest znak postawy. Może on być pozytywny, negatywny bądź neutralny. Oznacza to, że mamy określone zdanie na temat przedmiotu postawy, które można określić jako dobre lub złe, przeżywamy w związku z przedmiotem pozytywne lub negatywne emocje oraz wykonujemy w stosunku do przedmiotu określone działania np. dążenie do kontaktu z daną osobą, gdy znak naszej postawy wobec tej osoby jest pozytywny lub też unikanie tej osoby, gdy znak postawy wobec niej jest negatywny. Możemy także nie mieć zdania na temat przedmiotu lub nie odczuwać w związku z nim żadnych emocji- wtedy wykazujemy postawę neutralną26. Postawy mogą być również ambiwalentne. Znaczy to, że różne komponenty postawy wobec danego przedmiotu maja różne znaki, np. możemy uważać kolegę z pracy za dobrego fachowca, ale nie lubić go27.
Innym wymiarem postawy jest jej siła. Może ona się przejawiać we wszystkich trzech komponentach postawy. Wskaźnikiem siły postawy może być liczba pozytywnych lub negatywnych ocen przedmiotu, przeżywanie pod wpływem przedmiotu silnych bądź słabych emocji lub działania wobec przedmiotu (np. negatywna postawa o dużej sile wobec ludzi innej narodowości może prowadzić do działań agresywnych wobec nich, natomiast negatywna postawa o małej sile będzie charakteryzowała się niechęcią przebywania wśród tych osób)28.
Znak i siła postawy są jej głównymi wymiarami, gdyż to one najczęściej podlegają pomiarowi podczas badania postaw. Jednak oprócz tych dwóch wymiarów postaw, istnieją jeszcze inne tj.:
Treść przedmiotowa, czyli określenie co jest przedmiotem postawy. Można w niej wyodrębnić elementy społeczne, które dotyczą stosunku do samego siebie, innych ludzi czy instytucji oraz elementy rzeczowe, które odnoszą się do środowiska fizycznego;
Zakres postawy- wymiar, który dotyczy liczby przedmiotów. Można wyróżnić tu postawy cząstkowe, odnoszące się do jednego przedmiotu oraz postawy ogólne, dotyczące klasy przedmiotów;
Złożoność postawy- wymiar, który określa na ile rozwinięty jest każdy
z komponentów postawy. Istnieją postawy o silnie rozwiniętych wszystkich komponentach, jak i postawy, których niektóre komponenty są słabiej rozwinięte;
Trwałość postawy- pomimo, że postawy są względnie trwałe, niektóre cechują się mniejszą trwałością29.
Zwartość postawy, czyli stopień zgodności znaku i siły każdego z komponentów postawy. W zasadzie znak i siła poszczególnych komponentów są zgodne, różnice mogą istnieć w okresie kształtowania się postaw, jednak są one szybko wyrównywane;
Stopień powiązania postawy z pozostałymi postawami- w sytuacji gdy dana postawa jest izolowana od innych jest on niski, natomiast gdy postawa jest silnie powiązana z innymi jest wysoki30.
Podsumowując, podrozdział ten został poświęcony pojęciu postawy. Przytoczona została tu nie tylko definicja postawy, ale również scharakteryzowane zostały różne podejścia do tej kwestii, a także główne wymiary postaw. Analiza ta pozwala na pełne zrozumienie czym jest postawa oraz na zastanowienie się w jaki sposób na postawę oddziaływać.
Po przeanalizowaniu definicji postawy, przyszła kolej na zastanowienie się nad kwestią kształtowania i zmian postaw. Na wstępie należy więc wyjaśnić, co należy rozumieć pod pojęciami kształtowania i zmiany postawy.
Jak podaje S. Mika, z kształtowaniem postaw mamy do czynienia w sytuacji, gdy osoba nie wykazuje żadnej postawy względem danego przedmiotu. Sytuacje takie występują najczęściej we wczesnej fazie procesu socjalizacji, gdy postawy wobec wielu przedmiotów dopiero się tworzą.
