WSTĘP DO SOCJOLOGII

PYTANIA SPRAWDZAJĄCE i ZAGADNIENIA DO EGZAMINU

Spis treści:

1) Definicja socjologii (Jana Szczepańskiego). 2str

2) Początki socjologii jako nauki – August Comte (1838). 2str

3) Wiedza naukowa a wiedza potoczna. 3str

4) Typy badań społecznych i strategie badawcze w socjologii (badania monograficzne, oparte na materiale autobiograficznym, sondażowe, eksperymentalne, socjolingwistyczne, etnometodologiczne). 4str

5) Przyrodnicze podstawy życia społecznego. 6str

6) Życie społeczne. 7str

7) Zachowanie społeczne. 8str

8) Na czym polega proces socjalizacji? 8str

9) Socjalizacja pierwotna a socjalizacja wtórna. 8str

10) Efekty socjalizacji (=Co musi osiągnąć dziecko aby jego socjalizacja była uznana za pomyślną?). 9str

11) Koncepcja osobowości w psychoanalizie. 10str

12) Osobowość w ujęciu behawiorystycznym i poznawczym. 12str

13) Typy potrzeb wg A. Maslowa (fizjologiczne, bezpieczeństwa, afiliacyjne, szacunku, samorealizacji). 13str

14) Socjogenne elementy osobowości wg Znanieckiego. 14str

15) Na czym polegają zaburzenia osobowości? Co to jest osobowość „normalna”/ zintegrowana? 15str

16) Definicja roli społecznej. 17str

17) Od czego zależy proces realizowania roli? 17str

18) Zjawisko ciśnienia roli i konfliktu ról. 19str

19) Elementy struktury społecznej (pojęcia: pozycji społecznej, układu pozycji i układu ról). 20str

20) Czynniki sprzyjające pojawianiu się zjawisk patologii społecznej. 21str

21) Dewiacja a patologia społeczna. 21str

22) Teoria anomii Mertona (Co to jest napięcie strukturalne i jakie są sposoby reagowania na nie?) 23str

23) Teoria naznaczenia społecznego (etykietkowania). 24str

24) Kontrola społeczna na poziomie mikro- i makro-społecznym. 24str

25) Rodzaje sankcji społecznych (fizyczne, symboliczne, rozproszone). 26str

26) Pojęcie zbioru społecznego (kategorii społecznej) a pojęcie zbiorowości. 27str

27) Typy zbiorowości społecznych: para (dwójka); grupa społeczna; kręgi społeczne; społeczność lokalna; zbiorowości oparte na wspólnej kulturze; zbiorowości na podobieństwie zachowań. 27str

28) Zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań (zbiegowisko, tłum, publiczność/ audytorium). 30str

29) Tłum – jego istota, rodzaje i charakterystyczne zjawiska. 30str

30) Typologie grup społecznych: wspólnoty (Gemeinschaft) /społeczeństwa (Geselschaft); grupy pierwotne/ wtórne; małe/ duże; formalne/ nieformalne. 31str

Literatura. 32str

1. Definicja socjologii (Jana Szczepańskiego).

Wg Szczepańskiego to nauka o zbiorowościach i o społecznościach ludzkich.

1. Początki socjologii jako nauki – August Comte (1838).

Za twórcę socjologii uważa się francuskiego myśliciela Augusta Comte’a żyjącego w latach 1798 - 1857, którego wkład do nauki można ująć w trzech zasadniczych tezach:
1) nadania nowej nauce stosunkowo szybko zaakceptowanej nazwy,
2) określenia przedmiotu badań socjologii,
3) zaoferowania powstającej nauce specyficznych metod badawczych.

Termin „socjologia” został użyty przez niego po raz pierwszy w 1837 roku w 4 tomie dzieła, pt. „Kurs filozofii pozytywnej”. Przedmiotem badań socjologicznych wg Comte’a jest społeczeństwo stanowiące zharmonizowaną całość, składającą się z elementarnych cząstek zwanych rodzinami. Jest twórcą badań zjawisk społecznych, którymi zajmuje się socjologia.

Do metod, jakimi się posługiwał zaliczmy:
1) obserwację (ukierunkowana i intersubiektywnie sprawdzana),
2) eksperyment (bada skutki nietypowych zachowań),
3) metodę porównawczą (porównanie podobnych przedmiotów),
4) analizę historyczną (badanie jednego w różnych okresach).

Zdaniem A. Comte’a socjologia powinna rozpatrywać społeczeństwo z dwóch punktów widzenia:
a) statyka społeczna (teoria struktury społecznej)

• rodzina (stanowi rzeczywistość każdego z nas, jest najtrwalsza, formułuje wzorce zachowań),

• własność i praca (poczucie bezpieczeństwa i potrzeby)

• język (komunikacja),

• państwo (łączy rodzinę),

• religia (ogólne wzorce postępowania);
  b) dynamika społeczna (teoria rozwoju społecznego)

• stadium teologiczne (fałsz)

• metafizyczne (abstrakcja zamiast Boga)

• naukowe (nauka wyznacza kierunek rozwoju)
  
  Uważał, że cała myśl ludzka wyraża się w naukach pozytywnych: matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia, socjologia. Nauki te są jego zdaniem zależne od siebie i tworzą hierarchię. Na samym dole jest matematyka, a na górze socjologia, która jest najbardziej złożona i korzysta ze wszystkich nauk.
  
  Comte był twórcą pozytywizmu jako doktryny naukowej. Walczył z pozostałościami systemu feudalnego, przeciwstawiał się kościołowi, krytykował Rousseau. Jego pozytywizm oparty był na:
  - wierze w wiedzę,
  - badaniu faktów,
  - pozytywnej wizji pokonania kryzysu.

1. Wiedza naukowa a wiedza potoczna.

WIEDZA POTOCZNA	WIEDZA NAUKOWA
(socjalizacja itd.) – wiedza zindywidualizowana, subiektywna, różna, zależna od doświadczeń życiowych.	Jednolita, systematyczna. Sądy należące do tzw. korpusu wiedzy w danym momencie, uznawane są za prawdziwe, zmierzające do obiektywizacji.
Ma charakter konkretny i praktyczny. Ludzie posługują się nią w życiu społecznym. Zawiera (na ogół) sądy jednostkowe, uogólnienia sprowadzane są do pewnych klas zachowań człowieka, stosowane do określonych sytuacji.	Ma charakter abstrakcyjny; sądy zawarte w niej nie są jednostkowe, lecz ogólne. Odnoszą się do zbiorów ludzi i mają charakter generalizacji historycznych lub praw naukowych.
Język – wiedza potoczna operuje językiem potocznym. Jest to język mało precyzyjny (niejednoznaczny), nie jest wolny od ocen, posiada komponenty emocjonalne.	Język nauki jest wolny od ocen. Jest, jak mówi Osowski, „językiem treści pojęciowych”.
Nie jest systematyczna. Wiedza pełna wewnętrznych sprzeczności, mało spójna; a w związku z tym sądy jej są wewnętrznie sprzeczne i niespójne	Immanentną cechą nauki jest systematyczność jej wiedzy. Jest uporządkowana, w sposób świadomy dąży do eliminacji sprzeczności weń się pojawiających.
Nie troszczymy się o jej uzasadnienie – działa ona na zasadzie pewnej oczywistości. Jest to produkt naszych doświadczeń, życia, naszych bliskich.	Empiryczne uzasadnienia sądów są sprawą zasadniczą. Uzasadnienie musi być uzasadnieniem intersubiektywnym, procedura badawcza jawna, określony stopień pewności i generalizacji sądów.

1. Typy badań społecznych i strategie badawcze w socjologii (badania monograficzne, oparte na materiale autobiograficznym, sondażowe, eksperymentalne, socjolingwistyczne, etnometodologiczne).

