TAKTYKA OPERACYJNA MATERIAŁY

Ola Sengebusch

Taktyka i technika kryminalistyczna

"Taktyka kryminalistyczna jest nauką o sposobach wykrywania źródeł dowodowych, uzyskiwania środków dowodowych, wykrywania sprawców przestępstw, udowadniania im winy oraz o innych taktycznych problemach szczegółowych."

Taktyka śledcza (kryminalistyczna), to ogół rozwiązań i metod postępowania wszelkich organów zarówno ścigania jak i sądowych, mających na celu najskuteczniejsze i jak najszybsze doprowadzenie do ujawnienia przestępstwa, wykrycia sprawcy, odzyskania zagarniętych dóbr (materialnych), zebrania śladów dowodowych i osiągnięcia istotnego dowodu przed sądem.
Taktyka choć w dużym stopniu jest zależna od możliwości i osiągnięć techniki, spełnia większą, nadrzędną rolę nad techniką śledczą - kryminalistyczną.
Taktyka kryminalistyczna obejmuje : wykrycie, rozpoznanie, typowanie sprawców, udowadnianie, wykorzystanie materiału dowodowego.
Taktyka śledcza rozumiana jest jako ogólny zarys - plan i strategia działania decydująca o wyborze konkretnych, najlepszych i najodpowiedniejszych środków technicznych. Środki taktyczne w połączeniu z technicznymi są dopiero w stanie doprowadzić do ostatecznego rozwiązania zagadki. Taktyka zajmuje się opracowaniem podstawowych założeń i zasad kryminalistyki, które są realizowane np. dzięki odpowiednio dobranym w danej sytuacji środkom technicznym. Dopiero razem te dwie techniki składają się na realizację celu finalnego. Głównym celem taktyki jest przede wszystkim wykrycie sprawcy, m.in. dzięki zastosowaniu metod technicznych. Drugim realizowanym celem jest przedstawienie wymiarowi sprawiedliwości ujawnionych, zebranych i zabezpieczonych środków dowodowych. Taktyka kryminalistyczna opracowuje podstawowe i najistotniejsze założenia i zasady kryminalistyki, które są realizowane m.in. dzięki odpowiednio dobranym środkom technicznym.

Rodzaje taktyki kryminalistycznej dzielą się na:

Kolejnym ogniwem jest technika kryminalistyczna. Technika jest najstarszą z dziedzin kryminalistyki. Polega na wykorzystaniu identyfikacji cząstkowej osób, rzeczy i stanów. Podstawa tego typu identyfikacji są ślady, które pozostawiają wszystkie osoby znajdujące się na miejscu zdarzenia, jest to całokształt środków, procesów i umiejętności posługiwania się nimi w celu identycznym z celami taktyki kryminalistycznej. Poprzez różne techniki kryminalistyczne uzyskiwane są materiały do wielu rodzajów identyfikacji nie tylko np. niezidentyfikowanych zwłok ludzkich, ale także osób zaginionych, poszukiwanych, podejrzanych itp.

Technika kryminalistyczna zajmuje się głównie następującymi zadaniami:

Techniki kryminalistyczne dzielą się na: rozpoznawczą (formy rozpoznawania, metody rozpoznawcze, taktyczne schematy działań rozpoznawczych), wykrywczą (model działań, formę działań, metody działań, wersję śledczą i operacyjną , zasady typowania sprawców na podstawie wersji, schematy taktyczne wykrywania), dowodową (metodykę wykorzystania osobowych źródeł dowodowych, metodykę wykorzystania rzeczowych źródeł dowodowych, metodykę wykorzystania źródeł informacyjnych w procesie dowodzenia, schematy taktyczne czynności dowodowych), zapobiegawczą.
Metodyka śledztwa obejmuje szeroki zakres wiedzy ogólnej i system uniwersalnych przyjętych reguł i operacji myślowych odnoszących się do czynności podejmowania decyzji.
Metodyka śledztwa obejmuje zatem zarówno ogólną jak i specjalistyczną wiedzę.
Kolejnym filarem kryminalistyki, obok techniki i taktyki, jest strategia kryminalistyczna. Przez pojęcie strategii można rozumieć racjonalne działanie wszystkich sił policji w dążeniu do realizacji celów polityki kryminalnej. Strategia kryminalistyczna jest określana jako planowanie i przeprowadzanie ogółu działań w zakresie przestępczości z uwzględnieniem poczucia bezpieczeństwa ludzi, oraz umiejętnego wykorzystywania i posługiwania się materialnymi i osobowymi środkami w celu redukcji ogólnej przestępczości. Strategia kryminalistyczna obejmuje więc swoim zakresem koncepcje zwalczania przestępczości i zapobiegania jej rozwoju, szkolenia i doskonalenia.

Ola Sengebusch - jak sama pisze: "Zacznijmy od tego, że mam 24 lata i własnie kończę Akademię Marynarki Wojennej w Gdyni na Wydziale Dowodzenia i Operacji Morskich.
Poza oczywistym - kryminalistyką, interesuje mnie wiktymologia i psychologia. Swoich pasji, jak na razie, nie mam możliwości łączyć z pracą i bardzo nad tym ubolewam, tak więc nie jestem technikiem pracującym w Policji ;) choć, muszę przyznać, że właśnie w Policji odktyłam swoją pasję. W trakcie wcześniejszych studiów (licencjat z Zarządzania Bezpieczeństwem), odbywalam praktyke zawodową w Komendzie Powiatowej Policji."

1.      Ekspertyza

 

Ekspertyza to zespół czynności badawczych wymagających wiadomości specjalnych i dlatego wykonywanych przez biegłego na zlecenie organu procesowego oraz zakończonych opinią mogącą mieć charakter samoistnego dowodu w procesie.