O zmianie postawy mówimy wówczas, gdy zmienia się siła postawy, bądź jej znak31. Zarówno siła jak i znak postawy mogą być kryterium szeregowania postaw
w kontinuum według poziomu przychylności i nieprzychylności wobec przedmiotu postawy. Na jednym krańcu kontinuum znajdują się postawy bardzo pozytywne, zaś na drugim postawy bardzo negatywne. Stopień przychylności i nieprzychylności postaw maleje wraz ze zbliżaniem się do środkowego punktu kontinuum. Zmiana postawy polega na przesunięciu jej położenia w kontinuum. Tak więc wyróżnić można dwa typy zmian postaw: zmiana postawy zgodna z dotychczasowym kierunkiem, bądź z tym kierunkiem niezgodna. Zmiana postawy zgodna z dotychczasowym kierunkiem polega na zwiększeniu siły postawy, czyli przekształceniu postawy pozytywnej w bardziej pozytywną lub negatywnej w bardziej negatywną. Natomiast zmiana postawy niezgodna z dotychczasowym kierunkiem polega na zmniejszeniu siły postawy lub na zmianie jej znaku, czyli przekształceniu postawy bardzo pozytywnej w mniej pozytywną, bardzo negatywnej w mniej negatywną lub pozytywnej
w negatywną i na odwrót32.
Jednak nie wszyscy badacze zgadzają się z twierdzeniem, że postawy można zmieniać. Niektórzy badacze twierdzą, że świadome zabiegi mające spowodować zmiany postaw prowadzą albo do utrwalenia postaw już istniejących, albo najwyżej do zwiększania ich siły. Są także tacy badacze, którzy stoją na stanowisku, że dokonanie jakichkolwiek zmian postaw ukształtowanych w dzieciństwie jest niemożliwe, a zmiany postaw zaobserwowane w eksperymentach laboratoryjnych są niewielkie, nietrwałe lub mają charakter artefaktów. Niemniej jednak większość badaczy uważa, że postawy można zmieniać, co można zaobserwować zarówno w warunkach naturalnych, jak i podczas przeprowadzanych badań33.
H. C. Kelman wyróżnił 3 procesy zmian postaw, różniące się stopniem głębokości owych zmian. Pierwszym z nich jest uleganie. Ma ono miejsce kiedy osoba akceptuje jakiś wpływ, by uzyskać pozytywną reakcję jakiejś osoby lub grupy, otrzymać nagrodę lub uniknąć kary, a więc w sytuacji nacisku ze strony tej osoby czy grupy. Drugim procesem jest identyfikacja. Polega ona na tym, że osoba akceptuje jakiś wpływ, gdyż chce nawiązać lub utrzymać pozytywną relację z jakąś osobą lub grupą. Trzecim procesem jest internalizacja, kiedy to osoba akceptuje jakiś wpływ, ponieważ jest on zgodny z jej systemem wartości34.
Jak już wcześniej zostało wspomniane, postawa jest strukturą, na którą składają się procesy poznawcze, procesy emocjonalne oraz dyspozycje do zachowania. Tak więc istnieją trzy tory, za pośrednictwem których można oddziaływać na postawy: tor poznawczy, tor emocjonalny i tor behawioralny. Działanie toru poznawczego oparte jest głównie na przekazywaniu informacji na temat przedmiotu postawy, działanie toru emocjonalnego opiera się na wywoływaniu emocji związanych z przedmiotem postawy, natomiast działanie toru behawioralnego na wywoływaniu konkretnych zachowań związanych z przedmiotem postawy. Zazwyczaj starając się wywołać zmiany postaw, działamy za pośrednictwem więcej niż jednego toru35.
Przejdźmy teraz do wskazania czynników, które mają wpływ na łatwość dokonywania zmian w postawach. Zgodnie z teoriami K. Lewina, F. Heidera i innych psychologów struktura postawy posiada tendencję do utrzymania wewnętrznej zgodności. Dlatego zmiana jednego ze składników powoduje zmianę składników pozostałych. Struktura postawy, którą cechuje wysoka spójność, nie poddaje się zmianom. Wynikają z tego następujące stwierdzenia:
Postawy cechujące się brakiem równowagi wewnętrznej, niezdecydowaniem, niezgodnością między poszczególnymi składnikami są bardziej podatne na zmiany od postaw zrównoważonych, zdecydowanych i spójnych wewnętrznie. Postawy
o dużej sile są przeważnie zrównoważone wewnętrznie, stąd także nie poddają się łatwo zmianom.
