Uniwersytet Wrocławski 2007

Komunikacja literacka. Problem odbiorcy.

O odbiorze interesująco wypowiada się Ryszard Handke, który uważa, że aby w pełni zrozumieć nadawcę, odbiorca powinien odczytać jego intencje i to niekoniecznie tylko z samego tekstu: „Odbiorca ma więc jednak dotrzeć do nadawcy i mimo braku pewności jego intencje odczytać z komunikatu. Przy tym >. Oferuje on bowiem w ramach normy szereg równoprawnych odczytań i dopiero wzięcie pod uwagę przypuszczalnych intencji nadawcy któreś z nich czyni bardziej prawdopodobnym”2.

O odbiorcy jako produkcie niezamierzonym pisał Edward Balcerzan:

„Kiedy mówi się o odbiorcy potencjalnym, immanentnym, wirtualnym, stwierdza się fakt obiektywnej obecności projektu odbiorcy w każdym utworze, przy czym obecność owa jest jakby niezależna od uświadamianych intencji każdorazowego autora. Może być produktem niezamierzonym”6.

Bardzo przydatne uwagi w opracowaniu niniejszego tematu pracy zawarł Hans Robert Jauss w Historii literatury jako wyzwaniu rzuconemu nauce o literaturze. Stwierdza on, że „w procesie historycznym kolejnych recepcji wraz z powtórnym przyswojeniem dzieła przeszłości nieustannie dokonuje się mediacja między sztuką przeszłości i teraźniejszości, między wartością literatury ugruntowaną na mocy tradycji a jej aktualną jakością wymagającą dopiero wypróbowania”9.

Ryszard Handke wprowadza kategorię horyzontu oczekiwań czytelników:

„Dzieło literackie nigdy nie pojawia się w próżni, zawsze napotyka oczekiwania ukształtowane przez lektury wcześniejsze. Autor pisząc spodziewa się ich, uwzględnia je kształtując utwór. To, co ma do powiedzenia, musi wyrazić w taki sposób, aby mieściło się w horyzoncie oczekiwań przypuszczalnych czytelników, gdyż dzięki temu może być percypowane. Dzieje się tak, ponieważ horyzont oczekiwań wyznacza wiedza odbiorcy ( zresztą nie tylko literacka) wzajemnie przez horyzont ten określana”10.

Horyzont oczekiwań odbiorcy nie zawsze się pokrywa z takim, który przewidywał autor. Ryszard Handke uważa, że brak odpowiedniej wiedzy u czytelnika nie powoduje nieporozumienia pomiędzy nim, tekstem a autorem, ponieważ „gdyby horyzont oczekiwań miał być tylko przewidywany, a następnie uwzględniany, nie zostawałoby spełnione to, co w nim najistotniejsze: oczekiwanie własnego rozszerzenia, zmiany nietotalnej może, ale przecież na tyle istotnej, aby jego wzbogacenie po lekturze uzasadniało celowość jej podjęcia. Dzieło literackie nie tylko więc kształtem swym świadczy o oczekiwaniach, z których napotkaniem liczy się, lecz niesie w sobie także wskazówki predysponujące odbiorców do percepcji czegoś nie całkiem przewidywalnego, do włączenie w horyzont oczekiwań dodatkowych elementów, odwołujących się do wcześniejszych doświadczeń i pozwalających asymilować nowe. (...) Z kolei dystans dzielący pierwotny horyzont oczekiwań od nowego dzieła, którego przyswojenie może wywołać konieczność negacji utrwalonych lub uświadomienie nowych doświadczeń, a w konsekwencji zmianę horyzontu, można zobiektywizować na podstawie reakcji publiczności i krytyki, wyrażającej się w odrzuceniu, aprobacie, stopniowym lub opóźnionym zrozumieniu. Estetyka recepcji , jak słusznie zwraca na to uwagę Jauss, otwiera perspektywę określenia charakteru dzieła artystycznego. Spełnianie przez nie, przerastanie lub zawodzenie oczekiwań może stać się bowiem kryterium jego wartości nie tylko estetycznej. Z punktu widzenia odbiorcy wartość tę czyni wymierną dystans między horyzontem oczekiwań, jaki dzieło zastało, a tym, który po sobie pozostawia w jego świadomości”12.