Badania monograficzne – studium przypadku tzw. case study

1. jest badaniem terenowym, badacz przez dłuższy czas musi pozostawać w terenie i osobiście prowadzić pracę badawczą;

2. ponieważ badany obiekt jest wewnętrznie złożony i niejednorodny, to konieczne jest zastosowanie różnorodnych technik zbierania i gromadzenia danych;

Badania oparte na materiale autobiograficznym

1. Akcentuje się tutaj znaczenie dokumentów osobistych dla poznania postaw psychicznych, motywacji wypowiadających się osób; możliwość poznania cudzych przeżyć psychicznych;

2. Wszelkie dokumenty zawierające projekcje stanów umysłu jakiejś osoby, a więc nie tylko autobiografie czy pamiętniki, ale także listy, czy dosłowne zapisy wywiadów;

3. Charakterystyczną techniką jest tu wywiad narracyjny; Jest to wywiad swobodny; Istotą wywiadu jest otrzymanie wypowiedzi na temat życia; Ma to być spontaniczna i swobodna narracja, która nie jest zakłócona przez badacza; w pierwszej fazie badania badacz pełni jedynie funkcję słuchacza; W efekcie spontanicznej narracji otrzymujemy zwartą opowieść o życiu danej osoby, która (opowieść) jest rejestrowana na taśmie magnetofonowej;

Badania sondażowe – tzw. survey’owe

1. dane o jednostkach badania są gromadzone albo za pomocą techniki wywiadu kwestionariuszowego albo za pomocą jakiejś techniki ankietowej;

2. bada się próbę pobraną z szerszej populacji tak aby można było przenieść wnioski z próby na populację (każda badana jednostka traktowana jest jednakowo – społeczeństwo jest zbiorem jednostek);

3. rezultaty zadania opracowywane są w sposób ilościowy, statystyczny;

Badania eksperymentalne

przeprowadzane są najczęściej w dwóch grupach:
A) eksperymentalna - eksperymentowi poddaje się działania danego czynnika i porównuje z grupą kontrolną nie poddaną działaniu danego czynnika, porównuje się też sytuacje przed eksperymentem i po eksperymencie (np. środki na odchudzanie)
B) kontrolna

Badania socjolingwistyczne

badają język, którego ludzie używają do opisywania rzeczywistości

Badania etnometodologiczne

1. badają porządek społeczny i zwyczaje stosowane przez ludzi w ich codziennym życiu,

2. mają na celu wyjaśnienie, jak rodzi się rzeczywistość i jak jest postrzegana; etnometodologowie stosują raczej eksperymenty i badania na małą skalę, aby zbadać dokładnie szczegóły życia społecznego i jego struktury (jak np. konwersacje), które ludzie zwykle przyjmują za rzeczy oczywiste - nie tworzą wielkich teorii społecznych

1. Przyrodnicze podstawy życia społecznego.

1) Przyrodnicze podstawy życia społecznego Obejmują one czynniki dotyczące samego człowieka jako istoty biologicznej, jego środowiska geograficznego i struktury ludności Możemy wyróżnić następujące podstawy:

a) biologiczne ( wyprostowana postawa, chwytliwe ręce, wzrok skierowany do przodu, duży mózg i złożony system nerwowy, złożony mechanizm głosowy, długa zależność potomstwa od rodziców, wszystkie stany ducha, samoświadomość, popędy i potrzeby, trwałość popędu  seksualnego )
b) geograficzne – te czynniki wyznaczają dynamikę i kierunki rozwoju społeczno – gospodarczego kraju.  
Mają bezpośredni wpływ na kształt struktury zawodowej i na różne procesy zachodzące w społeczeństwie 
-  klimat  
-  ukształtowanie terenu  

- temperatura

- nasłonecznienie
- rodzaj gleby i roślinności  
-  świat zwierzęcy  
-  rzeki  
-  eksploatowane bogactwa naturalne 
c) demograficzne – czynniki te warunkują odpowiednie zjawiska i procesy społeczne zachodzące w  społeczeństwie, np. kulturowe, gospodarcze, polityczne, itp. 
-  gęstość zaludnienia  
-  płeć  
-  wiek  
-  płodność  
-  przyrost naturalny  
-  przeciętna długość życia  
-  zdrowotność 
2) Ekonomiczne podstawy życia społecznego. Składają się na nie: -sposoby użytkowania 
zasobów środowiska geograficznego; -narzędzia i maszyny; -organizacja pracy; -ważna jest  
forma własności środków produkcji Są to siły wytwórcze Na proces produkcji składa się: - 
praca- podmiot -zespół narzędzi. 
Znajomość zagadnień ekonomicznych jest niezbędna do zrozumienia typowych zjawisk i procesów  
społecznych jakie zachodzą w społeczeństwie, czyli procesów demograficznych, kulturowych,  
militarnych, religijnych, itp. 
3) Kulturowe podstawy życia społecznego Kultura stanowi ogół dóbr dających się podzielić na klasy 
-  rzeczy  
-  znaki  
-  zachowania 

1. Życie społeczne.

Życie społeczne – ogół zjawisk wynikających ze wzajemnego oddziaływania jednostek i zbiorowości  przebywających przez jakiś czas na odpowiednio wyodrębnionej przestrzeni 

Tak pojmowane życie społeczne ma szeroki zakres i odnosi się nie tylko do świta ludzkiego, ale również do  
świata roślinnego i zwierzęcego. 
Życie społeczne ludzi różni się od życia społecznego roślin i zwierząt głównie tym, że opiera się na więzi  
społecznej, czyli względnie trwałych zależnościach i stosunkach.

1. Życie społeczne przejawia się w czterech wymiarach:

   1. jednostki;

   2. małej grupy społecznej (rodzina, grupa przyjaciół itp.);

   3. społeczności (społeczność lokalna, sąsiedzka, spółdzielcza, grupy nieformalne, organizacje - NGO, stowarzyszenia itp.);

   4. społeczeństwa (naród, państwo).

Trzy pierwsze wymienione wyżej poziomy organizacyjne są podstawowe dla funkcjonowania społeczeństwa o nastawieniu proekologicznym. W ich obrębie realizować można najważniejsze społeczne funkcje integracyjne, tożsamościowe, kulturowe, ekonomiczne, socjalne, samoobronne itp

1. Zachowanie społeczne.

zachowania społeczne, zachowania osobników połączone z wysyłaniem sygnałów skierowanych do innych osobników własnego gatunku; podstawowe typy z. s. to → agresja, → altruizm i współdziałanie; do z. s. może należeć wiele elementów innych rodzajów zachowań, szczególnie → zachowań rozrodczych.

1. Na czym polega proces socjalizacji?

Socjalizacja jest to proces, w którym poprzez swoje doświadczenia jednostka nabywa zachowań ludzkich. Z drugiej strony jednostka uczy się funkcjonowania w kulturze. Jest to proces kształtowania się osobowości ludzkiej i z drugiej strony – relacja ze społeczeństwem i warunkami życiowymi. Jednostka ludzka ze swoimi dyspozycjami psychicznymi i fizycznymi staje się dojrzała społecznie. 
Aspekt socjologiczny – rozwój osobowości – osiągany każdorazowo stan zorganizowania struktury motywacji właściwej warstwy postaw i kompetencji wpisany w biografię jednostki jako rezultat radzenia sobie jednostki z wymogami środowiska i własnego „ja”. 
Założenia teorii socj.: 
1. Społeczeństwo wywiera realny wpływ na rozwój osobowości 
2. Jesteśmy nie tylko przedmiotami socj. – istota ludzka staje się aktywnym podmiotem zdolnym do życia społecznego nie tylko poprzez przystosowanie się do środowiska społ. i materialnego, lecz też poprzez aktywne działanie w jego obrębie.

