Przepisy dla dekuriów

Przepisy dla dekurjów to tekst autorstwa Adama Kazimierza Czartoryskiego przeznaczony dla kadetów Szkoły Rycerskiej. Ustanawiał w Korpusie swoisty rodzaj władzy samorządowej
i zawierał regulamin postępowania obowiązujący członków stworzonych dekurii. Na tekst składają się kolejno: uzasadnienie powstania dekurii, przemowa Ojczyzny, obowiązki dekurionów
i proto dekurionów, schemat postępowania wobec kadeta naruszającego zasady dobrego zachowania i pilności oraz podsumowanie z nakazem poważnego traktowania tych wskazówek.

Według hierarchii Szkoły Rycerskiej dekurie były najniższym szczeblem władzy samowychowawczej. W skład dekurii wchodziło pięciu członków, spośród których jeden był wyróżniony funkcją dekuriona. Cztery dekurie stanowiły jedną dwudziestoosobową brygadę. Chorąży, który wcześniej pełnił funkcję gefrejtera, przyjął obowiązki proto dekuriona. Zaś wszystkie brygady i uczniowie podlegali decyzjom wydawanym przez Radę Korpusową. Każda decyzja zapadała z uwzględnieniem meldunków i wpisów do dzienników dekurionów i proto dekurionów. Prowadzenie dzienników było obowiązkowe i odnotowywano w nich wszelkie zachowania, które mogły być uznane za hańbiące dla dekurii i całego korpusu. W ten sposób notowano wszelkie wykroczenia i uzasadniono upomnienia kierowane przez kadetów do kolegów. Obok władzy zwierzchniczej nauczycieli i oficerów, powstała struktura, która miała kontrolować uczniów, pilnować postępów w nauce, dbałość o dobre imię i rozwijanie cnót obywatelskich.

Mrozowska wysnuła przypuszczenie, że dekurie zostały stworzone około roku 1770¹, ale trudno ustalić, na jakiej podstawie ustalała tę datę. Prawdopodobnie dekurie nie istniały od początku założenia szkoły, ponieważ funkcja proto dekuriona powstała z dawnego stanowiska gifrejtera. Z drugiej zaś strony, można przypuszczać, że dekurie powstały przed wydaniem tej wersji Katechizmu, w której zostały umieszczone Przepisy..., a zatem w Zbiorze pism tyczących się moralnej edukacyi młodzi Korpusu Kadetów². Dodatkowo w tekście Przepisów... znajdujemy informację, że instytucja dekurii została zaniedbana i od tego momentu zostaje przywrócona według odpowiednich wskazań. Nie wiemy jednak, czy autor nawiązuje do struktury już istniejącej w Szkole Rycerskiej, czy formacji zaobserwowanej w innej placówce edukacyjnej.

Treść Przepisów dla dekurjów została omówiona szczegółowo w pracach badawczych dotyczących Szkoły Rycerskiej i Katechizmu Kadeckiego. Temu tekstowi przyglądali się między innymi Henryk Mościcki w monografii Generał Jakób Jasiński i powstanie kościuszkowskie³, Mieczysława Miterzanka w Szkole Rycerskiej...⁴, Kamila Mrozowska w Szkole Rycerskiej...⁵ i Piotr Unger w artykule Szkoła Rycerska – założenia i metody wychowawcze⁶. Warto jednak zauważyć, że we wszystkich przypadkach odwoływano się do egzemplarza ze Zbioru Pism Tyczących się moralnej edukacyi młodzi Korpusu Kadetów. Nikt jednak nie wspomina o zachowanym rękopisie najprawdopodobniej tej publikacji⁷, który w przypadku Przepisów... jest całkowicie zgodny z drukiem i możliwe, że stanowił jego podstawę. Natomiast w tekście Miterzanki i przypisach Wojakowskiego występuje wzmianka o istnieniu rękopisu uznawanego za autograf Adama Kazimierza Czartoryskiego⁸. Wojakowski wskazuje również na egzemplarz Przepisów... wydany osobno w 1790 r⁹.

Niżej przestawione Przepisy dla dekurjów zostały opublikowane w Zbiorze Pism Tyczących się moralnej edukacyi młodzi Korpusu Kadetów jako jeden z tekstów uzupełniających Katechizm Kadecki.

Na początku Przepisów dla dekuryów przedstawiony został powód utworzenia nowej struktury – dbałość o rozwój nie tylko intelektualny, ale i moralny kadetów wymaga zachęcenia uczniów, aby stanowili wzory postępowania dla kolegów i upominali się wzajemnie, gdy zachodzi taka potrzeba. Według autora tekstu oddziaływanie środowiska jest skuteczniejsze od wpływu narzuconego odgórnie przez nauczycieli i oficerów.