 

Mogą być wykonywane przez :

•         instytuty naukowe lub naukowo-badawcze

•         zakłady specjalistyczne

•         powołane do tego instytucje

•         biegłych sądowych

•         każdą osobę o której wiadomo, że posiada odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie i dlatego zostaje powołana jako biegły przez organ procesowy

 

Biegły musi posiadać:

- odpowiednią wiedzę

- odpowiednią doświadczenie w tej dziedzinie

- wysokie kwalifikacje moralne

- dysponować aparaturą, przyrządami lub zapleczem niezbędnym do przeprowadzania

   badań w ramach zleconej mu ekspertyzy

- musi być sprawny psychicznie fizycznie w stopniu pozwalającym na wykonanie

  Ekspertyzy

 

Biegły może występować jako:

a.       ekspert – wykonuje ekspertyzę (jest osobnym źródłem dowodowym w procesie)

b.      konsultantem – bierze udział w czynnościach procesowych jedynie jako doradca

 

Biegły wykonując ekspertyzę kończy ją wydaniem opinii składającej się ze sprawozdania, w którym opisuje wykonane w ramach ekspertyzy czynności i zastosowane metody, a także swoje spostrzeżenia, jakich dokonał w ramach przeprowadzonych badań i wniosków, które powinny wynikać z przeprowadzonych przez biegłego badań i dokonanych spostrzeżeń. 

 

Podział ekspertyz:

•         z zakresu taktyki kryminalistycznej – dotyczące modus operandi sprawcy, jego sylwetki psychofizycznej, zakresu i kierunków budowy wersji, programowania czynności kryminalistycznych, oceny śladów emocjonalnych i możliwości istnienia zapisów pamięciowych, oceny niektórych materiałów.

•         Z zakresu techniki kryminalistycznej:

-  metoda optyczno-fotograficzna – sfotografowanie za pomocą aparatu fotograficznego

- metoda mechaniczna – zastosowanie proszków (biel cynkowa, argentorat, sadza angielska, tkanol, tlenki metali) i folii daktyloskopijnej

- metoda chemiczna spryskiwanie śladu daktyloskopijnym roztworem ninhydryny

- inne metody – oddziaływania pędzlem magnetycznym i proszku ferromagnetycznego, oddziaływania sadzą, radioaktywna, promieni lasera argonowego.

Badanie śladu następuje przy użyciu lup daktyloskopijnych zaopatrzonych w podziałki, daktyloskopuj. Dla wydania kategorycznej opinii daktyloskopijnej przyjmuje się 15 punktów ustalonych badaniem minucji (we Francji – 17, Anglii 16, Niemczech 15). Prowadzi je policja. Zbiory są przechowywane w CRD Centralna registratura daktyloskopijna.

 

2.      Oględziny -  to czynność, która polega na bezpośrednim poznaniu zmysłowym wycinka przestrzeni lub pomieszczenia. Oględziny osoby i rzeczy to czynność procesowa i kryminalistyczna, polegająca na bezpośrednim poznaniu zmysłowym właściwości ciała i odzieży człowieka lub takim samym poznaniu rzeczy ruchomej w celu zidentyfikowania przedmiotu oględzin i określenia jego cech albo ujawnienia i zabezpieczenia śladów jakiegoś zdarzenia, które mogą się znajdować na tym przedmiocie.  Oględziny osoby przeprowadza zazwyczaj osoba tej samej płci.  Sporządza się z tej czynności protokół. Celem oględzin rzeczy jest przede wszystkim wykrycie, wstępne badanie oraz zabezpieczenie śladów na rzeczy. Na podstawie takich oględzin możliwe jest sformułowanie wniosków dot. modus operandi sprawcy.   Celem oględzin jest:

a.       wykrycie

b.      wstępne zbadanie

c.       zabezpieczenie wszelkich źródeł informacji, zwłaszcza śladów o:

-          miejscu , na którym odbywają się oględziny

-          zdarzeniu, które się rozegrało na tym miejscu

-          okolicznościach i mechanizmach tego zdarzenia

-          osobach, które wzięły udział w tym zdarzeniu i ich rolach

Etapy oględzin:

a.       etap czynności przygotowawczych (zabezpieczenie pozytywne, zabezpieczenie negatywne, przygotowanie grupy oględzinowej, przygotowanie sprzętu do przeprowadzenia oględzin )

b.      etap oględzin właściwych ( etap ogólnoorientacyjny – podział pracy, wytyczenie miejsca oględzin; etap statyczny – oględziny bez ruszania przedmiotów, wykonywanie zdjęć, szkiców; etap dynamiczny – zabezpieczanie śladów niedostępnych w etapie statycznym; etap analizy – analizuje się czy nie zapomniano o czymś)

 

Metody przeprowadzania oględzin: obiektywna (dośrodkowa) i subiektywna (odśrodkowa).

 

3.      Konfrontacja – jest taką szczególną formą przesłuchania dwóch osób, która charakteryzuje się jednością czasu, miejsca, przedmiotu i dokumentacji przesłuchania. Celem konfrontacji jest wyjaśnienie sprzeczności występujących w uprzednich wypowiedziach procesowych różnych osób. Etapy konfrontacji:

a.       czynności wstępnych – sprawdzenie tożsamości osób, które maja być konfrontowane uprzedzenie o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania itd.

b.      właściwej konfrontacji – zadawanie pytań (wpierw do osoby która wydaje się bardziej wiarygodna, która wypowiada się swobodnie bez zadawanych szczegółowych pytań). Po tych pytaniach następują pytania szczegółowe, a po nich pytania, które mają za zadanie wyjaśnienie sprzeczności.

