Aleksandra Biardzka

Definicje różne przez pytania i odpowiedzi

Definicje różne przez pytania i odpowiedzi lub też, jak pisze Mieczysława Miterzanka, Definicje różne cnót towarzyskich¹ są dopełnieniem Katechizmu kadeckiego. Ich autorem jest komendant Korpusu Kadetów książę Adam Kazimierz Czartoryski². Tadeusz Frączyk nie podaje na kogo się powołał, przypisując autorstwo księciu, ale potwierdzenie tej tezy znajduje się w Bibliografii Estreichera. Definicje były swoistym kompendium do nauki zasad moralnych i kształtowania systemu wartości młodych kadetów. Zwięzła formuła pytań i odpowiedzi ułatwiała przyswajanie wiedzy. Ich znajomość była obowiązkiem każdego ucznia Szkoły Rycerskiej.

Obecnie znane są trzy wydania Definicji. Najwcześniejsze zachowane wydanie zostało umieszczone w Zbiorze pism tyczących się moralnej edukacyi młodzi Korpusu Kadetów (bez podania miejsca wydania, drukarza i roku druku) i badacze datują je na ok. 1783 rok³. W 1790 roku wyszło w Warszawie pierwsze osobne wydanie (40 stron), bez katechizmu Definicyje rozne przez pytania y odpowiedzi. Dla Korpusu Kadetow, Talem Republicam speres, qualem juventutem ipsi paraveris (wyd. Piotr Dufour), a rok później w Wilnie ukazały się Definicye rozne przez pytania y odpowiedzi Dla Korpusu Kadetów, oraz dla edukuiącey się młodzi kraiowey⁴, (druk. J. K. M przy akademii, 55 stron) – również bez katechizmu. W Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie znajduje się rękopis Definicji tożsamy z wydaniem z 1783 roku – nie zawiera motta. Na wydanie wileńskie powołuje się Miterzanka, podając przypis bibliograficzny: Definicje różne dla kadetów i dla edukującej się młodzi krajowej, Wilno 1791 z satyrą Opalińskiego o zarozumiałości⁵. O wydaniu wileńskim pisze również Estreicher.

Jak pisze Frączyk⁶, wydanie warszawskie było reedycją pierwotnie wydanego dokumentu, której książę Czartoryski podjął się podczas dłuższego pobytu w Puławach na przełomie lat 1789/1790. Jedyną zmianą jakiej wtedy dokonał było dopisanie na karcie tytułowej nieistniejącego w pierwodruku motta: Talem Republicam speres, qualem juventutem ipsi paraveris. Jak pisze dalej autor Biografii literackiej, Definicje nadawały się do przedruku, ponieważ w 1790 roku, stając się politycznym drogowskazem, miały mocniejszą wymowę niż w czasie ich powstania. Obecność motta jest jedyną różnicą pomiędzy omawianymi wydaniami – Definicje zawarte w Zbiorze pism nie zawierają go.

Definicje zbudowane są na zasadzie 24 pytań i odpowiedzi⁷:

1. Co jest wdzięczność?

2. Jakim być powinien ten, co dobrodzieystwa odbiera?

3. A ten, co dobrodzeystwa czyni?

4. Dla czego?

5. Jakie na sobie znamię nosić powinne Dobroczynność i Wdzięczność?

6. Jakie są granice Wdzięczności.

7. Czy dobre okazują skłonności ci, co się Wdzięczności lękaią?

8. Co iest delikatność duszy?

9. Czym sie różni Delikatność od Poczciwości.

10. Tę różnicę obiaśnić mi proszę przykładem.

11. Możnaż być delikatnym, nie będąc poczciwym?

12. Wieloraka iest Delikatność?

13. Czy potrzebną iest w pożyciu Dyskrecya?

14. Czym sie człek dyskretny wyznacza?

15. Jakim być powinien prawdziwy Patryota?

16. Jakim iest fałszywy Patryota?

17. Czy nie ma iuż cale sposobu do rozeznawania dobrych intencyi od złych?

18. Jakim iest człowiek za prawdziwą ubiegaiący się Popularnością?

19. Jakim iest człowiek za fałszywą ubiegaiący się Popularnością?

20. Jaka iest Popularność rubaszna?

21. Jaką o sobie daie opinią ten, co pisanie Paszkwilów pozwala sobie?

22. Jakie być powinny żarty?

23. Jakie ze Płcią Żeńską obeyście się przystoi, człowiekowi myślącemu dobrze, i dobrze wychowanemu?

24. Co jest Presumpcya?

Autor zdefiniował pojęcia, które miały być bliskie każdemu kadetowi, tj. dobroczynność, wdzięczność, delikatność, poczciwość, dyskretność. Poucza, że człowiek, który wspiera potrzebujących ma to czynić w sposób delikatny, ton mówienia wywyższający dobroczyńcę jest potępiany. Wdzięczność natomiast jest najzacniejszym uczynkiem. Pojawiają się również pytania o charakterystykę prawdziwego patrioty, który o dobro powszechne iedynie dbały wszystkie prywatnego interesu względy temu zamiarowi poświęca, (...) czyni w każdey okoliczności z zastanowieniem, waży stosunki wszelkie roztropnie, uprzedzenia odłącza od prawdy, determinacye bierze po doyrzałym rozpatrzeniu się, a raz wziętych nie wzruszenie trzyma się⁸. Prawdziwy patriota w pierwszej kolejności ma na uwadze dobro narodu i jemu podporządkowuje swoje sprawy prywatne, nie postępuje pochopnie, każdą decyzję spokojnie rozważa, a raz podjętych postanowień uważnie przestrzega. Charakterystyka fałszywego patrioty zbudowana jest na zasadzie przeciwieństw wyżej wymienionych zalet. Fałszywy patriota ma zatem na uwadze jedynie dobro własne, jest egoistą i hipokrytą.