Następnie przywołano personifikację Ojczyzny, która odwołuje się do odczuć patriotycznych, żąda odpowiedzialności, sumiennej nauki i honorowego postępowania, ponieważ właściwe zachowanie w trakcie pobytu w szkole i czerpanie ze źródeł wiedzy pozwoli kadetom stać się w przyszłości „mężami do rady i do boju, którzyby […] z przeszłych wydźwignąć mogli nieszczęśliwości, od przyszłych strzegli”¹⁰ Ojczyznę. Wprowadzenie dekurii jest więc dla uczniów szansą na wzbogacenie się w odpowiednie przymioty wzorowego obywatela oraz możliwością spłacenia długu wobec dziedzictwa narodowego. Autor przypomina, że wychowanie i wykształcenie nowego pokolenia jest nie tylko obowiązkiem moralnym, ale również obowiązkiem według podpisanych przez Stanisława Augusta Poniatowskiego Articuli pactorum conventorum¹¹.

W dalszej części została przedstawiona struktura dekurii oraz regulamin, który wskazuje jakimi środkami dysponowali dekurionowie i proto dekurionowie. Jest to opis dokładnego schematu postępowania z uczniem, co do którego byłyby zastrzeżenia. Uwzględnione zostały okoliczności napominania kadeta oraz również rytuały i formuły, które miały podkreślać wagę postępowania samowychowawczego.

Następnie zamieszczono ostrzeżenia dla dekurionów, którzy postępowaliby niegodnie, zaniedbywali swoje obowiązki lub nadużywali uprawnień. Opisano też zasady kolejnej powołanej funkcji – obserwatora.

W zakończeniu zawarty został apel o poważne traktowanie tych przepisów zarówno przez kadetów, jak i oficerów, którzy powinni „zachęcać młódź Szlachetną do cnoty”¹², co jest obowiązkiem pedagogów wobec Ojczyzny. Przestrzeganie i respektowanie tych zasad jest potrzebne, aby organizacja dekurii spełniała swoją funkcję moralnoedukacyjną.

W rękopisie Przepisy dla Dekurionów i Dycymeriuszków Korpusu Kadetów znajdujemy skreślenia, ślady wcześniejszych pomysłów autora, rysunek oraz wyraźne dopiski na marginesach, niekiedy nawet dodane całe akapity. Wszystkie treści zostały zawarte w druku Zbioru Pism Tyczących się Moralnej Edukacyi Młodzi Korpusu Kodetów, choć w nieco innej kolejności. Ustęp o karze za złe postępki i zaniedbania dekuriona, który w rękopisie znajduje się na końcu tekstu, w druku został wkomponowany na stronach 113-114. Brakuje zaś w rękopisie informacji o wprowadzeniu funkcji Obserwatora, który kontrolował wszystkie dekurie danej brygady, a w razie potrzeby zastępował proto dekuriona. Funkcja Obserwatora została przydzielona wcześniejszym gefrajterom młodszym. Fakt, że część ta została najprawdopodobniej dodana później świadczy o poważnym problemie, jakim była możliwość nadużywania pozycji wśród kolegów przy budowaniu struktury dekurii i próbie znalezienia sposobu na uniknięcie takich sytuacji. Rękopis jest zatem uboższy od druku uzupełnionego o wskazane fragmenty.

Przepisy dla dekurjów miały charakter regulaminu, a co za tym idzie pełniły przede wszystkim funkcje użytkowe. Obok Formularzy kształtowały ceremoniał wojskowy w Szkole Rycerskiej. Warto zauważyć, że podobnie jak sam Katechizm Kadecki i Definicyje przez pytania i odpowiedzi tekst ten został wykorzystany przez inną instytucję. U Kozielewskiego pojawiła się wzmianka o ogłoszeniu Przepisów i Formularzy przez naczelnictwo drużyn harcerskich w Kijowie w 1918 roku jako wzorów wprowadzania karności i dyscypliny¹³.

Legenda

R – Przepisy dla Dekurionów i Dycymeriuszków Korpusu Kadetów, rękopis uznany za autograf A. K. Czartoryskiego, sygn. 2815.

Z – Zbiór Pism Tyczących się Moralnej Edukacyji Młodzi Korpusu Kadetów, Warszawa, b.r., wyd. Dufour, str. numerowane.