  

4.      Okazanie jest czynnością procesową i kryminalistyczną. Polega na jednoczesnym przedstawieniu jakiejś osobie grupy przedmiotów poznania w celu stwierdzenia przez tę osobę, czy w tej grupie znajduje się taki przedmiot, z którym się już uprzednio zetknęła.  Polega na identyfikacji przedmiotu. Przedmiotem okazania może być:

a.       osoba

b.      rzecz

c.       miejsce

d.      zwłoki

e.       dokument

f.        fotogram

g.      wizerunek

 

Można je okazywać w oryginale bądź poprzez fotogram. Mogą być okazania jawne albo tajne (wyłączające rozpoznanie osoby przesłuchiwanej przez osobę rozpoznawaną). Przeprowadza się je w ramach czynności operacyjno – rozpoznawczych oraz procesu karnego.  Okazanie jest czynnością w której nasila się niebezpieczeństwo znacznej sugestii. Dlatego przeprowadza się je tylko raz (wyjątek „okazanie ślepe”). Nie można tej samej rzeczy okazywać po raz drugi. Okazanie ślepe polega na tym, że wśród okazywanych przedmiotów nie ma przedmiotu rozpoznania. Okazanie nastawione na efekt psychologiczny polegający na zmianie przez podejrzanego jego dotychczasowej taktyki działania w procesie. Okazanie odtwarzające wygląd polega na odtwarzaniu wyglądu ludzkiej twarzy na podstawie rysunków, bądź rekonstrukcji komputerowej (IRK). Okazanie na miejscu zdarzenia polegające na tym, że osoba może przypomnieć sobie istotnych cech zdarzeń itd. Na zasadzie kojarzenia. Okazanie bezpośrednie zwłok ludzkich jest odstępstwem od okazania grupowego. Okazanie bezpośrednie miejsca – miejsca okazuje się pop kolei ale miejsce o którego identyfikację chodzi nie okazuje się jako pierwszego. Okazanie w ramach eksperymentu kryminalistycznego polega na okazaniu w ruchu (dynamiczne). 

Zasady:

Etapy okazania:

 

5.      Identyfikacja – to jest to wydany na podstawie badań porównawczych sąd, w którym stwierdzamy, ze określony przedmiot albo posiada takie same cechy, jak przedmioty należące do określonej grupy i dlatego może być zaliczony do tej grupy (identyfikacja grupowa), albo posiada te same cechy, które ma tylko jeden jedyny przedmiot (osoba, rzecz) i dlatego może być uznany za ten przedmiot względnie jego część lub następstwo działania tego przedmiotu (identyfikacja indywidualna).

To co identyfikujemy nazywamy przedmiotem lub materiałem dowodowym, a to co służy nam do porównania z elementem identyfikowanym – przedmiotem lub materiałem porównawczym.  

 

6.      Ślady – są to wszelkie dające się ustalić w określonym wycinku rzeczywistości następstwa tych zmian, których zespół albo tworzy jakieś zdarzenie, albo jest tym zdarzeniem  ściśle związany (np. ślady ucieczki, ukrycia).  Cechy śladów:

Ślady pamięciowe są zapisami pamięciowymi przyczynowo silnie uwarunkowanymi procesami poznawczymi i pamięciowymi człowieka. Mogą one ulec zdeformowaniu, już w procesach poznawczych a także na skutek upływu czasu i czynników subiektywnych na procesy pamięci.

Rodzaje śladów kryminalistycznych:

-          odbitki (odciski) powierzchniowe

-          odbitki (odciski) wgłębione

-          plamy różnych płynów  i substancji

-          przekształcanie substancji

-          zmiany geometryczne rzeczy

-          rzeczy, które przed określonym zdarzeniem nie znajdowały się w tym samym miejscu

-          brak rzeczy w tym miejscu, w którym znajdowały się one przed zdarzeniem 

 

7.      Eksperyment – to czynność zarówno kryminalistyczna i procesowa dokonywana w postaci doświadczenia  lub odtworzenia przebiegu stanowiących przedmiot rozpoznania zdarzeń lub ich fragmentów w celu sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla sprawy. Jest to czynność o charakterze weryfikacyjnym. Eksperyment kryminalistyczny może być przeprowadzony w formie :

-          doświadczenia – polega na sprawdzeniu czy takie zdarzenie miało lub mogło mieć w ogóle miejsce albo taki jak się zakłada przebieg.

-          odtworzenia, czyli w formie rekonstrukcyjnej  - sprawdzenie czy to zdarzenie mogło mieć miejsce w określonych okolicznościach albo czy miało taki jak się zakłada sposób.

Zasady przeprowadzenia eksperymentu:

      eksperyment nie może być niebezpieczny dla uczestników i innych osób.

      Eksperyment nie może naruszać dobrych obyczajów

      Przebieg czynności dokumentuje się protokołem

Eksperyment może być powtarzany wielokrotnie. W przypadku niemożności odtworzenia na rozprawie w czynności tej powinny brać udział strony postępowania.

Wynik eksperymentu może być: pozytywny albo negatywny.

 

Wizja lokalna – kpk nie przewiduje tej czynności. Jest to czynność kryminalistyczna polegająca na bezpośrednim poznaniu zmysłowym miejsca zdarzenia lub jego fragmentu w celu sprawdzenia, czy uprzednio uzyskane informacje o tym miejscu lub jego fragmencie są zgodne z rzeczywistością albo w celu sprecyzowania lub uzupełnienia tych informacji, względnie w celu usunięcia, bądź tylko wyjaśnienia tkwiących w nich sprzeczności. Wizja lokalna jest podobną czynnością do oględzin miejsca. Polega jednak na sprawdzeniu, uzupełnieniu bądź precyzowaniu już posiadanych informacji. Od eksperymentu różni ją to, ze ma charakter bardziej statyczny.