1. Socjalizacja pierwotna a socjalizacja wtórna.

Socjalizacja pierwotna - składowa procesu socjalizacji, zachodząca w grupie pierwotnej, najczęściej na obszarze rodziny. W socjalizacji pierwotnej na jednostkę mają wpływ znaczący inni, przeważnie rodzice. Charakteryzuje się ona silnym emocjonalnym oddziaływaniem znaczących innych na jednostkę. Reguły działania przyswaja ona na zasadzie naśladownictwa oraz w mniejszym stopniu poprzez werbalny przekaz symboliczny. Socjalizacja pierwotna kończy się w momencie pojawienia się uogólnionego innego. W tym momencie rozpoczyna się etap socjalizacji wtórnej.

Socjalizacja wtórna — składowa procesu socjalizacji obejmująca proces profesjonalizacji lub etatyzacji, kiedy w toku wzrastania jednostki do życia społecznego wchodzi ona do kolejnych wtórnych grup społecznych (instytucje religijne, zakłady pracy, partie polityczne itd.).

Uogólniony inny to termin używany w socjologii i psychologii społecznej, określający ogólne reguły społeczne, normy i wartości, które jednostka społeczna zaczyna dostrzegać w procesie socjalizacji wtórnej i pojmować, że reguły, według których działa, nie są regułami tylko jej znaczących innych, czyli bliskich osób, z którymi się utożsamia, ale są one ogólnie przyjęte w społeczeństwie.

Socjalizacja pierwotna:
- umiejętność panowania nad fizjologią
- umiejętność panowania nad emocjami
- umiejętność komunikowania się
- umiejętności techniczne
opiera się o:
- nagrody i kary
- mechanizm gry
- naśladownictwo
- mechanizm identyfikacji

Socjalizacja wtórna:
- umiejętności techniczne zawodowe
- język, słownictwo
- umiejętność odszyfrowywania ukrytych znaczeń
- nabywanie motywacji

1. Efekty socjalizacji (=Co musi osiągnąć dziecko aby jego socjalizacja była uznana za pomyślną?).

Aby socjalizacja była skuteczna, to, czego się uczymy, powinno być jednoznaczne i spójne

• W okresach szybkich zmian społecznych kultura może popadać w stan anomii – dezorganizacji, chaosu, którego szczególną formą jest rozziew między wartościami, a normami mającymi służyć ich realizacji

• Fakt rozmaitych sprzeczności czy konfliktów w obrębie kultury – antynomie normatywne (sprzeczne wzajemnie reguły); ambiwalencje normatywne (niezgodności oczekiwań dyktowane przez jedną i tę samą regułę); konflikt roli i konflikt ról

• W każdym społeczeństwie występują grupy i środowiska kontrkulturowe, dewiacyjne czy przestępcze, które staja się agendami kontrsocjalizacji, lansując własne sposoby życia, ideały i wzory zasadniczo odmienne od dominujących

• Sfera osobowości – tu podatność na kulturowe wpływy jest bardzo zróżnicowana

• Kolejne ogniwo procesu socjalizacji to podejmowanie działań, które stanowią realizację ukształtowanych motywacji czy postaw. Gdy nie wytworzył się ani spontaniczny, bezrefleksyjny konformizm, ani poczucie obowiązku, decydująca staje się skuteczność systemu społecznych sankcji, zwanego kontrolą społeczną

1. Koncepcja osobowości w psychoanalizie.

Koncepcja psychoanalityczna - zakłada, że siły napędowe zachowania, zwane popędami lub potrzebami, tkwią przede wszystkim w człowieku, który jednak z reguły ich sobie nie uświadamia. Różnorodne popędy warunkują to, do czego człowiek dąży i czego unika. Neopsychoanaliza, zwana również psychoanalizą społeczną, podkreśla szczególne znaczenie warunków społecznych i kultury w kształtowaniu osobowości człowieka. Według tej koncepcji kształtowanie się większości popędów dokonuje się w procesie uspołeczniania człowieka. Między innymi sytuacja w rodzinie, grupie rówieśniczej, szkole czy w innych społecznościach decyduje o kształtowaniu się popędów.

Na podstawie swych obserwacji Freud doszedł do wniosku, że źródłem energii dla wszelkiego rodzaju zachowań są dwa podstawowe „popędy”, które występują u każdej jednostki już w momencie urodzenia się.

Nazwał te dwa popędy:

• Eros, „popęd seksualny”, czyli „instynkt życia”

• Tanatos, „popęd agresji”, czyli „instynkt śmierci”

Freud tłumaczył różnice indywidualne tym, że różni ludzie radzą sobie ze swymi podstawowymi popędami (Erosem i Tanatosem) w różny sposób. Aby wyjaśnić te różnice, przedstawił on obraz ciągłej wojny między dwiema częściami osobowości, id oraz superego, dla których rozjemcą jest trzeci komponent jaźni, a mia­nowicie ego.

Id uważa się za pierwotną, nieświadomą część osobowoś­ci, magazyn podstawowych popędów. Id działa w sposób irracjonalny-impulsy domagają się wyrażenia i zaspoko­jenia - „wszystko jedno jak” - bez względu na to, czy to, co pożądane, jest możliwe do uzyskania lub moralnie akcep­towane.

Superego jest „składem wartości” danej jednostki, łącz­nie z postawami moralnymi wpojonymi przez społeczność. Superego właściwie odpowiada z grubsza sumieniu; rozwija się ono, gdy dziecko internalizuje zakazy rodziców i innych dorosłych dotyczące pewnych rodzajów działań. Superego obejmuje także ja idealne, które rozwija się, gdy dziecko internalizuje poglądy innych ludzi dotyczące tego, jakiego rodzaju osobą powinno ono starać się zostać. Toteż superego, reprezentacja społeczeństwa w jednostce, często jest w konflikcie z id - reprezentującym dążenie do przetrwania. Id chce robić po prostu to, co mu się podoba, podczas gdy superego nalega, aby robić to, co jest „słuszne”.

W tym konflikcie ego odgrywa rolę rozjemcy. Ego reprezentuje posiadany przez daną jednostkę obraz rzeczy­wistości fizycznej i społecznej, wiedzę o tym, co do czego prowadzi i co jest możliwe w takim świecie, jaki jest aktualnie spostrzegany. Część funkcji ego polega na wybie­raniu takich rodzajów działań, które zaspokoją impulsy id, nie pociągając za sobą niepożądanych konsekwencji. Ego zahamowałoby zatem prawdopodobnie impuls, by latać skacząc z urwiska, i mogłoby zastąpić to lotem na szybowcu lub przejażdżką na „diabelskim młynie” w wesołym mia­steczku. Gdy id i superego są w konflikcie, wówczas ego stara się zwykle znaleźć jakiś kompromis, który przynajmniej w części zadowoli oboje. W tym celu ego może posłużyć się jednym lub kilkoma nieświadomymi „mecha­nizmami obronnymi” ( mechanizmami tłumienia popędów ):

• stłumienie – wyparcie do podświadomości, próba zapomnienia, często wspomagane środkami chemicznymi ( leki, narkotyki ) lub innymi np. używkami ( alkohol ).

• racjonalizacja – pozornie racjonalne uzasadnianie po fakcie swoich decyzji i postaw, kiedy prawdziwe motywy pozostają ukryte, często także przed własną świadomością.

Dwie typowe odmiany racjonalizacji zostały nazwane "kwaśnymi winogronami" i "słodkimi cytrynami".

• Kwaśne winogrona to uznawanie za nieważny celu, którego nie osiągneliśmy.

• Słodkie cytryny to wmawianie sobie, że przykre zdarzenia i sytuacje, będące naszym udziałem są w rzeczywistości przyjemne. Ta forma racjonalizacji znana jest też pod nazwą pozytywnego myślenia.

