Henryk Domański, rozdz. 4 „Klasy społeczne”
KLASY SPOŁECZNE:
def. dla wielu badaczy jest to byt empiryczny, czyli kategoria społeczna występująca realnie, natomiast dla niespecjalistów klasa jest raczej ideologią, która ma za zadanie wywołać pożądane wizje i mobilizować do działań.
DEFINOWANIE KLASY SPOŁECZNEJ W TERMINACH STATUSU
W najszerszym rozumieniu pojęcie k. pokrywa się z pozycją zajmowaną przez daną kategorię w systemie uwarstwienia lub w hierarchii społecznej, czyli tym, co w socjologii amerykańskiej odpowiada pojęciu społecznego statusu.
5 elementów łączących różne ujęcia, w których stawia się znak równości miedzy szeroko rozumianym miejscem w strukturze społecznej i klasą. Wspólne jest dla nich to, że:
a) do klas społecznych zaliczane są wielkie, tj. najbardziej liczne zbiorowości; „klasą” mogą być robotnicy czy właściciele firm, ale nie są już nimi przedstawiciele poszczególnych grup zawodowych, takich jak lekarze, nauczyciele czy górnicy, nawet jeżeli charakteryzują się one wysoką spójnością, podkreślają swoją odrębność i wyróżniają się posiadaniem określonego etosu
b) atrybut „klasy” przysługuje kategoriom usytuowanym w określonych relacjach do innych klas- z czego wynika, że struktura klasowa jest układem stosunków
c) między klasami zachodzą stosunki podporządkowania i nadrzędności- implikuje to, że struktura klasowa ma postać hierarchii
d) wyznacznikiem przynależności do klas jest ciągłość w czasie- nie łatwo jest wyjść z danej klasy i wejść do niej, co przede wszystkim wynika z między pokoleniowej transmisji zasobów z pokolenia rodziców na dzieci
e) określona kategoria tylko wtedy jest klasą, gdy składa się z jednostek usytuowanych na podobnych pozycjach, a równocześnie różniących się od członków innych „segmentów klasowych”
Najbardziej znane badania dotyczące klas-> prowadzone w Yankee City i Jonesville przez zespół L.W.Warnera. (gdzie nawiązywano do teorii Webera iż zwartość klas wzmacniały stosunki towarzyskie, jako czynniki sprzyjające samoidentyfikacjom i poczuciu łączności)
MARKS I WEBER- PRZESŁANKI TEORII
Dominującą się tradycją w teorii socjologicznej stało się utożsamienie klas społecznych ze strukturami, które wyłoniły się na bazie rozwoju kapitalistycznych stosunków produkcji. Było to zasługą Marksa i Webera.
Zasługa Marksa polega na uwidocznieniu kilku tendencji. Nowe struktury, które zaczęto z czasem określać mianem klasowych, wyłoniły się na bazie rozwoju kapitalistycznych stosunków produkcji. Nie mogłyby zaistnieć bez rozwoju nowych form wytwórczości i stosunków rynkowych, przejmujących stopniowo, chociaż powoli, rolę głównego regulatora dostępu do zajęć, zawodów i stanowisk oraz rolę mechanizmu dystrybucji dóbr określających pozycję jednostek. W historii ludzkości zawsze występowały podziały na bogatych i biednych, poddanych i władców, posiadaczy ziemi i dóbr oraz właścicieli siły roboczej.
W teorii Maxa Webera, klasy są kategoriami charakteryzującymi się wspólnotą szans życiowych, określonych przez interesy ekonomiczne związane z posiadaniem dóbr i uzyskiwaniem zarobków.=> wnioski: pozycji klasowej w żadnym razie nie powinno się utożsamiać z ogólnie rozumianą pozycją społeczną, abstrahując od kontekstu stosunków rynkowych, a w szczególności wyznacza ona inną sferę zjawisk niż wymiar statusu.
Porównując Webera z Marksem, zauważa się takie różnice jak:
Weber: klasy społeczne były zagregowanymi kategoriami jednostek, połączonych wspólnotą warunków rynkowych, aktorami są ludzie- gdy analizuje on zmiany społeczne z punktu widzenia aktorów
Marks: podstawowym czynnikiem klasotwórczym był antagonizm między kapitałem a pracą, aktorami były zbiorowe podmioty
KWESTIA STOPNIOWALNOŚCI I FORMOWANIA SIĘ KLAS
Stopniowalny charakter klas- identyfikuje mocne i słabe rozumienie klasy społecznej. Inaczej, różne klasy mogą się wyodrębnić silniej lub słabiej.
Dychotomiczna perspektywa Marksowska jest nierozerwalnie związana z aktywną rolą klas, o tyle jej przeciwstawieniem jest klasa agregat, utożsamiana ze zbiorowością jednostek zajmujących w układzie stosunków produkcji podobne pozycje, jednak nie połączonych poza tym żadną więzią i poczuciem wspólnoty. Np. na gruncie współczesnej Polski całkiem innym elementem struktury klasowej jest kategoria właścicieli gospodarstw rolnych, rozumiana jako statystyczny agregat (który obejmuje ok. 14% ogółu ludności), natomiast innym- zorganizowani reprezentanci klasy chłopskiej przed Urzędem Rady Ministrów lub protestujący na drogach.