Postawy rozbudowane wewnętrznie i złożone, które są oparte na wielostronnej wiedzy, są również silnie powiązane z innymi postawami, dlatego trudniej je zmienić niż postawy mniej złożone.
Miejsce postawy w systemie również ma wpływ na jej podatność na zmiany- postawy centralne, które mają silne powiązania z pozostałymi postawami, są mniej podatne na zmiany od postaw peryferyjnych.
Postawy niezgodne z całością systemu są bardzo podatne na zmiany, ponieważ dążenie do zwartości systemu sprzyja ich zmianie.
Postawy jednostki łatwiej ulegają zmianom, jeżeli inni członkowie grupy, w której ta jednostka ma oparcie, prezentują odmienne postawy. Także zmiana ról pełnionych
w grupie sprzyja zmianom postaw, gdyż postawy są często związane z pełnionymi przez jednostkę rolami społecznymi. Również zerwanie relacji jednostki z grupami, do których należała i nawiązanie ich z innymi grupami przyczynia się do zmian postaw. Podatność postaw na zmiany zwiększają też przemiany społeczno-ekonomiczne dokonujące się w najbliższym otoczeniu jednostki36.
Istotną rolę w procesie zmian postaw odgrywają cechy nadawcy, czyli osoby, która pragnie wywołać zmianę w postawie jednostki. W warunkach naturalnych nadawcami są przede wszystkim rodzice, nauczyciele, wychowawcy, grupy rówieśnicze, środki masowego przekazu. W procesie kształtowania postaw największą rolę pełnią rodzice. Tak ich postawy, jak i stosowane przez nich w procesie wychowania środki mają wpływ na postawy dzieci37.
W początkowym okresie rozwoju psychologii społecznej za kluczową cechę nadawcy dla wywoływania zmian w postawach uważano autorytet. Brano tu również pod uwagę autorytet opinii publicznej i autorytet większości. Obecnie decydującą rolę przypisuje się wiarygodności nadawcy. Nadawca wiarygodny to taki, którego odbiorca, czyli jednostka, w której postawach nadawca chce wywołać zmianę, uważa za kompetentnego w zakresie, którego dotyczy przekaz. Wiarygodny nadawca potrafi przekazać dane treści posługując się językiem, który wskazuje na wysoki poziom kompetencji. Musi przy tym postarać się o to, by odbiorca postrzegał jego intencje jako pozytywne- odbiorca powinien czuć, że celem zabiegów nadawcy jest pomoc, a nie własne korzyści. Natomiast nadawca jest uważany za niewiarygodnego, gdy nie jest postrzegany jako człowiek kompetentny w kwestiach, których dotyczy przekaz, gdy nie ma umiejętności przekonywania, nie używa odpowiedniego języka oraz gdy jego intencje są odbierane jako podejrzane. Kiedy nadawca jest uważany za wiarygodnego przez odbiorcę, jego działania doprowadzają do zmiany postawy odbiorcy. Tymczasem nadawca uznany za niewiarygodnego nie doprowadza do zmiany w postawie odbiorcy lub wywołuje zmiany w kierunku przeciwnym niż miał to na celu. Sytuacja taka nosi nazwę efektu bumerangowego.
To czy nadawca zostanie oceniony jako wiarygodny zależy nie tylko od niego samego, ale także od czynników społecznych, kulturowych i innych. Istotny jest fakt czy nadawca należy do tej samej grupy co odbiorca. Jeżeli tak, to prawdopodobnie zostanie oceniony jako wiarygodny. Przeciwnie, jeśli należy on do grupy obcej lub tym bardziej wrogiej, może być postrzegany jako niewiarygodny. Nie bez znaczenia jest również to, jak odbiorca postrzega postawy nadawcy- jeżeli wydają mu się one zbliżone do jego własnych, to wiarygodność nadawcy jest wyższa niż w przypadku przeciwnym38.
