***
„Łączenie stosowania kategorii do rozmaitości tego, co dane naocznie, i do schematów – wyznacza zarazem granice poznania. Są nimi granice możliwego doświadczenia: poznanie „czysto rozumowe”, poznawanie przedmiotów, które nie należą do związanego z unaoczniającą świadomością świata zjawisk, występującego w przestrzeni i czasie, do świata naszego doświadczenia – a więc „metafizyka”, taka, jaką sam Kant planował jeszcze w roku 1770 – nie istnieje. To, co się tak dotychczas nazywało, przede wszystkim „racjonalna psychologia, kosmologia i teologia” Wolffa, jest pseudonauką, „dialektycznym igraniem pojęciami”, nie uwzględniającym granic zakreślonych wszelkiemu sensownemu stosowaniu pojęć i zasad naszego intelektu. To właśnie demaskuje „dialektyka transcendentalna”. Weźmy tradycyjny dowód nieśmiertelności duszy: dusza to „ja”, a więc podmiot, nie orzecznik, a zatem – „substancja”, do substancji zaś przynależy trwałość, która w wypadku substancji bezcielesnej, a więc prostej, niepodzielnej na części, oznacza nieśmiertelność. Dowód ten jest fortelem logicznym, „paralogizmem”. Trwałość jest schematem kategorii substancji, dlatego można wprawdzie z doświadczalnie stwierdzonej trwałości, np. masy, wnioskować o jej substancjalności, jak to czyni przyrodoznawstwo, ale nie na odwrót – z rzekomej substancjalności, tzn. podmiotowej natury „ja” wnosić o jego trwałości po śmierci poza granicami wyznaczonymi naszemu doświadczeniu. racjonalna teologia zna trzy tradycyjne dowody istnienia Boga: ontologiczny (por. ss. 179 i 246), który z pojęcia Boga wyprowadza jego istnienie, kosmologiczny, który zgodnie z zasadą przyczynowości, postulującą dla „wszystkiego” jakąś przyczynę, wnioskuje o istnieniu Boga jako przyczyny „świata”, i fizyczno-teologiczny (teleologiczny), który z celowości świata wyciąga wniosek o jakimś boskim stwórcy. Jeżeli się bliżej przyjrzeć dowodowi teologicznemu, argumentuje Kant, to okaże się, że ma on za przesłankę dowód kosmologiczny, bo w ogóle tylko wtedy, gdy w myśl zasady przyczynowości wnioskuję o istnieniu przyczyny świata, mogę wnioskować o jego celowo działającym stwórcy. Z kolei zaś dowód kosmologiczny zakłada względnie zawiera w sobie dowód ontologiczny, obowiązuje bowiem tylko wtedy, gdy łańcuch przyczyn nie prowadzi w nieskończoność, ale kończy się na takiej istocie, która zgodnie ze swą natura nie ma już przyczyny, jako że sama zawiera w sobie rację swego istnienia, albo też z pojęcia jej można wnioskować o jej istnieniu. Otóż dowód ontologiczny czyni istnienie cechą Boga, mieszczącą się w jego pojęciu i odróżniającą Boga istniejącego od nieistniejącego. A przecież istnienie nie jest cechą. Sto talarów rzeczywistych to nie jest „więcej” niż sto talarów tylko pomyślanych. O różnicy decyduje tu nie jakaś cecha – o różnicy decyduje pewien stosunek: Stosunek do całości naszego możliwego doświadczenia, stosunek, w którym natrafiamy na to doświadczenie, na jego przyczyny i skutki. Przypisywać przedmiotowi istnienie, oznacza właściwie orzekać coś nie o nim samym, ale właśnie o tej całości. Dlatego żaden sąd egzystencjalny nie może być „analityczny”, i pojęcie jakiejś istoty, której istnienie można by wywieść analitycznie z jej pojęcia, w ogóle nie jest pojęciem o przedmiocie możliwego doświadczenia.”
Ernst Von Aster, Historia filozofii, wydawnictwo PWN, Warszawa 1969, ss.341-343.
***
„Podobnie jak psychologia racjonalna i racjonalna kosmologia prowadzą do nieporozumień co do istoty idei regulatywnych, tak samo prowadzi do nich teologia spekulatywna (racjonalna), traktująca istnienie Boga, który jest tylko ideą rozumu, jako byt rzeczywisty. W Boga można wierzyć, można mieć nawet moralną pewność, że istnieje, ale owej moralnej pewności nie wolno mieszać z rzetelną wiedzą. Kant wystąpił zdecydowanie ze stanowiska swej koncepcji nauki przeciw wszelkim tradycyjnym dowodom istnienia Boga. Dowód kosmologiczny widzi konieczność istnienia Boga jako sprawczej przyczyny świata. Ale – dowodzi Kant – kategorię przyczynowości wolno stosować tylko do zjawisk, a dowód kosmologiczny, stosując ją poza ich obrębem, popełnia nadużycia. Bóg nie istnieje w świecie zjawisk, nie może być zatem jego przyczyną. Dowód fizykoteologiczny wnosi znowu o istnieniu Boga z celowości, z jaką zbudowany jest świat. Ale organizacja świata może świadczyć co najwyżej o twórcy porządku świata, nie zaś o twórcy materii, a więc nie
o Bogu. Sławy przysporzyło Kantowi przezwyciężenie dowodu ontologicznego. Zwolennicy tego dowodu wnoszą o istnieniu Boga z faktu, że ludzie posiadają ideę Boga. Ale – dowodzi Kant – istnienie nie jest orzecznikiem (predykatem) danego przedmiotu. Twierdząc, że przedmiot jakiś istnieje naprawdę, nie dokładamy do niego ani jednej nowej cechy. Sto prawdziwych talarów to nie jest ani o jeden fenig więcej aniżeli sto talarów pomyślanych. Stwierdzić, że coś istnieje, to tylko zająć wobec tego odpowiednie stanowisko,
a nie dodać jakąś nową właściwość. Ideał najwyższej istoty jest tylko regulatywną zasadą rozumu, by ujmować związek w świecie tak, jak gdyby wynikał on z jakiejś przyczyny koniecznej; chodzi o to, by szukając wyjaśnień o świecie, szukać koniecznej jedności ogólnych praw przyrody. Ale pojęcie takiego ideału jako idei regulatywnej nie jest bynajmniej jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Bóg jako taki istnieje.”
Tadeusz Kroński, Kant, Wiedza Powszechna, Warszawa 1966, ss. 29-30.