KRYSTALIZACJA STRUKTURY KLASWOEJ jest przede wszystkim procesem, który prowadzi do formowania się „dojrzałych” klas ze zbiorowości jednostek. Ściśle mówiąc, jest ona skumulowanym efektem różnych procesów. Opierając się na teoretycznych wizjach marksistów można je streścić w postaci następujących sekwencji wydarzeń.
1. ZARYSOWANIE SIĘ OSTRYCH PODZIAŁÓW SPOŁECZNYCH
Dla Marksa zasadniczą płaszczyznę podziału wyznacza odmienny stosunek do środków produkcji, główna więc oś przebiega między właścicielami kapitału i pracą. Źródłem tych nierówności jest mechanizm wyzysku, czyli przechwytywania przez kapitalistów wartości dodatkowej wytworzonej przez pracowników najemnych i w znacznej części nieopłaconej w formie wynagrodzenia za pracę
2. W pierwszym stadium formowania się klasy czy grupy zawodowe, funkcjonują dopiero w stanie utajonym, co oznacza, że „nie żyją” jeszcze jako zbiorowe podmioty. Obiektywne różnice powinny się jednak coraz bardziej zaostrzać, powodując wzrost wielkości dystansów.
Marks przewidywał, że narastanie obiektywnych przeciwieństw klasowych doprowadzi do ich polaryzacji na właścicieli wielkiego biznesu i zwiększającą się liczebnie zbiorowość jednostek pozbawionych własności. Naturalną koleją rzeczy powinno to spowodować zaostrzenie kontrastów pod względem udziału we władzy, zamożności i stopie życiowej. Kiedyś musi nastąpić ich kulminacja i te fundamentalne nierówności zostaną w końcu zauważone przez samych aktorów.
3. KONCEPCJA PRZECHODZENIA „KLASY W SOBIE” W „KLASĘ DLA SIEBIE”, klasa jest świadoma swojej opozycyjności
Poglądową charakterystyką mechanizmu stawania się klas jest Marksowskie stwierdzenie, że klasy nie istnieją w próżni. Przejście z etapu obiektywnej przeciwstawności klasy „w sobie” na bardziej zaawansowany etap klasy „dla siebie” jest elementem transformacji całego systemu; przy czym proces ten trzeba rozpatrywać w całej złożoności, żeby go właściwie zrozumieć.
Robotnicy zaczynają dostrzegać we właścicielach firm wroga, którego należy pokonać, natomiast strona wyzyskująca stara się ten rewolucyjny ruch unicestwić, mobilizując siły ideologicznego nacisku i środki przemocy. Wyobraźnia pozwala te przekształcenia traktować jako rezultat zastosowania zasobów, którymi rozporządzają różne klasy społeczne, w celu przejęcia władzy i rewolucyjnego przeobrażenia instytucji państwowych.
4. Kulminacyjnym momentem jest ZORGANIZOWANIE SIĘ KLAS W DZIAŁAJĄCE AKTYWNIE PODMIOTY
2 etapy:
1.przedrewolucyjny, nazwano świadomością „trade- unionistyczną”; przejawiał się w dążeniach do realizacji wąsko rozumianych interesów, partykularyzmie spojrzenia i braku chęci do rewolucyjnych wystąpień.
2.po etapie znamionującym brak świadomości rewolucyjnej, klasy podejmują polityczne działanie
Koniecznym warunkiem osiągnięcia stanu dojrzałości klasowej jest wyłonienie się partii politycznej, która wytycza strategię i kieruje walką, a następnie dokonuje zasadniczego przekształcenia stosunków społecznych.
NIEZREALIZOWANA PROGNOZA REWOLUCJI
Teoria, a rzeczywisty bieg wydarzeń.
Generalnie prognoza Marksowska zawiodła, jeżeli chodzi o przewidywanie dotyczące upadku kapitalizmu i zlikwidowania podziałów klasowych.
Dlaczego?
miejsce: Anglia, czas: XIX w.
Brak rewolucyjnych nastrojów zw. z
wzrostem stopy życiowej klas niższych=> wzrost zamożności zrodził poczucie stabilizacji i „fałszywą świadomość”, przeciwdziałająca radykalizacji nastrojów.
Nawet silne deprywacje warunków materialnych nie wyzwalają rewolucyjnych postaw i chęci obalenia niesprawiedliwych stosunków społecznych
Indywidualizm robotników. W świetle analiz historycznych przeprowadzonych w Anglii, w klasie robotniczej nigdy nie było chęci do działań nastawionych na realizację interesów zbiorowych. Wbrew temu co twierdził Marks, ich poczynaniom w dziedzinie zdobywania środków do życia od początku przyświecały indywidualistyczne strategie.