 

8.      Wersja kryminalistyczna – rezultat procesów myślowych w postaci przypuszczenia, które jest alternatywną próbą wyjaśnienia jakiegoś zdarzenia, jego przyczyny, okoliczności i przebiegu. Tworzy się ją zawsze albo w oparciu o istniejące informacje, możliwie pełne i wiarygodne, albo w oparciu o doświadczenia własne lub cudze, nabyte przy wyjaśnianiu podobnych spraw. Zawsze należy tworzyć więcej wersji. 

 

 

9.      Obserwacja osoby, terenu i obiektu.

Jest to względnie stała koncentracja uwagi w poznaniu wzrokowym określonego przedmiotu bądź to w celu zapewnienia temu przedmiotowi ochrony, bądź w celu poznania zmian w jego usytuowaniu w czasie i w przestrzeni. Jest ona prostą formą pracy operacyjno – rozpoznawczej.  

 

Podział obserwacji:

a.       statyczna

b.      dynamiczna

c.       ukryta

d.      jawna

e.       kombinowana

Zasady prowadzenia obserwacji:

-          kilkuosobowe obserwowanie

-          przemyślane usytuowanie grupy obserwacyjnej

-          zachowanie dyskrecji obserwacji

-          przewidywanie zmienności warunków

-          znajomości terenu

 

10.  Czynności OR

 

  Funkcje czynności OR:

-          rozpoznawcze

-          wykrywcze

-          kierunkujące późniejsze udowadnianie

-          weryfikujące uprzednie ustalenia

-          zapobiegawcze

-          ochronne

-          zabezpieczające

Czynności te nie mają charakteru dowodowego w procesie. Mają podstawy w ustawodawstwie.  Metody OR to celowo stosowany zespół zachowań i środków, który dzięki konsekwencji oraz wykorzystaniu wiedzy i doświadczenia pozwala na optymalną realizację założonych celów.

 

Formy realizacji metod czynności OR:

 

Zadania stawiane przez ustawodawcę organom ścigania mają różnorodny charakter. Celem umożliwienia ich właściwej realizacji w regulujących działania poszczególnych służb ustawach określono szeroki katalog czynności, jakie mogą być podejmowane w zależności od potrzeb toczących się postępowań.

Tytułem wstępu

Odnosząc się do konkretnych uregulowań prawnych poddajmy na wstępie analizie ustawę z 6.4.1990 r. o Policji (Dz.U. Nr 30, poz. 179, dalej jako: PolU). Artykuł 14 ust. 1 PolU jednoznacznie określa rodzaje czynności, jakie w granicach swych zadań Policja podejmuje w celu rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw i wykroczeń.

Rozróżnić możemy zatem czynności:
1. operacyjno-rozpoznawcze,
2. dochodzeniowo-śledcze
3. administracyjno-porządkowe.

Szczególną uwagę w niniejszej publikacji poświęcimy wskazanym w punkcie pierwszym czynnościom operacyjno-rozpoznawczym. Poza Policją do stosowania tychże czynności uprawnieni są także funkcjonariusze:

– Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego (art. 21 ust.1 ustawy z 24.5.2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz.U. Nr 74, poz. 676),

– Centralnego Biura Antykorupcyjnego (art.13 ust. 1 ustawy z 9.6.2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, Dz.U. Nr 104, poz. 708),

– Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego (art. 25 i 26 ustawy z 9.6.2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego, Dz.U. Nr 104, poz. 709),

– Straży Granicznej (art.9 ustawy z 12.10.1990 r. o Straży Granicznej (Dz.U. Nr 78, poz. 462),

– Żandarmerii Wojskowej (art. 4 ust. 2 pkt 4 ustawa z 24.8.2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych, Dz.U. Nr 123, poz. 1353)

– kontroli skarbowej (art.36 ustawa z 28.9.1991 r. o kontroli skarbowej Dz.U. Nr 100, poz. 442).

Definicja czynności operacyjno-rozpoznawczych

Stanowisko doktryny nie jest jednolite w kwestii definiowania czynności operacyjno-rozpoznawczych. Zamiennie stosuje się w literaturze sformułowania takie jak: działania operacyjne, praca operacyjna, czynności operacyjne, metody operacyjne czy też właśnie czynności operacyjno-rozpoznawcze. Z uwagi na brak definicji legalnej tych czynności próbując je zdefiniować odwołać się musimy do stanowiska przedstawicieli nauk kryminalistycznych. Kwestia ta była już poruszana m.in. przez L. Schaffa, który przez czynności operacyjne rozumiał pozaprocesowe czynności taktyczno-rozpoznawcze ukształtowane przez praktykę organów ścigania, stanowiące uzupełnienie czynności procesowych i spełniające w stosunku do nich jedynie funkcje pomocnicze. Według S. Owczarskiego jest to zaś zespół tajnych lub poufnych, pozaprocesowych, lecz praworządnych działań organów ścigania, opartych na poufnych osobowych źródłach informacji i środkach technicznych, dokonywanych na podstawie przepisów ustaw normujących działalność organów ścigania, aktów wykonawczych do tych ustaw, a także przepisów wewnętrznych poszczególnych organów.

T. Hanausek przez czynności operacyjno-rozpoznawcze rozumie natomiast odrębny system poufnych lub tajnych działań organów ścigania, prowadzonych poza procesem karnym, lecz zazwyczaj służących aktualnym bądź przyszłym celom tego procesu, wykonywanych dla zapobiegania i zwalczania przestępczości oraz innych prawnie określonych negatywnych zjawisk społecznych. Zwalczanie przestępstw i zapobieganie im następuje przede wszystkim poprzez uzyskiwanie, sprawdzanie oraz wykorzystanie w celach wykrywczych i kierunkujących udowadnianie informacji o zdarzeniach, środowiskach lub osobach będących przedmiotem prawnie uzasadnionego zainteresowania.