Obok cech nadawcy ważną rolę w procesie zmian postaw odgrywają również cechy przekazu. Przekaz to treści, poprzez które nadawca chce wywołać zmianę postawy odbiorcy. Przekaz niekoniecznie musi przybierać formę słowną. Może nim być obraz, dźwięk, a nawet zachowanie się nadawcy39.
Cechy przekazu istotnie wpływają na skuteczność jego oddziaływania na postawy odbiorców. Ich analiza wykazała następujące prawidłowości:
Przekaz, który zawiera wniosek jest bardziej przekonujący od tego, który go nie zawiera;
Argumentacja przekazu powinna być dostosowana do wykształcenia i pierwotnej postawy odbiorców. W sytuacji, gdy odbiorcy mają wykształcenie podstawowe lub średnie, a ich postawy wobec propozycji zawartych w przekazie są pozytywne, efektywny jest przekaz jednostronny. Natomiast jeśli odbiorcy mają wykształcenie powyżej średniego, a ich postawy w stosunku do sugestii zawartych w przekazie są negatywne, lepiej sprawdza się przekaz dwustronny. Właściwe dobranie formy przekazu rzutuje na odbiór nadawcy jako wiarygodnego;
Jeżeli sprawa, której dotyczy przekaz nie jest znana odbiorcy, to na jego postawy bardziej wpływają treści znajdujące się na początku przekazu. Jeśli sprawa jest odbiorcy znana, to skuteczniej oddziałują na niego treści umieszczone w późniejszej części przekazu;
Osoby o niskim poziomie lęku najczęściej zmieniają postawy poprzez przekazy, które wywołują silne emocje. Natomiast w stosunku do osób o wysokim poziomie lęku najskuteczniejsze są przekazy, które wywołują średnie lub słabe stany emocjonalne. Ocena wiarygodności nadawcy przekazów wywołujących silne emocje zależy od poziomu lęku odbiorców. Wcześniejsze podanie odbiorcy obiektywnych informacji o przedmiocie, w stosunku do którego nadawca chce wytworzyć określone postawy, pozwala uodpornić odbiorcę na wpływy przekazów odwołujących się do emocji;
Skuteczność przekazu zależy nie tylko od przekazywanych treści, ich stopnia rozbieżności, ale także od wiarygodności nadawcy oraz zaangażowania odbiorcy
w kwestię, która jest tematem przekazu. Jeśli nadawca jest wiarygodny lub odbiorca słabo zaangażowany, to bardziej efektywny jest przekaz rozbieżny, i odwrotnie. Niewielu odbiorców preferuje tylko argumenty emocjonalne lub tylko racjonalne40.
Prócz cech nadawcy oraz cech przekazu, na skuteczność działań zmierzających do zmiany postawy wpływają także cechy odbiorcy. To odbiorca doświadcza dysonansu poznawczego, co jest związane z pojawieniem się przekazu, który nie jest zgodny z jego przekonaniami. Odbiorca może zredukować dysonans poznawczy poprzez różne działania. Jednym ze sposobów jest zmiana dotychczasowej postawy.
Cechą odbiorcy istotną dla efektywności przekazu jest jego podatność na perswazję. Osoby niepodatne na perswazję trudniej ulegają wpływowi przekazu, niż osoby na nią podatne. Podatność na perswazję jest uwarunkowana innymi cechami osobowości takimi jak: zależność od sygnałów z zewnątrz, poziomu samooceny, poczucie nieadekwatności społecznej, poczucie umiejscowienia kontroli. Przypuszcza się, że metody wychowania stosowane wobec odbiorcy w dzieciństwie wpływają na ukształtowanie się
u niego podatności na perswazję. Silna kontrola rodzicielska, wymaganie posłuszeństwa oraz akceptacja dziecka przez rodziców wpływają pozytywnie na kształtowanie się podatności na perswazję, natomiast brak wymagań i słaba kontrola powodują niekształtowanie się tej cechy41.