• reakcja upozorowana – ukrywanie jakiegoś motywu przed samym sobą, a przypisywanie sobie motywu wprost przeciwnego.

• sublimacja – zastąpienie swoich celów, popędów i dążeń innymi, łatwiejszymi lub bardziej akceptowanymi społecznie.

• projekcja – przypisywanie własnych emocji i cech innym ludziom.

• przeniesienie ( lub kompensacja ) - skierowanie aktywności na cele podobne do tych, których nie potrafimy osiągnąć. Lecz łatwiejsze.

1. Osobowość w ujęciu behawiorystycznym i poznawczym.

Koncepcja behawiorystyczna - szuka przyczyn zachowania się człowieka nie tyle w osobowości, ile w zewnętrznym jego środowisku. Zachowanie się człowieka - według tej koncepcji - jest sterowane przez środowisko, w którym istnieją różne bodźce stanowiące nagrody i kary. Manipulowanie karami i nagrodami powoduje modyfikację ludzkiego zachowania. Z drugiej strony jednak, współcześni behawioryści (zwolennicy koncepcji behawiorystycznej) zwracają również uwagę na to, że działanie człowieka jest działaniem sprawczym, powoduje zmianę środowiska, kształtuje otoczenie jednostki.

Koncepcja poznawcza - środowisko jest ważnym, a czasem głównym determinantem zachowania się człowieka. Ludzkie czynności są regulowane przez informacje płynące ze środowiska oraz informacje zakodowane w samym człowieku. Nie jest on jedynie odbiorcą informacji, lecz aktywnie je przetwarza, kształtuje wyobrażenia, myśli, rozwiązuje problemy, dzięki czemu zdobywa nowe informacje o stosunkach między ludzkich, zjawiskach przyrodniczych i technicznych, o samy sobie, przewiduje i planuje zdarzenia, tworzy system wartości, podejmuje działania. Człowiek nie jest biernym obserwatorem świata, w którym żyje, lecz jego badaczem samodzielnie tworzącym sobie obraz świata fizycznego i społecznego oraz własnej osoby.

Koncepcja humanistyczna - człowiek jest pewną całością - „osobą” - dążącą do samorealizacji i rozwoju. Jego dążenia są pozytywne i konstruktywne, ponieważ człowiek jest z natury dobry. Tym, co decyduje o ludzkich działaniach i przeżyciach, jest aktualne doświadczenie. Człowiek jako osoba, niepowtarzalna indywidualność, żyje w świecie zewnętrznym stanowiącym całość. W warunkach naturalnych jednostka i świat społeczny tworzą jednolity system. W warunkach naturalnych jednostka i świat społeczny tworzą jednolity system. W sprzyjających sytuacjach, kiedy stosunki międzyludzkie są prawidłowe, człowiek rozwija się jako harmonijna całość, żyje zgodnie ze swą naturą. Jednakże wiele sytuacji społecznych, w których dominują wrogie stosunki interpersonalne i błędne systemy wychowawcze, uniemożliwia kształtowanie się harmonijnej „osoby: zdolnej do samorealizacji i rozwoju.

TEORIA BEHAWIORYSTYCZNA – osobowość, to wyuczony repertuar zachowań, przez które jednostka reaguje na płynące z otoczenia bodźce. Podstawowy mechanizm socjalizacji to instrumentalne uczenie się, a więc dobór repertuaru zachowań w oparciu o efekty zachowań wcześniejszych. Socjalizacja polega na tym, że społeczeństwo nagradza zachowania kulturowo właściwe, a karze zachowania nie odpowiadające oczekiwaniom kulturowym.

TEORIA SYMBOLICZNEGO INTERAKCJONIZMU (Charles Horton Cooley, George Herbert Mead) – wszystko, co czyni człowieka człowiekiem, wywodzi się ze społeczeństwa, z kontaktów i interakcji z innymi ludźmi. Natura ludzka człowieka wytwarza się dopiero przez życie w środowisku innych ludzi. Od społeczeństwa nabywamy nie tylko treść naszego myślenia, wiedzę, informacje, wzory, reguły, normy, wartości, ale także samą zdolność uczenia się, nabywania tych treści.

1. Typy potrzeb wg A. Maslowa (fizjologiczne, bezpieczeństwa, afiliacyjne, szacunku, samorealizacji).

Hierarchia potrzeb wg A. Masłowa:
a) potrzeby fizjologiczne,
b) bezpieczeństwa,
c) przynależności i miłości,
d) szacunku i uznania,
e) rozwoju i doskonalenia się,
f) wiedzy i rozumienia,
g) potrzeby estetyczne.

1. Socjogenne elementy osobowości wg Znanieckiego.

Elementy socjogenne – są nabywane w procesie socjalizacji, przekazywane są przez osoby biorące udział w tej socjalizacji w charakterze „znaczących innych”

Elementy socjogenne (J. Szczepański wg. Floriana Znanieckiego)

1. Kulturowy ideał osobowości

2. Role społeczne spełniane w grupach społecznych

3. Jaźń subiektywna – wyobrażenie o własnej osobie wytworzone pod wpływem innych ludzi.

4. Jaźń odzwierciedlona – zespół wyobrażeń o sobie „odczytanych” z wyobrażeń innych ludzi o nas samych.

Kulturowy ideał osobowości jako ideał wychowawczy, służący jako wzór do naśladowania, przekazywany młodzieży w instytucjach wychowawczych – szkołach, rodzinie, grupach rówieśniczych: np. grecki model człowieka doskonałego, wszechstronnie rozwiniętego, w zharmonizowanej doskonałości cech fizycznych, umysłowych i moralnych. Ideał osobowości rycerskiej w średniowieczu, czy ideał świętego lub ascety.

Jaźń subiektywna jest sądem o sobie samym. Wiąże się z trzema wymiarami osobowości:

• Poczuciem własnej wartości

• Poziomem samooceny

• Samoakceptacją

Jaźń odzwierciedlona – zespół wyobrażeń o sobie „odczytanych” z wyobrażeń innych ludzi o nas. Jest czynnikiem silnie konformizującym jednostkę.

1. Na czym polegają zaburzenia osobowości? Co to jest osobowość „normalna”/ zintegrowana?

Zaburzenie osobowości jest to efekt niedopasowania potrzeb, sposobu ich zaspokajania i sposobu realizacji zadań jednostki na danym etapie życia do wymogów społecznych czyli aktywności własnej do wymagań społecznych i kulturowych obowiązujących w środowisku jednostki.

Zaburzenie osobowości jest stanem psychicznym, w którym następuje częściowa dezintegracja psychiki, rozchwianie emocjonalne, szybkie gwałtowne zmiany osobowości. Osobowość może ulec dezintegracji gdy dochodzi do traumatycznych przeżyć osobistych, uzależnień lub może być jednym z objawów niektórych chorób psychicznych. Zaburzenia osobowości nie są typowymi zespołami klinicznymi to raczej stany behawioralne i psychospołeczne.

Wyróżniamy:

1. Zaburzenia osobowości:

• Osobowość paranoiczna

• Osobowość schizoidalna

• Osobowość antyspołeczna ( dyssocjalna )

• Osobowość labilna

• Osobowość histeryczna

• Osobowość anankastyczna ( obsesyjno-kompulsywna )

• Osobowość lękliwa

• Osobowość zależna

1. Zaburzenia nawyków i popędów:

• Patologiczny hazard

• Piromania

• Kleptomania

1. Zaburzenia identyfikacji płciowej:

• Transseksualizm

• Transwestytyzm

1. Zaburzenia preferencji seksualnych:

• Fetyszyzm

• Ekshibicjonizm

• Pedofilia

• Sadomasochizm

OSOBOWOŚĆ ZINTEGROWANA to osobowość, w której nie występują (lub nie są zbyt silne) konflikty pomiędzy elementami bio-, psycho-, i socjogennymi.