Następnie książę definiuje postawę człowieka dążącego do osiągnięcia popularności. Chwali popularność prawdziwą, a ostrzega kadetów przed dążeniem do rubasznej oraz fałszywej. Człowiek prawdziwie popularny zjednuje sobie ludzi dzięki cnotliwości swoich czynów. Człowiek rubasznie popularny, mając mało talentów i będąc leniwym, pozostaje bez możliwości osiągnięcia prawdziwej popularności. Człowiek fałszywie popularny jest próżny i lekkomyślny, bo uważa popularność za narzędzie do osiągnięcia własnych celów. Zachowanie człowieka fałszywie popularnego jest przez księcia najbardziej napiętnowane, ponieważ jego skutki są zgubne dla kraju.

Definicje dają kadetom wskazówkę, jak dobrze wychowany człowiek powinien traktować kobiety: Mowić o kobietach z letkością, w śmiech je obracać, reputacyję ich kazić dla swoiey chluby i próżności, kłamliwe rozgłaszaiąc grzeczności od nich nie odbierane, lub chełpiąc się (choć pod sekretem) z preferencyi otrzymaney dla siebie, ostatnią to nieuczciwością, śmiele rzec można, że każdy nieuczciwy postepek w sofit idzie, kiedy sie do kobiety stosuie, bo im słabsza ta płeć, im bardziey wyzuta z sposobu dania odporu, i upomnienia sie swey krzywdy, tym wiekszey wzgardy wartym staie sie ten, co iey szanować nie umie⁹. Czartoryski nawiązał tu do długowiecznych zasad rycerskich, które nakazywały traktowanie kobiet ze szczególną czcią i stosowną delikatnością.

Ostatnie pytanie jest próbą określenia, czym jest Presumpcya, czyli zarozumiałość. Autor definiuje ją jako idealistyczne postrzeganie samego siebie i upatrywanie w sobie samych doskonałości. Takiej postawy Polacy powinni się wystrzegać tym bardziej, że nasz naród jest skłonny do zarozumiałości. Jest to cecha gorsząca szczególnie uczestników Sejmu, którzy uważając swoje zdanie za jedyne słuszne, uniemożliwiają dyskutowanie i podejmowanie właściwych decyzji.

Definicje kończą się stwierdzeniem, że niewpojenie przez kadetów przedstawionych w Katechizmie moralnym i Definicjach prawd i zasad będzie wstydem dla komendy i oficerów. Zasady te zostały opracowane po to, by zaznajomiony z nimi kadet opuścił korpus jako najlepszy obywatel właściwie przygotowany do służby Ojczyźnie.

Kamila Mrozowska, powołując się na Tynca (o.c., s. 55)¹⁰ pisze, że Definicje były zbyt trudne dla młodzieży i nie oddziałały głębiej na umysłowość kadetów, czego nie można powiedzieć o katechizmie, którego proste stwierdzenia zapadły im głęboko w pamięć.

---

1. M. Miterzanka, Pisma moralne księcia komendanta, [w:] tejże, Działalność pedagogiczna Adama ks. Czartoryskiego generała ziem podolskich, Kraków 1931, s. 116.↩

2. T. Frączyk, Prace sejmowe i publicystyczne, [w:] tegoż, Adam Kazimierz Czartoryski. Biografia historyczno-literacka na tle przemian ideowych polskiego Oświecenia, Fundacja xx. Czartoryskich, Kraków 2012, s. 434.↩

3. Data ta nie jest pewna. Tadeusz Frączyk w Biografii historyczno-literackiej pisze o 1783 lub 1784 roku. Sam opowiada się raczej za rokiem 1783.↩

4. Druk znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej (sygn. 32800) i Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie (sygn. MAB $\frac{L\ 18}{1628}$).↩

5. M. Miterzanka, Pisma moralne księcia komendanta, [w:] tejże, Działalność pedagogiczna Adama ks. Czartoryskiego generała ziem podolskich, Kraków 1931, s. 125.↩

6. T. Frączyk, Prace sejmowe i publicystyczne, [w:] tegoż, Adam Kazimierz Czartoryski. Biografia historyczno-literacka na tle przemian ideowych polskiego Oświecenia, Fundacja xx. Czartoryskich, Kraków 2012, s. 434.↩

7. Starodruki nie zawierają numerów pytań. Numeracja została tutaj wprowadzona wyłącznie na potrzeby tego wstępu.↩

8. Karta nr 14, 15 w wydaniu z 1790 r. i karty nr 139-140 w wydaniu z 1783 r.↩

9. Karta nr 33 w wydaniu z 1790 r. i nr 165 w wydaniu z 1783 r .↩

10. K. Mrozowska, Nauczanie i wychowanie, [w:] tejże, Szkoła Rycerska Stanisława Augusta Poniatowskiego (1765-1794), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1961, s. 121.↩