Inne cechy odbiorcy, które wpływają na skuteczność procesu perswazyjnego to poziom inteligencji jednostki, jej zasób wiedzy i wiek- osoby o wyższym poziomie inteligencji i większym zasobie wiedzy bardziej zwracają uwagę na treść informacji, natomiast osoby o niższym poziomie inteligencji i mniejszej wiedzy większą uwagę przywiązują do jej formy i innych drugorzędnych cech. Postawy osób młodych są bardziej podatne na zmiany od postaw osób starszych. Dominujące potrzeby jednostki mają także duże znaczenie w procesie zmian postaw, gdyż wpływają na podatność na określone oddziaływanie- osoby u których dominuje potrzeba afiliacji, często zmieniają postawy pod wpływem presji grupy społecznej, natomiast osoby o silnie rozwiniętej potrzebie poznawczej, zmieniają postawy pod wpływem racjonalnej argumentacji. Nie są to jedyne czynniki, które wpływają na podatność postaw na zmiany, jednak wymienienie wszystkich nie jest możliwe42.
Po dogłębnej analizie zagadnienia czym jest zmiana postawy oraz jakie są czynniki wpływające na skuteczność działań zmierzających do zmiany postawy, przedstawię wybrane teorie dotyczące zmian postaw.
Jedną z popularnych teorii zmian postaw jest teoria tworzenia postaw poprzez wzmacnianie. Teoria ta traktuje postawę jak nawyk, który powstaje dzięki wzmacnianiu. Wzmocnienia pozytywne, czyli nagradzanie stosowane po określonych reakcjach, powoduje, że reakcje te są utrwalane. Wzmocnienia negatywne, czyli kary, eliminują natomiast zachowania niepożądane. C.H. Madsen Jr., W. C. Becker i D. R. Thomas przeprowadzili
w szkołach badania na uczniach wykazujących się zachowaniami społecznie niepożądanymi. Podczas badań zaobserwowano, że samo informowanie o zasadach, które panują w klasie nie zmniejszyło ilości zachowań niepożądanych, informowanie w połączeniu z brakiem reakcji na zachowania niepożądane zwiększyło ich ilość, a informowanie w połączeniu z brakiem reakcji na zachowania niewłaściwe, ale nagradzanie zachowań pozytywnych zmniejszyło liczbę zachowań niepożądanych i doprowadziło do ukształtowania się pozytywnych postaw wobec szkoły postaw.
Kolejną popularną teorią jest koncepcja uczenia się przez modelowanie. Polega ona na naśladowaniu przez odbiorcę zachowującego się w określony sposób modela. W sytuacji takiej nie są potrzebne żadne dodatkowe wzmocnienia. Teoria ta głosi, że obserwowanie zachowania modela może prowadzić do podobnych zachowań, a tym samym do kształtowania się lub zmian postaw.
Inną teorią jest koncepcja równowagi poznawczej. Teoria ta głosi, że postawa składa się ze składnika poznawczego, czyli przekonań, że przedmiot postawy umożliwia realizację wartości, lub to uniemożliwia oraz z uczuć, które przedmiot postawy wywołuje. Wg tej teorii elementy te pozostają w stałej harmonii, dlatego zmiana jednego z elementów musi doprowadzić do zmiany elementu drugiego. Przykładowo jeżeli nosiciel postawy jest przekonany, że dany przedmiot pozwala mu realizować jakąś wartość, to ma wobec niego pozytywną postawę. Postawę tę możemy zmienić wytwarzając w nosicielu postawy przekonanie, że przedmiot ten uniemożliwia realizację tej wartości lub innych wartości przez niego cenionych. Tak więc wg koncepcji równowagi poznawczej są trzy sposoby na zmianę postaw: poprzez zmianę uczuć, poprzez zmianę przekonań lub też jednoczesną zmianę obu tych elementów43.