Wg Jana Szczepańskiego

Na osobowość jednostki składają się trzy rodzaje elementów:

Elementy biogenne – przekazywane dziedzicznie wyposażenie biologiczne:

• Pionowa postawa

• Chwytliwe ręce

• Wzrok skierowany naprzód, umożliwiający trójwymiarowe widzenie

• Duży mózg i rozbudowany system nerwowy

• Złożony mechanizm głosowy

• Długa zależność dzieci od rodziców

• Plastyczność wrodzonych potrzeb (brak instynktów)

• Trwałość popędu seksualnego

• Płeć, wiek, rasa (zakłada determinizm)

Elementy psychogenne – przekazywane dziedzicznie wyposażenie psychiczne. Są one plastyczne i mają skłonność do modyfikacji (w procesie socjalizacji):

• Pamięć

• Inteligencja

• Wola

• Wyobraźnia

• Temperament

• Spostrzegawczość

Elementy socjogenne – są nabywane w procesie socjalizacji, przekazywane są przez osoby biorące udział w tej socjalizacji w charakterze „znaczących innych”:

• Kulturowy ideał osobowości

• Role społeczne spełniane w grupach społecznych

• Jaźń subiektywna

• Jaźń odzwierciedlona

OSOBOWOŚĆ ZDEZINTEGROWANA to osobowość nie mogąca rozwiązać rodzących się konfliktów.

Przyczyny dezintegracji:

1. uczestniczenie w kilku grupach społecznych narzucających różne role i rozbieżne systemy wartości;

2. uczestniczenie w grupie zdezorganizowanej (brak w niej wyraźnych kryteriów ocen, pozytywnego ideału osobowości, będącej w silnym antagonizmie z innymi grupami);

3. rozbieżność pomiędzy elementami bio-, i psychogennymi a wymaganiami roli społecznej;

4. rozpad jaźni subiektywnej pod wpływem zawodów i systematycznej negatywnej oceny (brak wiary we własną wartość).

1. Definicja roli społecznej.

Rola to (względnie) stały i wewnętrznie spójny system zachowań, będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających według mniej lub więcej wyraźnie ustalonego wzoru. Niektóre role są zupełnie sformalizowane i ujęte w ścisłe przepisy. Z każdą rolą społeczną wiążą się określone prawa i obowiązki. Prawa polegają na tym, że człowiek grający daną rolę może oczekiwać od innych okazywania wobec niego ustalonych sposobów postępowania. Obowiązki są zespołem zachowań oczekiwanych od niego.

1. Od czego zależy proces realizowania roli?

Proces wykonania roli zależy od złożonego układu czynników:

• Elementy bio – i psychogenne jednostki. – np. budowa anatomiczna, zdolności i inteligencja (grubas nie będzie tancerzem, ślepiec pilotem, głuchy dyrygentem, a moja mama nie ma żadnych szans na to by być moim ojcem).

• Wzór osobowy, określający zespół cech idealnych – jakie jednostka wykonująca daną rolę powinna okazywać, oraz zespół idealnych sposobów zachowania.

• Definicja roli przyjęta w grupie, w której lub przed którą dana rola jest wykonywana – definicja przyporządkowuje do roli różne wzory osobowe.

• Struktura i organizacja wewnętrzna grupy.

• Stopień identyfikacji jednostki z grupą (można grać z zapałem, ale i bez przekonania)

• W zależności od partnera i sytuacji.

Stosunek jednostki do roli społecznej:

1. ­Aktywny:

• manipulacja: podejmowanie jednej roli, aby grać inną

• kreacja: pełnienie roli, w której nie ma scenariusza

• negacja: pełnienie roli przy jednoczesnym jej odrzucaniu.

1. Bierny:

Przystosowanie się do roli. Przebiega w kilku etapach:

• 1 etap: identyfikacja z rolą – internalizacja norm i zachowań.

• 2 etap: wdrukowanie roli – naznaczanie rolą (pozytywne i negatywne)

• 3 etap: wrastanie w rolę – wrastanie w role społeczne (często nieakceptowane) przy jednoczesnym zachowaniu szacunku dla siebie, będącym najczęściej usprawiedliwianiem swojej negatywnej roli:

• Negacja ofiary

• Negacja krzywdy

• Negacja odpowiedzialności

• Potępianie potępiających

• Odwoływanie się do wyższych lojalności.

• 4 etap: fetyszyzacja roli = autonomizacja roli, celebrowanie jej. Superkonformizm.

1. Zjawisko ciśnienia roli i konfliktu ról.

ZJAWISKA ZWIĄZANE Z ROLAMI SPOŁECZNYMI

Z rolami społecznymi wiąże się szereg możliwych, negatywnych zjawisk, menedżer powinien umieć im zapobiegać, a jeśli wystąpią, zidentyfikować i zniwelować. Są to: konflikt ról, niejasność roli oraz przeciążenie (niedociążenie) roli.

• NIEJASNOŚĆ ROLI występuje wówczas, gdy oczekiwania wobec danej roli nie są wyraźnie określone (co wynika np. ze słabego opisu danego miejsca pracy, niezrozumiałych poleceń itp.). Zapobieganie polega na jasnym formułowaniu oczekiwań.

• KONFLIKT RÓL. Zachodzi wtedy, gdy role społeczne jednostki wchodzą ze sobą w konflikt (klasyczny przykład konfliktu to pracownik - żona i matka lub pracownik - mąż i ojciec). Jest to przykład konfliktu między rolami, możliwy jest też konflikt wewnątrz roli (np. różne wymagania szefów i podwładnych w pracy co do menedżera średniego szczebla). Zapobieganie polega na uwzględnianiu w oczekiwaniach innych ról pracownika i jego systemu wartości.

Konflikty ról:

1. brak ciągłości ról (słabe przygotowanie)

2. role wykluczające się

3. niezgodność roli z charakterem

4. brak jednoznaczności wymagań co do roli

Konflikty ról:

1. konflikt wewnętrzny (w obrębie 1 roli, własne wyobrażenia a oczekiwania społeczne)

2. konflikt zewnętrzny (między rolami)

3. konflikt ról o charakterze interpersonalnym

4. konflikt ról o charakterze etycznym

• PRZECIĄŻENIE I NIEDOCIĄŻENIE ROLI. Przeciążenie roli występuje wówczas, gdy oczekiwania, związane z rolą, przekraczają możliwości danej osoby. Z kolei niedociążenie to stan, w którym jednostka czuje, że nie wykorzystuje w pełnym zakresie swoich umiejętności i zdolności. Zapobieganie polega na określeniu możliwości i umiejętności danej osoby oraz dopasowaniu do tych parametrów określonej roli.

1. Elementy struktury społecznej (pojęcia: pozycji społecznej, układu pozycji i układu ról).

Struktura społeczne istnieje na każdym poziomie rzeczywistości społecznej.

Anthony Giddens:

„(1)Struktura społeczna to organizacja stosunków społecznych – (2)uporządkowanie elementów społecznych; (3)spójne – mniej lub bardziej – regularności. (4)Określony wzór działania (funkcjonowania); (5)głębokie, leżące u podstaw uwarunkowania, (6)właściwości systemu, (7)uporządkowanie elementów, które determinują zróżnicowanie i (8)relacje między grupami i jednostkami, które znajdują wyraz w ich zachowaniu.”

Struktura społeczna:
W odniesieniu do całego społeczeństwa oznacza budowę, układ, elementów, jednostek, zbiorowość ,grup i relacje jakie miedzy nimi zachodzą.

Mikrostruktura

-struktura małej grupy społecznej którą tworzy układ pozycji i ról jej członków.