Próbując ujednolicić wskazane wyżej poglądy czynności operacyjno-rozpoznawcze możemy zatem zdefiniować je jako system prawnie określonych poufnych, bądź tajnych działań podejmowanych przez wskazane wyżej upoważnione ustawowo organy, prowadzonych zwykle poza procesem karnym, ale służący celom tego procesu.

Zadania realizowane za pomocą tych działań to:
1) uzyskiwanie, sprawdzanie oraz wykorzystywanie informacji o zdarzeniach, środowiskach i osobach będących przedmiotem uzasadnionego prawnie zainteresowania ze strony organów ścigania,
2) prowadzenie działań wykrywczych,
3) działania zapobiegawcze.

Należy ponadto zauważyć, że obecnie ustawodawca podjął próbę wypracowania legalnej definicji czynności operacyjno-rozpoznawczych i ujednolicenia wszystkich procedur związanych z ich stosowaniem. W sejmie znajduje się bowiem projekt ustawy o czynnościach operacyjno-rozpoznawczych, która ma zastąpić dotychczasowe regulacje. Nadal projekt ten nie został jednak poddany głosowaniu w sejmie. Jak zasadnie wskazano w uzasadnieniu tego projektu „żaden z przepisów rangi ustawy nie reguluje kompleksowo problematyki czynności operacyjno-rozpoznawczych, a w szczególności ich rodzaju, sposobu i trybu prowadzenia. Ponieważ czynności te są zespołem jawnych i niejawnych przedsięwzięć, w niektórych przypadkach ingerujących w prawa i wolności człowieka i obywatela, należy przeprowadzić zmiany ustawowe mające na celu uporządkowanie tej istotnej z punktu widzenia konstytucyjnych praw, dziedziny”. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom w art. 2 ust. 1 tego projektu ustawy zdefiniowano, że czynności te są zespołem przedsięwzięć, jawnych i niejawnych prowadzonych wyłącznie w celu:

1) rozpoznania, zapobiegania i wykrywania przestępstw;

2) odnajdywania osób ukrywających się przed organami ścigania lub wymiarem sprawiedliwości oraz osób zaginionych, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ich zaginięcie jest wynikiem przestępstwa, a także odnajdywanie rzeczy utraconych w wyniku przestępstwa lub mających związek z przestępstwem;

3) ustalenia tożsamości osób i zwłok, w przypadku uzasadnionego podejrzenia przestępczego działania

i polegają w szczególności na uzyskiwaniu, gromadzeniu, przetwarzaniu i sprawdzaniu w sposób jawny i niejawny informacji o przestępstwach oraz uzyskiwaniu dokumentacji, próbek i materiałów porównawczych w celu ujawnienia lub zabezpieczenia dowodów przestępstwa.

W ramach omawianych czynności operacyjno-rozpoznawczych przedstawiciele doktryny wskazywali także pewne szczególne metody działań organów ścigania, określane mianem metod operacyjnych. W literaturze kryminalistycznej wprowadzano także kategorie form, w jakich realizowane są omawiane czynności. Jak wskazuje Jan Widacki dla celów dydaktycznych dzieli się je na:

  1. czynności proste,

  2. czynności złożone.

Czynności proste

Do pierwszej ze wskazanych kategorii zalicza się wywiad, obserwację, pracę z osobowymi źródłami informacyjnymi, zakup kontrolowany i przesyłkę kontrolowaną.

Wywiad jest czynnością wykorzystywaną przez organa ścigania dość powszechnie, w różnego rodzaju sytuacjach procesowych, ale nie tylko. Nie zawsze musi on mieć zatem charakter tajny i być elementem operacyjnych działań. Przykładem może być np. wywiad przeprowadzany przed wydaniem opinii o kandydacie na stanowisko sędziowskie. Przeprowadzony w formie jawnej, może mieć wówczas jedynie charakter administracyjno-porządkowy. W takiej sytuacji jednak nie będziemy zaliczali go do kategorii czynności operacyjno-rozpoznawczych. Taki charakter, co wielokrotnie już podkreślono ma bowiem jedynie czynność wykonywana w sposób tajny i służąca celom postępowania karnego.

W przypadku pozostałych form prostych problem omówionego różnorodnego ich charakteru w zależności od sytuacji, w której jest stosowany nie występuje. Mają one bowiem już z uwagi na sposób ich przeprowadzenia zawsze charakter tajny. Trudno bowiem wyobrazić sobie np. wykonywanie w sposób jawny obserwacji podejrzanego, która na celu ma rozpoznanie, jakie miejsca odwiedza i z kim się spotyka. Umożliwiłoby to obserwowanemu dokładnie planowanie swoich działań, a tym samym czyniło takie czynności zupełnie bezcelowymi. Trudno byłoby bowiem przypisać im jakiekolwiek znaczenie wykrywacze.

Czynnością budzącą szczególnie dużo emocji w świetle ostatnich doniesień mediów o pracy i zakresie uprawnień tajnych agentów ma zaś zakup kontrolowany niesłusznie nazywany „prowokacją”, a uregulowany m.in. w art. 19a PolU. Instytucja tzw. prowokacji od wielu lat z powodzeniem była wykorzystywana w państwach zachodnich oraz USA w szczególności w postępowaniach skierowanych przeciwko zorganizowanym grupom przestępczym. Bazując na doświadczeniu organów ścigania innych państw postulowano także wprowadzenie jej w polskim ustawodawstwie dając tym samym polskim organom ścigania możliwość sięgania po sprawdzone już w praktyce metody śledcze. Obecnie „prowokacja” jest uregulowana w następujących aktach prawnych:

– art. 19 a PolU,

– art. 29 ustawy z 24.5.2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz.U. Nr 74, poz. 676 ze zm.),

– art. 19 ustawy z 9.6.2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz.U. Nr 104, poz. 708 ze zm.),

– art. 33 ustawy z 9.6.2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego (Dz.U. Nr 104, poz. 709 ze zm.),

– art. 32 ustawy z 24.8.2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych (Dz.U. Nr 123, poz. 1353),

– art. 9f ustawy z 12.10.1990 r. o Straży Granicznej (t. jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 234, poz. 1997 ze zm.).