Następną interesującą teorią jest koncepcja I. Sarnoffa, D. Katza i C. McClintocka. Autorzy ci zwracają uwagę na fakt, że postawy prócz funkcji przystosowania jednostki do świata społecznego, pełnią także funkcje obrony ego. Ludzi dojrzałych autorzy ci dzielą na dwie grupy. Pierwsza to ludzie o silnym ego, którzy nie boją się ujawnić swoich impulsów, potrafią je kontrolować, ale nie tłumią ich. Druga grupa to ludzie o słabym ego, którzy tłumią swoje impulsy, gdyż boją się je ujawnić. Ponieważ impulsy te muszą być wyładowane, pojawiają się tzw. symptomy, które pozwalają uświadomić sobie tłumione impulsy i je uzewnętrznić. Symptomami tymi mogą być postawy. Wg tej teorii postawy nie są odbiciem stosunku jednostki do przedmiotu, ale symptomami stanów emocjonalnych. Koncepcja ta proponuje dwa sposoby zmiany postaw:
Przyzwalająca katharsis- pacjent mówi o swoich osobistych sprawach w grupie, która go akceptuje. Metoda ta pozwala wyładować energię związaną z wewnętrznymi konfliktami, uświadomić je sobie i zmienić swoje postawy;
Bezpośrednia interpretacja- pacjentowi wskazuje się źródła jego wrogości do danych przedmiotów, przez co uświadamia sobie on własne konflikty, a to prowadzi do zmiany postawy44.
Zmiana postawy zazwyczaj wynika z doświadczeń nabytych w ciągu dłuższego okresu czasu. Czasami jednak zdarza się, że bodźcem do zmiany postawy jest jedno silne, traumatyczne doświadczenie. Zmianę postawy może spowodować zamierzone działanie ludzi lub niezamierzony wpływ środowiska. Metody zmiany postaw są to tylko działania zamierzone i zorganizowane. Metody zmiany postaw można podzielić na metody słownego przekonywania oraz metody organizacji działań i kontaktów z przedmiotami. Metody organizacji działań to przykładowo organizacja pracy czy nauki, zmiana warunków społecznych oraz wykonywanych zadań. Natomiast metody słownego przekonywania to przekazywanie informacji, dyskusja, wytwarzanie argumentów przeciwnych do zajmowanego stanowiska.
Przekazywanie informacji jest często stosowaną metodą słownego przekonywania. Metoda ta jest dość prosta do zastosowania, a ogólna dostępność środków masowego przekazu sprawia, że istnieje możliwość dotarcia do szerokich kręgów społecznych. Przekazywanie informacji jest metodą efektywną, jeśli chodzi o zmianę postaw zgodną
z dotychczasowym kierunkiem, jednak jest ona mało skuteczna w przypadku zmian postaw niezgodnych z dotychczasowym kierunkiem. Metoda ta jest skuteczna, jeśli stosuje się następujące zasady:
W przypadku postaw silnie związanych z ego, czyli postaw centralnych, największe zmiany może wywołać średni stopień rozbieżności- treść informacji, nie może zbyt daleko odbiegać od tych postaw. W przeciwnym razie postawa może zmienić się
w niepożądanym kierunku;
Kiedy treść przekazu znacznie odbiega od postaw odbiorców, nie powinni się oni czuć przekonywani;
Jeżeli nadawca zamierza ukształtować u odbiorców postawę wyraźnie różną od obecnej, informacje jednostronne, propagujące tylko omawiany stan rzeczy, zostaną odrzucone jako nieobiektywne;
Zanim przekazane zostaną treści sprzeczne z postawami odbiorców, należy wywołać u nich nastawienie na odbiór informacji, poprzez podanie informacji wzbudzającej zainteresowanie, które są zgodne z ich potrzebami czy opiniami;
Odbiorcy łatwiej przyjmą treści niezgodne z ich postawami, jeżeli zostaną ode powiązane z ich potrzebami, dążeniami, celami, wartościami;
Należy zadbać o odpowiednią formę przekazywania treści- właściwy język, ciekawy styl wypowiedzi;
Nie należy stosować zbyt często tego samego sposobu wywoływania nastawienia, gdyż przestanie on budzić zainteresowanie;
Przy stosowaniu metody przekazywania informacji często może nie wystąpić sprzężenie zwrotne miedzy nadawcą a odbiorcą, gdyż to nadawca jest stroną aktywną, odbiorca zaś jest strona bierną.