Makrostruktura

-obejmuje swym znaczeniem strukturę całego społeczeństwa, jest wyznaczona przez układ dużych i złożonych grup i zbiorowości wraz z zasadami ich wzajemnego przyporządkowania.

Pozycja społeczna - miejsce zajmowane w strukturze społecznej w zakresie praw i obowiązków.

Rola społeczna - zadania, czynności wynikające z zajmowanej pozycji.

Role są działaniami złożonymi ze względu na konieczność zgrania wielu czynników, kultury , osobowości, innych ról , innych pozycji.

Struktura grupy społecznej:
- główne elementy to układ pozycji społecznych i związane z nimi role społeczne
- pozycja (to miejsce w strukturze grupy jaką zajmuje członek w wyniku podziału zadań)
- status społeczny (to funkcja związana z realizacją celów jakie stawia sobie grupa
- rola społeczna – zachowań związanych z określonym statusem, projekcja działań, np. rola ojca
- pozycja i jej rola – składają się na strukturę – są ze sobą powiązane i ułożone hierarchicznie w zależności od zadań, prestiżu, poważania
- nie ma uniwersalnego modelu jakiejkolwiek roli społecznej
- role są impersonalne, gdyż mogą je wykonywać różne osoby, od których wymaga się tych samych zachowań

1. Czynniki sprzyjające pojawianiu się zjawisk patologii społecznej.

://

1. Dewiacja a patologia społeczna.

Dewiacja to odchylenie od reguł działania społecznego, postępowanie niezgodne z przyjętymi normami i/lub wartościami.

Gdy dewiacja powoduje działanie szkodliwe określana jest patologią.

Patologia społeczna to zjawiska społeczne związane z zachowaniem się jednostek lub grup społecznych oraz funkcjonowania instytucji społecznych, pozostające w sprzeczności z wartościami i zasadami akceptowanymi przez społeczeństwo. Terminu patologia społeczna używa się również dla określenia nauki zajmującej się socjologicznym badaniem przyczyn i zwalczaniem patologicznych zjawisk społecznych. Rozróżnia się patologie społeczną indywidualną, gdy nosicielami i przekaźnikami negatywnych cech i zachowań są jednostki, oraz patologię życia zorganizowanego, gdy człowiek jest głównym przedmiotem ujemnych oddziaływań struktur społeczeństwa, stosunków międzyludzkich. Do najważniejszych zjawisk patologii społecznej zalicza się: przestępczość, pijaństwo i alkoholizm, narkomanię, prostytucję, patologię rodziny (m.in. sieroctwo, rozwody) oraz patologię struktur organizacyjnych. (np. kliki, nepotyzm, niekompetencję, niejasny podział obowiązków i odpowiedzialności między komórkami organizacyjnymi).

„Dewiacja: zachowanie postrzegane przez większość członków danej grupy społecznej czy społeczeństwa jako sprzeczne z obowiązującym systemem norm wartości i oczekiwań społecznych ; zachowanie przekraczające granice tolerancji . W kręgu kultury europejskiej za zachowanie dewiacyjne uważa się m. in. narkomanie , prostytucję, niektóre zachowania seksualne a także choroby umysłowe. Dewiacja rodzi się przeważnie w wyniku konfliktu między motywacjami jednostek i oczekiwaniami społecznymi’’.

,,Dewiacja, forma jednostkowego lub grupowego zachowania, które przez większość członków danej grupy społecznej jest postrzegane i definiowane jako odstępstwo od akceptowanych norm, wzorów i oczekiwań, a jednocześnie nie jest w ramach danej zbiorowości tolerowane. Dewiacja jest w wielu przypadkach zjawiskiem kulturowo zrelatywizowanym, co przejawia się w tym, iż to, co w jednej kulturze traktowane jest jako zachowanie dewiacyjne (np. prostytucja, homoseksualizm), w innej uznawane być może za nie przekraczające obowiązujących standardów obyczajowych. Z socjologicznego punktu widzenia dewiacje podzielić można na: dewiację pierwotną (zachowanie sprzeczne z normami, które nie zostało zauważone lub nie zostało społecznie napiętnowane) oraz dewiację wtórną (zachowanie łamiące obowiązujące normy, które zostało społecznie napiętnowane, zaś osoby je podejmujące "naznaczone" zostały mianem dewianta).’’

W życiu społecznym występuje wiele form ludzkich zachowań, które obdarzone są społecznym piętnem np. chorzy psychicznie, mniejszości seksualne, chorzy na AIDS. Określone zachowania :alkoholicy, narkomani, recydywiści uznaje się za dewiacyjne, a osoby im się poddające oznaczane są piętnem alkoholika, pedała, głupka ćpuna. Takie napiętnowanie ludzi odmiennie się zachowujących sprawia, że społeczeństwo traktuje ich w określony sposób. Z czasem dewianci zaczynają spostrzegać siebie oczami otaczających ich ludzi. Zachowanie jednostki nieadekwatne do obowiązujących norm społecznych jest zachowaniem dewiacyjnym ponieważ nie spełnia oczekiwań najbliższego otoczenia, rodziny, instytucji itp.

,, Określone zachowanie jednostki stanie się dewiacyjne w momencie gdy inni ludzie uznają je za takie i zareagują na nie w określony sposób. O tym jakiego rodzaju zachowanie będzie uznawane za dewiacyjne decyduje społeczeństwo, to ono przecież interpretuje czyny jednostki, ono decyduje o tym, czy są one zgodne z systemem obowiązujących norm czy nie. Dewiacja jest jednostkom przypisywana społecznie, a nie osiągana przez nie.’’

,,Aby doszło do naznaczania symbolicznego, powinny być spełnione trzy warunki : świadomość istnienia reguł , świadomość , że postępuje się w nie aprobowany sposób oraz świadomość , że ,,tacy’’ ludzie są nisko oceniani. Jeżeli warunki te są spełnione, jednostka naruszająca normę może zacząć etykietyzować się zgodnie z pejoratywnym znaczeniem, jakie kultura przypisuje danemu zachowaniu’’.

1. Teoria anomii Mertona (Co to jest napięcie strukturalne i jakie są sposoby reagowania na nie?)

„Anomia polega na powstaniu rozbieżności między celami narzucanymi przez kulturę, a dostępnymi sposobami/środkami ich osiągania.”

• Podstawowymi celami akceptowanymi w społeczeństwie są kariera, pieniądze, sukces materialny.

• Akceptowanymi społecznie sposobami osiągania sukcesu są ciężka praca i samodyscyplina

• wg. Mertona, znaczną część społeczeństwa można określić jako konformistów, którzy akceptują społeczne cele oraz sposoby ich osiągania.

• Pozostali w tej puli to nonkonformiści.

Sposoby przystosowania:	Cele narzucane przez kulturę	Sposoby/środki osiągania celów:	Przykład
Konformiści			Akceptacja celów i środków
Nonkonformiści i innowatorzy			Akceptacja celów ale nie środków – lekarz stosujący nową metodę leczenia
Rytualiści			Akceptacja środków ze świadomością nie możliwości osiągnięcia celów – biurokrata, dewotka
Wycofani			bezrobotny
Buntownicy	własne cele	własne sposoby	Odrzucenie zarówno celów jak i środków

Teorię Mertona cechuje ogromny uniwersalizm, nie wyjaśnia ona jednak wszystkich typów przestępczości – np. napastowanie seksualne, przemoc w rodzinie, pobicia itp.

1. Teoria naznaczenia społecznego (etykietkowania).

W teorii tej nacisk kładziony jest nie na jednostkę – dewianta, lecz na proces w wyniku którego jednostka staje się dewiantem, oraz konsekwencje przyjęcia takiej etykiety. Etykietowanie związane jest ze strukturą władzy. Zależą od tego, kto je nadaje.