Przepisy te w sposób analogiczny regulują omawiany rodzaj czynności operacyjno-rozpoznawczej, dlatego też wystarczającym dla potrzeb niniejszego opracowania jest zacytowanie jednego z nich. I tak zgodnie z treścią art. 19a ust.1 PolU „w sprawach o przestępstwa określone w art. 19 ust. 1 czynności operacyjno-rozpoznawcze zmierzające do sprawdzenia uzyskanych wcześniej wiarygodnych informacji o przestępstwie oraz ustalenia sprawców i uzyskania dowodów przestępstwa mogą polegać na dokonaniu w sposób niejawny nabycia, zbycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z przestępstwa, ulegających przepadkowi, albo których wytwarzanie, posiadanie, przewożenie lub którymi obrót są zabronione, a także przyjęciu lub wręczeniu korzyści majątkowej. Ustęp 2 art. 19 PolU precyzuje ponadto, że czynności operacyjno-rozpoznawcze, o których mowa w ust. 1, mogą polegać także na złożeniu propozycji nabycia, zbycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z przestępstwa, ulegających przepadkowi, albo których wytwarzanie, posiadanie, przewożenie lub którymi obrót są zabronione, a także przyjęcia lub wręczenia korzyści majątkowej”.

Z uwagi na charakter wskazanej czynności, katalog przestępstw, co do których możliwe jest zastosowanie zakupu kontrolowanego jest ograniczony do enumeratywnie wskazanych w tym przepisie typów przestępstw. By w jak najwyższym stopniu ograniczyć wszelkie podejrzenia o nielegalne wykorzystanie czynności operacyjno-rozpoznawczych ustawodawca sprecyzował także przesłanki, jakie muszą zostać spełnione, by organa ścigania mogły skorzystać z omawianej instytucji. Po pierwsze działanie to musi zmierzać do sprawdzenia uzyskanych wcześniej wiarygodnych informacji o przestępstwie. Wykorzystanie zatem tego rodzaju czynności operacyjno-rozpoznawczych nie może mieć charakteru „pierwotnego” w znaczeniu inicjowania postępowania, ale wyłącznie „wtórny” być reakcją na uzyskane informacje. Nie może stanowić tym samym czynności umożliwiających wykrywanie przestępstw, czy też czynności w ramach szeroko rozumianej prewencji. Pierwszym sygnałem organów ścigania dla rozpoczęcia omawianych działań muszą być zatem wiarygodne informacje o przestępstwie, a dopiero w celu ich weryfikacji Policja, czy inne uprawnione służby mogą posłużyć się omawianą „prowokacją”. W praktyce, jak się okazuje kwestią sporną jest moment postępowania, w jakim stosować winno się wskazane czynności. W konkretnych stanach faktycznych opisywanych szeroko w mediach, kiedy to wykorzystano działania tajnych agentów powstało pytanie, czy działania tych agentów w istocie sprowadzają się do sprawdzenia wiarygodnych informacji o przestępczej działalności osoby, wobec której są stosowane, czy może polegają na nakłanianiu tej osoby do np. przyjęcia korzyści majątkowej. Gdyby w istocie działanie to nie miało umocowania w uzyskanych wcześniej wiarygodnych informacjach o przestępstwie może budzić uzasadnione podejrzenie, że organa ścigania mogą wykorzystywać te działania do losowej weryfikacji praworządności obywateli i sprawdzaniu, który z nich jest się w stanie takiej propozycji oprzeć. Każdy urzędnik państwowy mógłby zostać w ten sposób „wystawiony na próbę” i badany jak zachowa się w sytuacji np. złożenia mu propozycji korupcyjnej. Przepisy regulujące zakup kontrolowany w każdej ze wskazanych ustaw jednoznacznie wskazują, że niedopuszczalnym przekroczeniem granic dozwolonej „prowokacji” będzie działanie tajnych agentów polegające na nakłanianiu do popełnienia przestępstwa. Jak podkreśla także B. Hołyst „prowokacja nie jest dozwolona, jeżeli Sąd stwierdzi przekroczenie przez policję granic między niedozwoloną prowokacją, a legalnym stworzeniem podejrzanemu warunków do dokonania czynu”. Nakłanianie byłoby bowiem formą zachęty, wpływu na wolę osoby w ten sposób weryfikowanej, a nie jedynie sposobem na zweryfikowanie informacji o popełnianych przez nią ewentualnie przestępstwie natury korupcyjnej.