Czytelnik powinien być nastawiony na to, że jego świadomośc na temat rzeczywistości i literatury może zostać zmieniona. Oczywiście nie zawsze się tak dzieje, tylko w pewnych przypadkach. Dziady niewątpliwie są takim utworem, który nawet dzisiaj dzisiaj zmienia horyzont świadomości odbiorcy. Pojęcie horyzontu świadomości odbiorcy wprowadza Ryszard Handke w dalszej części wywodu: „Horyzont oczekiwań literackich jest częścią tego, co jak sądze, można by nazwać horyzontem świadomości odbiorcy, podobnie jak bycie czytelnikiem jest jedną z jego ról życiowych. (...) Tak więc horyzont oczekiwań specyficznie literackich implikuje w pewnej mierze postać drugiej części horyzontu świadomości, związanej z praktyką życiową. Właśnie szerzej pojmowana funkcja, do której pełnienia utwór jest powołany, wymaga, aby literackie doświadczenia odbiorcy wchodziły w horyzont oczekiwań związanych z jego praktyką życiową i zgodnie z ideą utworu kształtowały zrozumienie świata, a w ślad za tym zachowania i działania społeczne. Prawdziwa sztuka zazwyczaj nie chce przecież ograniczać się do zaspokojenia oczekiwań, lecz chce je zmieniać zaskakując nowymi propozycjami. W pewnym sensie więc zawsze celem jej będzie zmiana tego, co zastaje, aspiracje te obejmują zaś cały horyzont świadomości odbiorcy. (...) Odbiorcę trzeba zatem zaskoczyć, wstrząsnąć nim, sprowokować go, a więc skłonić do porzucenia azylu percepcji, mieć w nim sprzymierzeńca albo wroga, czy może najpierw wroga, a później sprzymierzeńca – byle nie publiczność, choć od pozyskania sobie jego udziału w audytorium trzeba było zacząć operację manipulowania jego horyzontami oczekiwań i wreszcie nim samym. (...) W horyzoncie oczekiwań dzieła literackiego dostrzegliśmy, jak pamiętamy, rozdwojenie na horyzont oczekiwań zastanych i postulowanych jako wynik lektury. Utwór po to rekonstruuje oczekiwania, aby dotrzeć do odbiorcy, jakim jest, i by móc je zmiażdżyć, pozbawiając go dotychczasowych oczekiwań, a więc by zaprzeczyć jego doświadczeniu, wiedzy, rozbić porządek świadomości, wzbudzić pragnienie powrotu do równowagi. Literatura afirmująca sprzeniewierza się swym własnym celom w tym, że ów powrót do równowagi daje odbiorcy za darmo, by tak rzec, nie ruszając go z fotela. Proponuje nowy ład świadomości, a więc gotowy horyzont oczekiwań postulowanych, i zaprasza, by go przyjąć. Nie pozostawia wszakże tym samym szansy na zmianę konsumpcyjnego nastawienia odbiorcy. Inaczej dzieje się, kiedy pozostawiony z rumowiskiem swej skutecznie rozbitej, >> unieszczęśliwionej ”16.

W dalszej części pracy Ryszard Handke rozwija swoją teorię na temat horyzontu oczekiwań odbiorcy, widzi jej praktyczne zastosowanie. Znawcy literatury obdarzeni wyjątkowo bogatym wyposażeniem horyzontu oczekiwań są wstanie znajdować nowe arcydzieła, które dla ogółu są jeszcze zbyt nowatorskie. Następnie wprowadza nowy termin: horyzont rozpoznania. Pisze tak:

„Wydaje się w związku z tym celowe obok horyzontu oczekiwań wprowadzić pojęcie horyzontu rozpoznania swoistych cech i wartości dzieła literackiego. Pozostając przy perspektywie czytelnika można by ów horyzont określić jako zasięg dostępnego odbiorcy przekroczenia horyzontu oczekiwań. Określałby on zdolność rozpoznawania i oceny właściwości utworu nieprzewidywalnych , lecz jawiących się jako przejrzysta i zrozumiała transpozycja czy ewolucyjna kontynuacja właściwości znanych i spodziewanych. Horyzont rozpoznania wyznaczałby najdalszy dystans, na jaki odbiorca – na podstawie zachodzącego mimo wszystko i uchwytnego dlań podobieństwa – potrafi dostrzegać różnice w stosunku do uprzednio już poznanego i z jego pomocą asymilować poznawczo to, co nowe. (...) Za arcydzieło uznany może być wówczas utwór, który najpełniej zadowala oczekiwania odpowiadające wierzchołkowi skali uznawanych wartości”17.

Ryszard Handke dotyka istotnej kwestii, a mianowicie właściwości intelektualnych czytelnika. Czytelnik bowiem może sam wyrokować na podstawie horyzontu rozpoznania o dziele literackim, jak też może opierać się o opinie innych czytelników, zwłaszcza autorytetów, badaczy naukowych czy krytyków literackich.

„Zdolność wykorzystywania zdobytych doświadczeń do pogłębiania i porządkowania dopiero zdobywanych określa, jak powiedzieliśmy, horyzont rozpoznania, będący swego rodzaju pochodną horyzontu oczekiwań”18. Zatem horyzont rozpoznania może zajść w pełni. Handke wprowadza jeszcze jedno pojęcie, horyzont iluminacji, który tak określa: „horyzont, na którym zostaje ona [rekonstrukcja świadomości] z pomocą dzieła na powrót odbudowana jako nowa integralna całość”19.

Handke podnosi problem odbioru niezamierzonego: „nowe sytuacje odbioru, potrzeby i oczekiwania stwarzają możliwości nowych twórczych odczytań, które przenikając do świadomości kolejnych odbiorców mogą stwarzać impulsy do dalszych lektur, potwierdzających artystyczno – ideową potencję dzieła przekraczającą nawet pierwotne zamierzenia twórcy”23.

Na koniec podsumowuje założenia arcydzieła: „Arcydzieło nie poczyna się po prostu od zamiaru bycia arcydziełem, lecz od intencji jakiegoś szczególnie doniosłego i wartościowego przeobrażenia horyzontu świadomości odbiorcy – jego szczególnie olśniewającej iluminacji. (...) Punktem wyjścia twórczych strategii, jeśli mają one być uwieńczone wybitnym rezultatem, musi być możliwie precyzyjna wizja horyzontu oczekiwań przyszłego odbiorcy, a ich rozwinięciu powinna przyświecać nie troska o zaspokojenie tych oczekiwań, a więc o doraźne interesy partnera, lecz dążenie do ich rozbicia, przeistoczenia, wymiany, by osiągnąwszy horyzont iluminacji – odbiorca inny rozleglejszy świat ogarnął innym, bystrzejszym spojrzeniem, zobaczył w nim swoje miejsce, które zająć powinien, i odebrał nakaz okreśłonego działania będącego rezultatem owych konstatacji, lecz zarazem wytrącającego go z roli pasywnie konstatującego odbiorcy”24.