w. - wers

Kolacjonowanie

s. 83, w. 17 – zbioru licznego – Z, s. 2 – poczet liczny – R

s. 84, w. 1-3 – macie pole do nayskutecznieyszego iey okazywania – Z, s. 2 – macie pole jak nayskuteczniey ją okazywac – R

w. 4 – Tak mowi – Z, s. 2 – Jak mówi – R

s. 85, w. 18 – Brygada ze dwudziestu będąc – Z, s. 4 – Brygada będąc ze 20 – R

s. 86, w. 1 – Naystarszym w Brygadzie Dekuryonem będzie dawnieyszy Gifreyter, i iego Dekuya będzie pierwszą – Z, s. 4 – Najstarsza Dekuria będzie Gefreyterską – R

w. 9 – przyiaźnego się porozumienia, – Z, s. 4 – w sposobie przyjaznego zmienienia y porozumienia się – R

s. 91, w. 9 – doniesie o niey Dekuryon Proto Dekuryonowi – Z, s.7 – doniesie o niey Dekuriom Gifreuterowi – R

w. 14 – Dekurye Brygady, – Z, s. 7 – Dekurye Brygady swojey, – R

w. 15-16 – a Proto-Dekuryon będzie prowadził wszystkie – Z, s. 7 – a Gefrayter, czyli ProtoDekurion będzie je prowadził wszystkie

s. 92, w. 2-3 – powie. [akapit] Z smutkiem – Z, s. 7 – powie, że smutkiem – R

s.93, w. 4 – to co Proto-Dekuryon powie – Z, s. 8 – to co Gefrayter – R

s. 98, w. 15-16 – pod przewodnictwem – Z, s. 10 – pod władzą – R

Z – brak, s. 10 – a nie pod rigorem karności – R

s. 99, w. 17 – Proto-Dekuryon daley Z, s. 11 – Gifrayter daley – R

s.100, w. 16 – odezwie się. – Z, s.11 – odezwie się wtedy – R

s.103, w. 10 – i powie w te słowa – Z, s. 12 – y powie albo w te słowa – R

s.107, w. 6 – tedy – Z, s. 15 – wtedy – R

s. 108, w. 19 – onychże – Z, s. 15 – ich – R

s. 109, w. 15 – przywrócone są teraz – Z, s. 16 – przywrócone były – R

s. 110, w. 13-14 – czyli przez dzień stał się godnym który Kadet nagany – Z, s. 17 – czyli który Kadet stał się przez dzień godnym nagany – R

s. 111, w. 4-5 – dla tego w przytomności Dekuryi, aby przeciąć drogę sekretnym,lub taiemnym zaskarżeniom – Z, brak – R

w. 20 – przyniosą Dzienniki – Z, s. 17 – przyniosą Dekuriowe Dzienniki – R

s. 113, w. 7 – s. 115, w. 12 – fragment w Z od „Dekuryon ktoryby był potrzeżonym...” do ,,wzwyż ma być wyrażonym”, w R na końcu tekstu, s. 19-20.

s. 115, w. 13 – od Korpusu ma bydź oddalonym – Z, s. 20 – oddalonym ma być od Korpusu – R

s. 115, w. 14 – s. 117, w. 8 – Z, brak tego fragmentu w R.

---

1. K. Mrozowska, Szkoła Rycerska Stanisława Augusta Poniatowskiego 1765-1794, Wrocław 1961, s. 128.↩

2. Data wydania nie została jeszcze określona, ale z badań Joanny Ziółkowskiej i Ewy Ziarek wynika,
   że prawdopodobnie opublikowane zostały w latach osiemdziesiątych.↩

3. H. Mościcki, Generał Jakób Jaisński i powstanie kościuszkowskie, Warszawa 1917, s. 26-27.↩

4. M. Miterzanka, Działalność pedagogiczna Adama ks. Czartoryskiego generała ziem podolskich, Kraków 1931,
   s. 84-92.↩

5. K. Mrozowska, Szkoła Rycerska..., dz. cyt., s.125-127.↩

6. P. Unger, Szkoła Rycerska – założenia i metody wychowawcze, [w:] Studia i materiały do historii wojskowości,
   t. XX, Warszawa 1976, s. 156-158.↩

7. Zbiór Pism Tyczących się Moralney Edukacyi Młodzi Korpusu Kadetów, Czyli Szkoły Rycerskiey, założoney przez nayiaśnieysżego Stanisława Augusta, Króla Polskiego i własnym utrzymaney nakładem od Roku 1764 aż do Seymu 1766. na którym przez Uchwałę Seymową, Utrzymanie teyże Szkoły było Skarbom Koro; i W:X:L zlecone. W Warszawie roku[ ] Przedrukowane, Warszawa, b.r, rps. Bibl. Czar. sygn. 2810.↩

8. Przepisy dla dekuriów i decymariuszów Korpusu Kadetów, rps. Bibl. Czar. sygn. 2815.↩

9. J. Wojakowski, Biblioteka Królewskiego Korpusu Kadetów w Warszawie, Warszawa 1989, s. 267.↩

10. Zbiór Pism Tyczących się Moralnej Edukacyji Młodzi Korpusu Kadetów, Warszawa, b.r., s. 83.↩

11. K. Mrozowska, Szkoła Rycerska..., dz. cyt., s. 20.↩

12. Zbiór pism..., dz. cyt. s. 118.↩

13. I. Kozielewski, Pierwsza Szkoła Wojskowa w Polsce, Kijów 1918, s. 5-6.↩