Materiał do sesji egzaminacyjnej z historii administracji semestr zimowy 2010/2011
Doktryny, które miały istotny wpływ na rozwój administracji w dobie oświecenia:
Merkantylizm (kolberyzm)
Kameralizm (policyści)
Liberalizm (polityczny i gospodarczy)
Fizjokratyzm
Cechy administracji w ujęciu Max’a Webera:
Zawodowy charakter administracji
Pionowy i poziomy podział pracy oraz specjalizacja
Hierarchiczna struktura władzy
Obowiązywanie norm generalnych w działalności systemu biurokratycznego
Główne cechy i granice administracji w XIX w.
Cechy działalności:
Zasada resortowości – ukształtowała się już w czasach Ludwika XIII i Ludwika XIV. Charakteryzuje się podziałem administracji na niezależne od siebie struktury organizacyjne (resorty). Początkowo na czele administracji stały organy kolegialne a od XIX w. jednoosobowi ministrowie. Zasada ta przyjęła się w większości państw europejskich.
Zasada centralizacji i decentralizacji – pierwsza oznacza skupienie władzy w organach centralnych i naczelnych (typowa dla monarchii absolutnych i państw policyjnych). Druga charakteryzuje rozdziałem władzy pomiędzy organy centralne i lokalne (terytorialne). Z centralizacją wiąże się zależność osobowa (przyjmowanie do służby, mianowanie lub dysponowanie osobą) i służbowa (upoważnienie do wydawanie poleceń służbowych, zlecanie kierunków działania). Decentralizacja to brak zależności osobowych i służbowych – dominuje samodzielność i niezależność podmiotów.
Zasada koncentracji i dekoncentracji – wiążą się ściśle z centralizacją i decentralizacją. Koncentracja ma miejsce wówczas, gdy następuje skupienie decyzji na najwyższych szczeblach administracji (z reguły w ręku jednoosobowego np. –ministra, wojewody, gubernatora). Dekoncentracja polega na powierzeniu kompetencji administracyjnej organom terenowym i przyznaniu im prawa decyzji oraz ponoszeniu odpowiedzialności za ich podjęcie.
Zasada hierarchicznego podporządkowania – sięga starożytności (zwłaszcza despotii wschodnich, gdzie panujący posiadał pełną absolutną władzę nad poddanymi. W państwach nowożytnych występowała w monarchii absolutnej. Panujący mieli prawo do obsadzania stanowisk, awansowanie, karania oraz wydawania organom niższego szczebla wiążących dyrektyw (podległość służbowa). Występuje tu brak niezawisłości organów podległych w stosunku do nadrzędnych np. jak we Francji napoleońskiej, Księstwie Warszawskim. Zasada ta wiąże się z zasadą centralizacji i koncentracji.
Zasada kolegialności i jednoosobowego kierownictwa .
Zasada kolegialności – charakterystyczna była dla administracji XVII i XVIII w. Decyzję podejmowano większością głosów (obecnych na posiedzeniu). Kolegialność miała zapewniać samokontrole, ograniczenie korupcji i utrudniać działania administracyjne sprzeczne z prawem. W ten sposób ograniczano wpływy polityczne na władze najwyższe. Jednak zasada ta charakteryzuje się wydłużeniem czasu załatwiania spraw administracyjnych.
Zasadę jednoosobowości wprowadzono na początki XIX wieku wzorując się na rozwiązaniach francuskich. Oparto ją na upoważnianiu do podejmowania decyzji(oraz odpowiedzialności za decyzje) jednej osoby – najczęściej stojącej na czele określonego organu administracyjnego (np. ministra). Pozwoliło to na przyspieszenie załatwiania spraw kosztem arbitralności rozstrzygnięć.
Zasada biurokratyzmu – wystąpiła już w okresie monarchii absolutnej. Max Weber przypisał biurokratyzmowi zawodowy charakter, hierarchiczność struktury władzy, specjalizację w załatwianiu spraw, tworzenie norm generalnych mających ujednolicić działalność aparatu administracyjnego. Dzisiaj ta zasada kojarz się z wadami administracji.
Granice działalności administracji w XIX wieku – określają je dwie zasady: legalności i odpowiedzialności
Zasada legalności (praworządności) – polega na związaniu administracji prawem. Przestrzegania prawa (przez administrację i monarchę) domagali się już fizjokraci w ramach programu absolutyzmu praworządnego. Ograniczał ją brak niezawisłej kontroli administracji z ustawami oraz czuwanie nad tą zgodnością – przez niezawisłe sądy administracyjne.
Zasada odpowiedzialności – polega na odpowiedzialności zarówno urzędnika jak i państwa za szkody wyrządzone obywatelowi przez administrację (w okresie monarchii absolutnej jednostka była bezbronna wobec nadużyć prawa przez administrację. Dopiero francuska doktryna rewolucyjna spowodowała, że za szkody wyrządzone obywatelom przez organy administracyjne to państw ponosi określone skutki prawne. Obowiązek odszkodowania gwarantował lepszą ochronę obywateli, a jednocześnie wpływał na sprawniejsze funkcjonowanie administracji.
Administracja na przełomie XVIII i XIX wieku
Administracja Francji
Pierwsza konstytucja
Zmiana ustroju drogą rewolucji
Władze administracji kolegialne wybierane przez obywateli
Podział kraju na departamenty, dystrykty i gminy
Powołanie rad oraz zarządów jako organów wykonawczych rad
RZĄDY NAPOLEONA BONAPARTE – 1800r.