Dyskusja jest metodą słownego przekonywania, jednak w przeciwieństwie do metody przekazywania informacji, w dyskusji występuje sprzężenie zwrotne. Odbiorcy mają możliwość zadawania pytań, jak i wypowiadania własnego zdania. Dzięki temu dyskusja angażuje osobowość odbiorcy, pobudza jego intelekt i uczucia. Atutem dyskusji jest też stwarzanie atmosfery równości. Skuteczność metody dyskusji zwiększa fakt, że odbiorca może porównać swoje poglądy z poglądami innych, zweryfikować je, a dodatkowo, odbiorca widząc, ze podobne stanowisko podziela kilka osób, również łatwiej może je przyjąć.
Metoda wytwarzania przez odbiorcę argumentów przeciwnych w stosunku do reprezentowanego stanowiska polega na tym, że odbiorca zastanawia się nad argumentami przemawiającymi za przyjęciem postawy przeciwnej niż ta, którą reprezentuje oraz ma za zadanie przedstawić je innym. Pozwala to uświadomić sobie odbiorcy słuszność przyjęcia postawy przeciwnej. Jednak metoda ta w wielu przypadkach nie może być stosowana ze względów etycznych, ponieważ nie można wymagać od ludzi, by przekonywali innych
o poglądach, których sami nie wyznają, szczególnie w sprawach ważnych. T. C. Brock opracował inną odmianę tej metody, która polegała na zapisywaniu argumentów za przeciwstawnymi poglądami na kartkach, bez odczytywania ich. To pozwalało zaktywizować intelekt, bez naruszania zasad etycznych. Kolejną odmianę tej metody opracowała L. Lange. Polegała ona na zapisywaniu i przedstawianiu argumentów za
i przeciw własnym poglądom. Badania stwierdziły, że skonfrontowanie własnej postawy
z postawą przeciwną podczas stosowania tej metody prowadziło do zmiany poglądów. Metoda ta wydaje się więc być skuteczną, jednak w niektórych warunkach jej zastosowanie byłoby nieco sztuczne.
Zmiana warunków społecznych oraz wykonywanych zadań w odróżnieniu od pozostałych przedstawionych tu skrótowo metod, jest metodą organizacji działań
i kontaktów z przedmiotami. Metoda ta powstała z założenia, że ludzkie postawy tworzą się na podstawie doświadczeń związanych z realizowaniem zadań zaspokajających potrzeby. Tak więc niepożądane postawy powstają na skutek niekorzystnych warunków środowiskowych. W takim razie zmiana postawy jest uzależniona od zmiany owych warunków. Spowoduje to nabywanie nowych doświadczeń i w efekcie wytworzenie nowych postaw. Istotna sprawą jest by społecznie pożądane zachowania pozwalały realizować własne cele i realizować potrzeby. Wtedy poprzez mechanizm wzmocnienia, pożądane zachowania będą się utrwalały i będą mogły wytworzyć się nowe postawy. W powstawaniu nowych postaw rolę odgrywa zasada autonomii funkcjonalnej, która głosi, że środki, poprzez które jednostka dąży do realizowania swoich celów, mogą z czasem stać się celem same
w sobie. Zasada ta odnajduje zastosowanie w pracy- w sytuacji gdy ludzie dzięki pracy zaspokajają swoje potrzeby, to z czasem sama praca daje zadowolenie, staje się celem dążeń, co prowadzi do ukształtowania się pozytywnej postawy wobec pracy45.
Z powyższych przemyśleń wynika, że aby spowodować zmianę postawy, należy najpierw zbadać ich uwarunkowanie. Należy także stworzyć warunki do samodzielnego dochodzenia do odpowiednich postaw, poprzez aktywizacje procesów poznawczych, aby odbiorca mógł obiektywnie ocenić stanowisko przeciwne.