1. Etap etykiety pierwotnej (dewiacja pierwotna) – dziecko otrzymuje stygmę tego „kto wszedł na złą drogę”.

2. Etap etykiety wtórnej (dewiacja) – jednostka sama definiuje siebie jako przestępcę.

1. Kontrola społeczna na poziomie mikro- i makro-społecznym.

Kontrola społeczna:

• Odnosi się do rozmaitych środków używanych przez społeczeństwo w celu „przywołania do porządku niesubordynowanych jednostek”.

• Podstawowym środkiem kontroli społecznej jest przymus fizyczny (przemoc); jest on również środkiem ostatecznym. Groźba użycia siły też stanowi środek kontroli.

• Groźba użycia sankcji ekonomicznych – sankcje te są bardzo ważnym (i co ważne: skutecznym) środkiem kontroli.

• Mechanizmy perswazji, ośmieszania, plotki, pogarda – są to narzędzia manipulacji potrzebą akceptacji (lęk przed ośmieszeniem).

Piotr Sztompka:

Kontrola społeczna to zespół czynników kształtujących zachowanie jednostek w sposób społecznie pożądany. Wyniki kontroli społecznej można analizować w dwóch aspektach:

1. Aspekt statyczny – kontrola społeczna to system normatywny przedstawiający wzorzec zachowań wymaganych.

2. Aspekt dynamiczny – kontrola społeczna to społeczne oddziaływania – represje i perswazja, podejmowane wówczas, gdy występuje rozbieżność między zachowaniem jednostki, a wzorcem zachowań wymaganych.

Czynniki od których zależy stopień kontroli społecznej:

• Typ społeczeństwa

• Spójność grupy

• Charakter instytucji działających w społeczeństwie

• Pozycja, którą zajmuje jednostka w społeczeństwie

• Funkcja, którą jednostka pełni w grupie

Podział mechanizmów kontroli społecznej:

1. Mechanizmy psychospołeczne – opierają się one na przymusie wewnętrznym; honor, potrzeba uznania, poczucie bezpieczeństwa, zinternalizowane normy.

2. Mechanizmy materialno – społeczne – opierają się na przymusie zewnętrznym, stosowanym przez instytucje.

Na pograniczu tych dwóch mechanizmów znajdują się:

1. Zwyczaj – ustalony sposób zachowania się w określonych sytuacjach społecznych, którego naruszenie nie spotyka się z negatywnymi sankcjami, nie budzi sprzeciwu.

2. Obyczaj – ustalony sposób postępowania, z którym grupa wiąże oceny moralne i którego naruszenie wywołuje sankcje negatywne.

• Wewnętrzne mechanizmy kontroli społecznej działają oparte na przymusie wewnętrznym, który działa nawet wówczas, gdy nie istnieją reakcje innych na nasze zachowania (zinternalizowany kod moralny).

• Przymus zewnętrzny opiera się na reakcji innych na nasze zachowania oraz na sankcjach.

1. Rodzaje sankcji społecznych (fizyczne, symboliczne, rozproszone).

Sankcje dzielimy na:

1. pozytywne – negatywne

2. formalne – nieformalne

Sankcje pozytywne i negatywne:

• Są kulturowo zróżnicowane.

• Stosowanie sankcji pozytywnych oznacza poprawne działanie społeczeństwa, czyli to, że kontrola społeczna jest skuteczna.

• Stosowanie sankcji negatywnych oznacza, że w społeczeństwie przeważają zachowania negatywne, czyli kontrola społeczna jest nieskuteczna.

Sankcje formalne i nieformalne:

• Są stosowane w rytuale publicznym, są zwykle kontrolowane w sposób bezpośredni lub pośredni przez państwo – np. prawo.

• Zachowania nieformalne to takie, które pojawiają się spontanicznie – np. plotka.

	Pozytywne	Negatywne
Nieformalne	Pochwała, szacunek, uznanie, autorytet	Bojkot towarzyski, plotka, niegrzeczne zachowanie
Formalne	Ordery, odznaczenia, awanse, uściski dłoni prezesa, wyróżnienia	Degradacja, mandat, nagana, kara więzienia itp.

Podział sankcji, ze względu na treść:

• Prawne

• Etyczne

• Religijne

• Satyryczne

1. Pojęcie zbioru społecznego (kategorii społecznej) a pojęcie zbiorowości.

Zbiór społeczny jest to agregat ludzi o podobnych charakterystykach posiadających jakąś cechę wspólną, wyróżnioną przez obserwatora zewnętrznego, bez względu na to czy ludzie ci uświadamiają sobie posiadanie tej cechy (łysi, kulawi, blondyni). 
Kategoria społeczna to zbiór ludzi wyróżnionych na podstawie cech ważnych dla życia społecznego (kategoria zawodowa, wieku, płci, wykształcenia). 
Są to zmienne niezależne (oś X) 
Wg Lazarsfelda zmienne niezależne są wcześniejsze od zmiennych zależnych a zmienne ogólne sa wcześniejsze od zmiennych bardziej szczegółowych. 
Zbiorowości społeczne to zbiór ludzi, w którym wytworzyła się i utrzymuje pewna więź społeczna 
Więź społeczna: - ma charakter psychospołeczny (my i oni) 
   - występują interakcje i relatywne odizolowanie interakcji, które zachodzą pomiędzy 
     ludźmi od tych, które nie zachodzą. 

1. Typy zbiorowości społecznych: para (dwójka); grupa społeczna; kręgi społeczne; społeczność lokalna; zbiorowości oparte na wspólnej kulturze; zbiorowości na podobieństwie zachowań.

Rodzaje zbiorowości społecznych:
- pary i dwójki
- kręgi społeczne
- społeczności lub wspólnoty

- zbiorowości oparte na wspólnej kulturze
- zbiorowości oparte na podstawie zachowań

PARA ?

Wielu psychologów uważa, że 2 osoby nie tworzą grupy. Inni biorąc pod uwagę procesy zachodzące w grupie:

• komunikacja

• koordynacja wysiłków w celu zrealizowania celu wspólnego

• przestrzeganie solidarności grupowej

• określenie zasad regulujących wzajemne relacje

• podjęcie decyzji co do własnego zaangażowania w działalność grupy

• zmiany w dostępie do władzy i zasobów

• wspólna praca (interakcje)

• przystosowanie do przemian

• ustanowienie powtarzalnych wzorców zachowań we wzajemnych konstytucji

należy wówczas przyjąć, że 2 osoby to też grupa.

Diada – para osób takie jak przyjaciele, narzeczeni, małżonkowie

GRUPA SPOŁECZNA Wg Szczepańskiego: 
to pewna ilość osób (najmniej trzy), powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadających pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności. 

 Zbiorowość, która wykształciła pewien zakres wspólnego myślenia 
 Zbiór osób, które wyznaczają więź społeczną (charakter dwoisty) i samoświadomość 
 W grupie istnieje komunikacja i łączność 
 Istnieje tendencja do zachowania konformizmu, kulturowo wspólnych wartości 
 Istnieje świadomość wspólnych interesów i ich przedkładanie nad swoje interesy 
 Wspieranie się o pewne podstawy materialne (wzór fizyczny członka  też jego funkcje) 
 Istnieje pewne terytorium, majątek, budynki, ośrodki, skupienia, wspólne symbole, herby, sztandary,  
 pieczęcie 
 Grupa wykształciła władzę grupową i instytucje (pewne sposoby działania, załatwiania spraw) grupowe 
 Istnieje określony sposób zachowania 

Wg Kosińskiego grupa wyznaczona jest przez: 
1. Co najmniej 3 członków (istnieje większość i mniejszość, podstruktura) 
2. Cel (wyznacza solidarność, więź) 
3. Wyraźna struktura wewnętrzna zbudowana z pozycji zajmowanych przez członków i związanych z nimi  
 ról, stosunki władzy 
4. Tożsamość (wskazuje na jej odrębność) 
5. Ośrodki skupienia, symbole. 