Kolejnym zagadnieniem budzącym kontrowersje w omawianych sytuacjach jest odpowiedzialność karna agentów, którzy przekraczają granice dozwolonej przez ustawodawcę „prowokacji”. Przepisy regulujące działania tajnych agentów wprowadzając ją do kanonu czynności operacyjno – rozpoznawczych umożliwiają tajnym agentom podejmowanie działań, którymi de facto realizują znamiona przestępstw stypizowanych w KK i ustawach szczegółowych (np. zakup narkotyków od osoby podejrzewanej o handel niedozwolonymi środkami). Kontrowersje budzi umożliwienie takich działań w kontekście znamion przestępstwa stypizowanego w art. 235 KK. Stanowi on bowiem, że kto, przez tworzenie fałszywych dowodów lub inne podstępne zabiegi, kieruje przeciwko określonej osobie ściganie o przestępstwo, w tym i przestępstwo skarbowe, wykroczenie, wykroczenie skarbowe lub przewinienie dyscyplinarne albo w toku postępowania zabiegi takie przedsiębierze, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Działania tajnych agentów mające swoje umocowanie w ustawie (art. 19 a PolU) stanowią ustawowy kontratyp w relacji do art. 235 KK „Nie ulega zaś wątpliwości, że np. dokonanie w sposób niejawny nabycia przedmiotów, którymi obrót jest zabroniony bądź znacznie przez ustawę ograniczony, ma na celu skierowanie przeciwko określonej osobie ścigania o przestępstwo i poprzez niejawność sposobu działania jest podstępnym zabiegiem. Jednak podstępnym zabiegiem z woli ustawodawcy. To na skutek zezwolenia zawartego w art. 19a PolU czyn taki w warunkach określonych tym przepisem nie stanowi przestępstwa, albowiem cokolwiek jest w jakiejkolwiek ustawie dozwolone lub nakazane, to tym samym nie jest zakazane pod groźbą kary przez ustawę, a więc jest dopuszczalne. Zdaniem doktryny: „Sedno naganności przestępstwa z art. 235 tkwi w kierowaniu przeciwko określonej osobie ścigania przestępstwa..., ale nie przez fałszywe oskarżenie, tylko przez tworzenie fałszywych dowodów lub inne podstępne zabiegi”. Dla bytu tego przestępstwa nie ma znaczenia, czy konkretna osoba (skonkretyzowanie osoby jest tutaj warunkiem koniecznym), przeciwko której skierowany jest podstęp, popełniła dany czyn. Ponadto „jeżeli mówimy o tworzeniu fałszywych dowodów lub innych podstępnych zabiegach, to zakładamy pełną świadomość co do fałszywości dowodów lub co do wytwarzania u organu rozstrzygającego fałszywych przesłanek rozumowania. Natomiast nie musi to oznaczać pełnej świadomości sprawcy, co do niewinności osoby, przeciwko której ściganie karne jest kierowane. Forma świadomości sprawcy co do poszczególnych znamion może być przecież zróżnicowana.

Na podobnym stanowisku stanął także SN w wyroku z 10.7.2007 r. (II KK 387/06, OSNwSK 2007, Nr 1, poz. 1587) w którym czytamy, że „działania określone w tym przepisie, dopuszczające składanie przez tajnego agenta propozycji, nie oznaczają jednak przyzwolenia na »poważniejsze formy zachowania«, które m.in. mogą polegać na nakłanianiu do przyjęcia owej korzyści majątkowej. Propozycja może być przyjęta, bądź odrzucona. Osoba, do której jest ona składana ma swobodę wyboru. Stąd też – z samej swojej istoty – nie powinna być nachalna, bądź połączona z groźbą bezprawną, czy przymusem – tak fizycznym, jak i psychicznym. W przypadku naruszenia tych reguł przez Policję, występują znamiona prowokacji. W takiej sytuacji funkcjonariusze Policji, którzy dopuścili się takiego czynu, ponoszą odpowiedzialność karną na zasadach przewidzianych w Kodek karny i w ustawie o Policji”. Wszystkie służby by uniknąć odpowiedzialności karnej swoich funkcjonariuszy, muszą zatem działać ściśle w granicach wyznaczonych przez ustawodawcę tworzącego opisany m.in. w cytowanym art.19a PolU kontratyp. Tylko bowiem w tych granicach działanie to będzie nie będzie bezprawne.

Szczegółowa analiza tego przepisu nie jest przedmiotem niniejszego opracowania, ale zasadnym było szersze omówienie tego rodzaju czynności, by zasygnalizować, jakie kontrowersje mogą budzić działania wykonywane w sposób tajny. Z całą pewnością bezpieczeństwo i porządek publiczny wymagają podejmowania zdecydowanych działań, które dla umożliwienia skutecznej walki w szczególności z przestępczością zorganizowaną muszą często mieć charakter tajny. Czynności takie jak zakup kontrolowany są jednak przykładem sytuacji, w której niebezpiecznie zbliżamy się do granic wolności i praw każdego obywatela zagwarantowanych w Konstytucji RP oraz obowiązujących Polskę aktach prawa międzynarodowego. Rolą ustawodawcy jest zatem ścisłe określenie granic tych działań, a następnie zapewnienie ich skutecznej kontroli. W cytowanym już uzasadnieniu projektu ustawy o czynnościach operacyjno-rozpoznawczych słusznie podniesiono, że „ingerencję w prawa i wolności człowieka i obywatela umożliwiają tzw. klauzule ograniczające, czyli przepisy umożliwiające ingerencję państwa w wolności jednostki z uwagi na ochronę interesu ogólnospołecznego i ogólnopaństwowego. Konstytucja RP dopuściła w art. 31 ust. 3 możliwość ustawowego ograniczenia korzystania z wolności i praw „gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób”. Powyższa klauzula ogranicza możliwość wykonywania przewidzianych w niniejszej ustawie czynności operacyjno - rozpoznawczych jedynie w celu rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw. W tym zakresie uprawnienia do ingerowania w prawa i wolności jednostki są zatem zgodne z normą wyrażoną w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.

Czynności złożone

Do drugiej kategorii czynności operacyjno-rozpoznawczych, a mianowicie czynności złożonych J. Widacki zalicza m.in. inwigilację, rozpracowanie operacyjne, infiltrację środowiska przestępczego, czy kryminogennego. Te czynności z reguły mają już szerszy zakres zarówno podmiotowy, jak i przedmiotowy. Przy wykonywaniu ich organa ścigania mogą także wykorzystywać czynności zaliczone do wskazanej pkt 1 kategorii prostych, wykonywane są one jednak wówczas przez dłuższy czas, przy zaangażowaniu większej ilości środków.