D. B. Wojtczak, Wpływ emigracji zarobkowej na rynek pracy w Polsce, „Praca Socjalna” 2009, nr 6, s. 64-65.↩
Cyt. za: E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Warszawa 2002, s. 20.↩
M. Pindera, P. Kowolik, Bezrobocie wśród osób w młodszym wieku produkcyjnym zagrożeniem początku XXI wieku w Polsce, [W:] R. Gerlach (red.), Praca człowieka w XXI wieku. Konteksty- wyzwania- zagrożenia, Bydgoszcz 2008, s. 421.↩
Mały Rocznik Statystyczny Polski, 2010, s. 154.↩
M. Pindera, P. Kowolik, Bezrobocie wśród osób…, op. cit., s. 423.↩
Tamże, s. 424.↩
Mały Rocznik …, op. cit., s. 155.↩
D. B. Wojtczak, Wpływ emigracji zarobkowej…, op. cit., s. 67.↩
Tamże, s. 71.↩
Tamże, s. 77.↩
A. Bańka, Poradnictwo transnacjonalne. Cele i metody międzykulturowego doradztwa karier. Zeszyt informacyjno-metodyczny doradcy zawodowego 36, Warszawa 2006, s. 21-24.↩
D. B. Wojtczak, Wpływ emigracji zarobkowej…, op. cit , s. 73.↩
R. Tomaszewska-Lipiec, Młodzież wobec wyzwań świata pracy, [W:] R. Gerlach (red.), Praca człowieka w XXI wieku. Konteksty- wyzwania- zagrożenia, Bydgoszcz 2008, s. 417.↩
E. I. Laska, Aspiracje edukacyjne i zawodowe młodzieży ponadgimnazjalnej w warunkach przemian społecznych i gospodarczych, [W:] R. Gerlach (red.), Praca człowieka w XXI wieku. Konteksty- wyzwania- zagrożenia, Bydgoszcz 2008, s. 323.↩
R. Tomaszewska-Lipiec, Młodzież wobec wyzwań…, op. cit., s. 411.↩
H. Świda-Ziemba, Młodzi w nowym świecie, Kraków 2005, s. 210.↩
D. B. Wojtczak, Wpływ emigracji zarobkowej…, op. cit., s. 75.↩
Tamże, s. 77.↩
Tamże, s.78.↩
S. Mika, Psychologia społeczna, Warszawa 1984, s. 112.↩
S. Mika, Psychologia…, op. cit., s. 112- 115.↩
Tamże, s. 116.↩
S. Nowak, Pojęcie postawy w teoriach i stosowanych badaniach społecznych, [W:] S. Nowak, Teorie postaw, Warszawa 1973, s. 29- 32.↩
S. Mika, Psychologia…, op. cit., s.116.↩
S. Nowak, Pojęcie postawy…, op. cit., s. 23.↩
S. Mika, Psychologia…, op. cit., s. 118.↩
S. Nowak, Pojęcie postawy…, op. cit., s. 38.↩
S. Mika, Psychologia…, op. cit., s. 120.↩
http://www.nauki-spoleczne.info/ksztaltowanie-sie-postaw-obronnych ,10.01.2011 r.↩
S. Mika, Psychologia…, op. cit., s. 121.↩
Tamże, s. 156.↩
T. Mądrzycki, Warunki i metody zmiany postaw, [W:] S. Nowak (red.), Teorie postaw, Warszawa 1973,
s. 319- 320.↩
S. Mika, Psychologia…, op. cit., s. 160- 161.↩
Tamże, s. 159.↩
Tamże, s. 162.↩
T. Mądrzycki, Warunki i metody… , op. cit., s. 323- 325.↩
S. Mika, Psychologia…, op. cit., s. 186.↩
Tamże, s. 204- 205.↩
Tamże, s. 168.↩
Tamże, s. 237- 239.↩
Tamże, s. 256.↩
T. Mądrzycki, Warunki i metody… , op. cit., s. 325.↩
S. Mika, Psychologia…, op. cit., s. 265- 269.↩
Tamże, s. 274- 275.↩
T. Mądrzycki, Warunki i metody…, op. cit., s. 328- 343.↩