KRĘGI SPOŁECZNE

to zespoły osób stykające się stale i utrzymujące stałe styczności osobiste, lecz nie posiadające wyraźnej odrębności, ani wykształconej organizacji wewnętrznej. W mniejszym stopniu spełnia również funkcje kontrolne i regulacyjne.

Rodzaje kręgów:

• przyjacielskie

• koleżeńskie

• stycznościowe

SPOŁECZNOŚCI LUB WSPÓLNOTY

to zbiorowość terytorialna, w ramach której członkowie mogą zaspokajać swoje podstawowe potrzeby i wskutek ego zbiorowości tego typu mogą być względnie samowystarczalne, a czasem nawet względnie odizolowane. Społeczności są zwykle stosunkowo niewielkie i wytwarza się w nich poczucie wspólności podstawowych wartości, poczucie związania z terytorium oraz własnej odrębności w stosunku do innych zbiorowości terytorialnych. Powstaje w nich więź sąsiedzka wytworzona przez bliskość zamieszkania, podobieństwo codziennych spraw życiowych.  

ZBIOROWOŚCI OPARTE NA WSPÓLNEJ KULTURZE

Naród, lud, plemię.

ZBIOROWOŚCI OPARTE NA PODOBIEŃSTWIE ZACHOWAŃ

Relacje w ich obrębie są silnie zabarwione emocjonalnie: zbiorowisko, tłum, audytorium

1. Zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań (zbiegowisko, tłum, publiczność/ audytorium).

Wśród zbiorowości społecznych możemy wyróżnić takie ich rodzaje jak: grupa społeczna, zbiegowisko, tłum, publiczność, klasa, warstwa społeczna itd.

Zbiegowisko jest to przelotne skupienie pewnej liczby osób zainteresowanych pewnym zdarzeniem. 
Przyczyny to:  ludzka ciekawość,  nakaz uczestniczenia w pewnym istotnym wydarzeniu,  styczność przestrzenna i społeczna,  podobne reakcje emocjonalne,  zainteresowanie tą samą podnietą. 

Tłum powstaje ze zbiegowiska bądź przekształca się z publiczności. Tłum jest to czasowe i niezorganizowane zgromadzenie jednostek, które znajdują się w bezpośredniej bliskości fizycznej i mają wspólny obiekt zainteresowania. Uczestnicy tłumu połączeni są bardzo silną łącznością psychiczną, która identyfikuje jednocześnie z innymi, następuje dezintelektualizacja. 

Publiczność / Inaczej: audytorium. Zbiorowość społeczna koncentrująca uwagę na wspólnym przedmiocie zainteresowania, oczekująca odbioru podobnych bodźców. połączona łącznością psych., która nie ogranicza jednak możliwości decydowania. Ludzie łączą wspólne zainteresowania; są gotowi do podobnego reagowania i działania. 
 publiczność zebrana (audytorium): 

- szukająca rozrywki 
- szukająca informacji 
 publiczność niezebrana (radio, telewizja, prasa) 

1. Tłum – jego istota, rodzaje i charakterystyczne zjawiska.

Rodzaje tłumu: 
1. przypadkowy – spontaniczne zgromadzenie jednostek, których uwagę przyciąga to samo wydarzenie,  
 ale które nie dążą do interakcji (np. wypadek samochodowy) 
2. konwencjonalny – uczestnicy zebrali się w jakimś szczególnym celu. Ich działania są w pewnym  
 stopniu wyznaczane przez istniejące normy społeczne. Słaba interakcja (np. widzowie w kinie) 
3. ekspresywny – gromadzi się z okazji wydarzeń o pewnym ładunku emocjonalnym. Słabo  
 zorganizowany (np. uczestnicy festiwalu) 
4. aktywny – podekscytowane jednostki, których emocje najczęściej znajdują ujście w działalności  
 niszczycielskiej i przemocy (np. kibice) 
5. protestujący – cechy wspólne z tłumem konwencjonalnym i aktywnym. Dobrze zorganizowany, ale  
 działa destrukcyjnie (np. akty przemocy podczas zebrań pracowniczych). 

Inna typologia: 
1. agresywny (walczący i linczujący) 
2. uciekający (panika) 
3. nabywający (rabujący, grabujący) 
4. demonstrujący (ekspresywny) 

Teorie dynamiki tłumu: 
1. zarażania się („umysł zbiorowy”, zaraźliwe rozprzestrzenianie się w tłumie emocji wywołanych daną  
 sytuacją) 
2. konwergencji (aktywność podobnie myślących jednostek, tłum wyzwala w ludziach prymitywne  
 odruchy, afiliacja społeczna) 
3. wyłaniania się norm (w wyniku interakcji pomiędzy uczestnikami wydarzenia) 

1. Typologie grup społecznych: wspólnoty (Gemeinschaft) /społeczeństwa (Geselschaft); grupy pierwotne/ wtórne; małe/ duże; formalne/ nieformalne.

Na potrzeby analizy socjol. przeprowadza się typologie grup społecznych i wyodrębnia różne typy grup społecznych: o więzi osobistej i o więzi bezosobowej, małe i duże, pierwotne i wtórne, wspólnotę i zrzeszenie, dobrowolne i niedobrowolne itd.

WSPÓLNOTA, socjol. typ grupy (zbiorowości) społ., o silnej więzi wewn., której podstawą są nie tyle świadomie wytknięte cele, ile czynniki emocjonalne, mające źródło w tradycji, obyczaju, wyznawanych wartościach, poczuciu obowiązku wobec grupy itp.

Społeczeństwo to zbiorowość zorganizowana, o stosunkowo wysokim stopniu złożoności. Mówiąc o społeczeństwie abstrahuje się od jego organizacji polit., a nawet przeciwstawia się je państwu, biorąc pod uwagę tylko takie powiązania między członkami społeczeństwa, które nie są bezpośrednio zależne od faktu ich podlegania tej samej władzy polit. (społeczeństwo obywatelskie przeciwstawne państwu). Istniały i/lub istnieją różne typy społeczeństw, dlatego często dodaje się określenie, wskazujące na cechę społeczeństwa szczególnie w danym kontekście istotną (np. plemienne, klasowe, feud., nar., przem., nowocz., tradycyjne, masowe, otwarte, globalne).

1.  Grupy małe i duże (wielkie) 
 małe: możliwe są interakcje członków grupy z pozostałymi członkami, potrafimy zidentyfikować inne  
 osoby. Struktura jest prosta (złożone wyłącznie z członków, nie posiadają żadnych podgrup) 
 wielkie: nie wchodzą jako części składowe do jeszcze większych grup (naród państwo, kościół, grupa  
 wyznaniowa). 
 Grupy o strukturach dwu lub wielowarstwowych to grupy pośrednie. 
2. Pierwotne i wtórne 
 Ze względu na  typ więzi. 
 Grupy pierwotne: więź oparta na stycznościach osobistych i postawach emocjonalnych 
 Wtórne: więź wynikająca ze styczności rzeczowych i oparta na interesach. 
3. Formalne i nieformalne 
 Formalne: instytucje sformalizowane, formalna kontrola społeczna 

Literatura

1. Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1980.

2. Peter Berger, Zaproszenie do socjologii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999.

3. Norman Goodman, Wstęp do socjologii, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1997.

4. Piotr Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, 2002.

5. Jonatan H. Turner, Socjologia, koncepcje i ich zastosowanie, Warszawa 1998.

6. J. Kulpińska, Człowiek jako istota społeczna, w: Socjologia. Problemy podstawowe, Z. Krawczyka i W. Morawski (red.), Warszawa 1991, s 55 – 77.

7. Józef Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 1997, s. 7-13 i 191 – 226.