We wskazanym projekcie ustawy o czynnościach operacyjno-rozpoznawczych zdefiniowano czynności operacyjno-rozpoznawcze, formy, w jakich są one realizowane, oraz metody prowadzenia tych działań. W uzasadnieniu projektu czytamy, że „jest to wypełnienie zasady legalności jako cechy prawidłowego działania podmiotów, jedynie na podstawie i zgodnie z prawem. Spośród metod działania bardzo szczegółowo opisano tryb i sposób prowadzenia czynności, które mogą ingerować w prawa i wolności jednostki. Do tych specjalnych uprawnień zaliczono stosowanie kontroli operacyjnej, zakupu kontrolowanego, przesyłki niejawnie nadzorowanej, pozorowanej działalności przestępczej oraz tajnej lustracji pomieszczeń i środków transportu. Unormowania dotyczące wyżej wymienionych metod adaptowano z aktualnie obowiązujących przepisów ustawowych poza metodami pozorowanej działalności przestępczej oraz tajnej lustracji pomieszczeń i środków transportu. Te dwie ostatnie, z uwagi na możliwość naruszenia praw i wolności jednostki, także poddano rygorom wcześniej uregulowanych ustawowo metod pracy operacyjno-rozpoznawczej”. W art.2 ust. 3 projektu tej ustawy wskazano np. że wywiad – to zbieranie informacji przez prowadzenie odpowiednio ukierunkowanych, planowanych rozmów, zasadzka – to niejawne rozmieszczenie sił i środków w miejscu, do którego mogą przybywać osoby podejrzane lub osoby mające z nimi związek albo osoby poszukiwane, w celu ich zatrzymania lub odzyskania przedmiotów mających związek z przestępstwem. W pkt 10 wymieniono środki techniczne takie jak podsłuch rozmów telefonicznych, podsłuch i podgląd pomieszczeń i osób, czy nadzór elektroniczny osób, miejsc i przedmiotów oraz środków transportu, zaś w art. 2 ust. 4 PolU formy czynności operacyjno-rozpoznawczych takie jak m.in. sprawdzenie, czy rozpracowanie.

Podsumowanie

Jak już wspomniano czynności operacyjne wykorzystywane są głównie w postępowaniach mających na celu rozpracowanie zorganizowanych grup przestępczych, czy szeroko rozumianą przestępczość narkotykową. Należy jednak podkreślić, że nie są to jedyne kategorie spraw, w których organa ścigania sięgają po takie środki. Jak podkreśla R. Połeć, czynności operacyjno-rozpoznawcze zaczynają odgrywać coraz bardziej znaczącą rolę także w działalności Żandarmerii Wojskowej. Prawidłowo realizowane dostarczają procesowi karnemu wiedzy, której uzyskanie w inny sposób byłoby utrudnione, czy wręcz niemożliwe. Współczesna przestępczość, w tym także wojskowa, ulega ciągłym przekształceniom strukturalnym i przedmiotowym. Tradycyjna linia postępowania wykrywczego, opierająca się na zdobyczach techniki kryminalistycznej, nie zawsze spełnia oczekiwania. Coraz większy ciężar wykrywania sprawców przestępstw zaczyna przejmować na siebie taktyka kryminalistyczna. Podstawowym terenem realizacji funkcji wykrywczej w taktyce kryminalistycznej stają się działania operacyjno-rozpoznawcze Żandarmerii Wojskowej.

Bibliografia:

1) Granice legalności prowokacji policyjnej – opinia prawna sporządzona na zlecenie Kancelarii Sejmu RP 13.7.2007 r., Gazeta Sądowa listopad 2007

2) T. Hanausek, Kryminalistyka. Zarys wykładu, Kraków 1996

3) B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 2007

4) S. Owczarski, Problematyka postępowania operacyjnego w świetle prawa i praktyki, PS 1994, Nr 4, s. 70

5) R. Połeć, Uprawnienia Żandarmerii Wojskowej w zakresie kontroli operacyjnej, WPP 2005, Nr 4

6) L. Schaff, O niektórych problemach dotyczących zakresu postępowania przygotowawczego, Nowe Prawo 1957, Nr 12, s. 130

7) Sejm RP VI kadencji, Nr druku: 353, http: www.sejm.gov.pl,

8) J. Widacki (red.), Kryminalistyka, Warszawa 2002

9) W. Wolter, Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
pozostałe koszty i przychody operacyjne, Materiały rachunkowocść
wzmacniacz operacyjny, Materiały, II Semestr, Podstawy elektroniki
Badania operacyjne materiały do zapoznania się
PYTANIA WEJSCIOWKI, Materiały, III semestr, Systemy operacyjne- materiały, egzamin, SO egz, SO egz,
Egzamin lato 2k00-2, Materiały, III semestr, Systemy operacyjne- materiały, egzamin, so-egzamin, roz
SO, Materiały, III semestr, Systemy operacyjne- materiały, egzamin, egzamin SO, egzamin SO
Egzamin lato 2k00-1, Materiały, III semestr, Systemy operacyjne- materiały, egzamin, so-egzamin, roz
Badania operacyjne materiały do ćwiczeń 20142015
wzmacniacz operacyjny, Materiały, II Semestr, Podstawy elektroniki
badania operacyjne materiały pomocnicze
pozostałe koszty i przychody operacyjne, Materiały rachunkowocść
Badania operacyjne materiały do zapoznania się
badania operacyjne materiały pomocnicze
Lab 1 Analiza wrazliwosci, Materiały AGH- zarządzanie finansami, badania operacyjne
progr siec, Materiały Ekonomiczna, badania operacyjne
Wyklad z bankowosci operacje bierne i czynne, Podręczniki i materiały dydaktyczne, wykłądy, finanse
wzm operacyjny - wyzysk, Inzynieria Materiałowa, I semestr, Elektrotechnika, elektrotechnika, Układy

więcej podobnych podstron