Rada stanu
Oparcie się na zasadach:
- centralizmu i biurokratyzmu
- podziału resortowego i hierarchicznej struktury władzy
- jednoosobowym zarządzie
Podział kraju na: departamenty (prefekt), okręgi (podprefekt), kantony (tylko dla celów skarbowych i sądownictwa) oraz gminy (mer)
Ograniczenie roli samorządu terytorialnego
Administracja Anglii
Administracja centralna:
Tajna Rada Królewska
Zbiurokratyzowana na wzór adm. Francuskiej monarchii absolutnej
Od XVII w. podporządkowana i kontrolowana przez parlament
Administracja terytorialna:
Samorząd terytorialny (rady: miejskie, hrabstw, dystryktów i parafialne)
Podział na hrabstwa (sędziowie pokoju)
Brak podległości pod administrację centralną
Rozwój administracji niezespolonej
Brak sądownictwa administracyjnego (orzekały o sądy powszechne – common law)
Administracja Stanów Zjednoczonych Ameryki
Administracja centralna na wzór angielskiej – początkowo biurokratyczna.
- odpowiedzialność Prezydenta i wyższych urzędników federalnych przed Kongresem
- obsadzenie urzędów administracyjnych w drodze wyborów bezpośrednich a wyższych przez mianowanie
- wprowadzenie przez Andrew Jacsona systemu „łupów”
Administracja lokalna oparta na samorządzie terytorialnym (w zasadzie wybieralność na urzędy, z wyjątkiem wyższych urzędników, których mianował Prezydent)
Administracja Prus
Zmiany ustrojowe drogą ewolucji (reformy od administracji centralnej)
Administracja centralna
- Król, Tajna Rada, Ministerstwo Gabinetowe, Ministerstwo Sprawiedliwości
- Zarządzanie drogą „marginaliów króla”
Administracja lokalna (departamenty kamer, powiaty)
- struktura administracji podporządkowana potrzebom armii
- administracja biurokratyczna i fachowa
- „marginalia” króla ograniczały samodzielność wszystkich organów
Szwecja
Administracja centralna
- król
- sprawowana przez kolegia podległe Radze Stanu
- członków rządu wybiera parlament
- kontrolowana przez parlament
Administracja terytorialna
- nadzorowana przez władze centralne
- wprowadzanie samorządu
Administracja Rosji:
Katarzyna II (1792 – 1796)
Administracja centralna
- Senat Rządzący – Prokuratura
- Najwyższa Tajna Rada
- Kolegia
- Prikazy
Administracja lokalna
- Podział terytorialny (Gubernia – gubernator, Prowincja – wojewoda, Dystrykt – komisarz ziemski)
Aleksander I (1777 – 1825)
Administracja centralna
- Rada Nieustająca
- Ministerstwa
- Komitet ministrów
- Senat Rządzący
- Kancelaria Cesarska
Administracja lokalna (podział administracji jak w XVIII w) z tym, że powołano:
- Samorząd miejski (duma miejska)
- Samorząd wiejski (zgromadzenie gromadzkie oraz starosta jako organ wykonawczy)
# kilka gromad tworzyło gminę (zgromadzenia gminne – organ wykonawczy – wójt)
# sąd gminny (wójt i ławnicy)
Administracja Austrii i Węgier
Administracja centralna
- „Patent ludowy” (wprowadzenie rządów konstytucyjnych)
- Utworzenie Rady Ministrów
- Powołanie ministerstw (odpowiedzialnych przed Trybunałem państwa i parlamentem)
Administracja lokalna rządowa
- podział ziem monarchii na:
# kraje koronne (z gubernatorami – namiestnikami na czele)
# powiaty (starosta)
^^ organy administracji rządowej oddzielone od sądownictwa adm.
^^ władze autonomiczne (Sejm Krakowy, wydziały krajowe)
- organy samorządu (rada powiatowa, wydział powiatowy, samorząd wiejski i miejski)
Administracja rządowa w Polsce od drugiej połowy XVIII wieku
Administracja centralna
- brak nowoczesnych organów administracyjnych
- na szczeblu centralnym brak stałego kolegium rządowego
- zarząd sprawuje król
Administracja terytorialna
- samorząd szlachecki
*** w miastach rady miejskie (burmistrz, później prezydent)
*** na wsi (wójt i przysiężni)
Sejm konwokacyjny
Ograniczenie liberum veto
Powołanie komisji wiejskiej
Komisje Dobrego Porządku
Komisja Edukacji Narodowej
Rada Nieustająca
Powołanie Komisji Skarbowych oraz Wojskowych – z ministrami na czele (osobne dla Korony i Litwy)
Sejm Czteroletni (Wielki – 1788 – 1792, marszałkowie: Małachowski, Sapieha)
Powołanie Komisji Rządowych wspólnych dla całego państwa
Uchwalenie Konstytucji 3 maja (1791)
Straż Praw – jako organ administracji centralnej
Wprowadzenie odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów (Straży Praw)
Zarząd terytorialny powierzono komisjom porządkowym cywilno-wojskowym
Zreformowano ustrój miast
Uchwalenie innych reform społecznych
Nadzór nad administracją terytorialną powierzono Komisji Policji Obojga Narodów
Konfederacja Targowicka (1792-93 na czele z: Potocki, Branicki, Kossakowski. Rzewulski)
Obalenie Konstytucji 3-go Maja
Insurekcja Kościuszkowska
Administracja centralna
*** Rada Tymczasowa Zastępcza
*** Rada Najwyższa Narodowa (Deputacja Centralna Wielkiego Księstwa Litewskiego)
Administracja terytorialna
*** Komisje porządkowe
*** Dozór.