83. Co to jest materializm dialektyczny?
Najogólniej mówiąc materializm dialektyczny jest kierunkiem filozoficznym zapoczątkowanym w II poł. XIX wieku przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, a następnie rozwiniętym przez Włodzimierza I. Lenina, Lwa Trockiego i Różę Luksemburg. W XX wieku stał się podstawą filozoficzną stalinizmu i maoizmu. Kierunek ten jest połączeniem i syntezą wcześniejszych nurtów materializmu, pewnych elementów darwinizmu, pozytywizmu, naturalizmu i heglizmu. Istotną cechą odróżniającą marksizm od innych rodzajów materializmu jest przyjęcie, że jedną z niezbywalnych cech materii jest jej charakter ewolucyjny i dialektyczny. Forma "diamat" to skrótowiec pochodzenia rosyjskiego (rusycyzm), używany w latach 50. XX wieku.
Materia i jej niezbywalne cechy
Podstawą materializmu dialektycznego jest przyjęcie, że cała realna rzeczywistość jest materialna i nie ma żadnego obiektywnie istniejącego bytu, którego nie dałoby się sprowadzić do jego materialnej podstawy. Materializm marksistowski nie zaprzeczał, że istnieje duch, ale twierdził, że istnieje tylko w związku z ciałem, że jest wynikiem rozwoju materii, a nie bytem pierwotny, samoistnym, od materii niezależnym.
Materia w tym systemie nie jest jednak rozumiana tak jak w fizyce czy w materializmie mechanistycznym. Nie jest to tylko zbiór wszystkich realnie istniejących obiektów, które można poznawać zmysłami, ale po prostu cała zawartość Wszechświata, razem ze wszystkimi relacjami i oddziaływaniami, jakie występują między jego obiektami.
Ponadto, materia wg tego systemu posiada kilka niezbywalnych cech:
jest niezniszczalna – tj. wszelkie przemiany zachodzące we Wszechświecie polegają na przemianach jednych form materii w drugie, jednak na skutek tych przemian sama materia nie ulega ani powstawaniu, ani znikaniu,
jest wieczna – tj. istniała zawsze i zawsze będzie istnieć. Wszechświat nie może więc mieć swojego czasowego początku ani końca,
istnieje w czasie i przestrzeni – tj. czas i przestrzeń są nierozerwalnie z nią związanymi cechami, bez których o materii niepodobna jest myśleć,
jest racjonalna – tj. jej przemiany podlegają prawom, które można poznawać rozumem. Prawa te są niezbywalną cechą materii a nie koncepcjami, które sobie próbujemy o niej tworzyć.
Marks stwierdził, że doszedł do nich starając się stworzyć spójny system filozoficzny, który nie byłby sprzeczny z ludzką intuicją i codziennym doświadczeniem. Stwierdzał, że jakkolwiek nie można podać konkretnego dowodu tych założeń, są one jedynymi możliwymi do pomyślenia założeniami, które jego zdaniem nie prowadzą do sprzeczności w rozumowaniu o wszechświecie.
Istotną cechą odróżniającą marksizm od innych rodzajów materializmu, jest przyjęcie, że jedną z niezbywalnych cech materii jest jej charakter dialektyczny. Oznacza to, że oprócz podlegania prawom fizyki i innych nauk przyrodniczych, są jej na stałe przypisane ogólne prawa przemian, pierwotniejsze od praw fizyki, do których można dojść jedynie na drodze filozoficznych analiz. Pomysł takich ogólnych praw dialektyki rządzących wszystkimi przemianami pochodził oryginalnie od Hegla. Dialektyka Hegla była jednak dialektyką idei, a nie materii. Marks zaadaptował ten sposób myślenia do materializmu.
W ujęciu Marksa dwoma najbardziej podstawowymi prawami rządzącymi materią są:
prawo przemiany ilości w jakość – polegające na tym, że poszczególne drobne przemiany materii sumują się, aby w pewnym momencie osiągnąć punkt krytyczny, na którego skutek powstaje zupełnie nowa jakość,
prawo stałego ścierania się przeciwieństw – polegające na tym, że różne jakości materialne są ze sobą w stanie ciągłego antagonizmu. Ścierają się one nieprzerwanie, generując ciąg drobnych przemian, które w końcu prowadzą do nowej jakości, zgodnie z pierwszym prawem.
Te dwa prawa powodują, że materia jest w ciągłym ruchu. Według Marksa, wszystkie przemiany fizyczne, biologiczne, psychologiczne, a w końcu społeczne i ekonomiczne, dają się sprowadzić do tych dwóch elementarnych praw dialektyki. Ruch ten jednak nie jest przypadkowy, lecz jego racjonalna struktura wynika właśnie z tych praw. Prawa te powodują ciągłe powstawanie nowych, wyższych form istnienia materii (nowych jakości) i zanikanie starych form, dzięki czemu materia uzyskuje coraz doskonalsze i bardziej złożone formy rozwoju. Zadaniem nauki powinno być więc szukanie, w poszczególnych przypadkach, ogólnego kierunku przemian dialektycznych. Wykrycie w danym zjawisku przejawów działania praw dialektyki, gwarantuje faktyczne zrozumienie danego zjawiska.
Stosując swoje podejście do historii, ekonomii i polityki, Marks twierdził, że odkrył ogólne prawo dialektyczne wszelkich przemian społecznych. Prawo to znane jest jako prawo walki klas. Według Marksa i jego następców, źródłem wszelkich przemian społecznych są zmiany w zakresie organizacji produkcji. Produkty to dobra, które są wytworem ludzkiej pracy. Oprócz pracy, potrzebne do ich wytwarzania są także środki takie jak: surowce, urządzenia i pomieszczenia. Środki produkcji, czyli baza, generują nadbudowę, czyli, filozofię, naukę i sztukę danego okresu. Według Marksa, cała "gra" tworząca politykę, historię i ekonomię toczy się wokół własności środków produkcji. Właściciel środków produkcji decyduje bowiem o organizacji pracy oraz o dystrybucji produktów. Powoduje to, że ludzie dzielą się na właścicieli środków produkcji i ludzi, którzy dostają część wytworzonych przez siebie produktów w zamian za dostęp do środków. Te dwie grupy tworzą stale antagonistyczne klasy społeczne – klasę posiadaczy i klasę pracującą, które bezustannie toczą między sobą "cichą wojnę". Te dwie podstawowe klasy społeczne są dwiema antagonistycznymi jakościami w życiu społecznym, które podlegają ogólnym prawom dialektyki materialistycznej – ciągle się ze sobą ścierają, a zmiany społeczne generowane przez to ścieranie przechodzą z ilości w jakość, generując kolejne, coraz wyższe formy organizacji pracy i społeczeństwa, tworząc przy okazji to, co nazywamy historią. Ze względu na to, że prawa dialektyki są tak samo, a nawet bardziej niewzruszalne od praw fizyki, o kierunku tych przemian nie decydują poszczególni ludzie, lecz właśnie te prawa, którym, na dłuższą metę, nikt nie jest w stanie się przeciwstawić.
Według tego modelu historii, wszelkie instytucje i zjawiska społeczne, od kultury, poprzez politykę do wojny, wynikają z walki klas i ich znaczenie jest wtórne do organizacji produkcji dóbr materialnych (stąd marksistowska historiografia i socjologia była określana jako materializm historyczny).
Marks podzielił historię na okresy, w których dominowała określona forma własności środków produkcji. Były to kolejno wspólnota pierwotna, okres niewolnictwa, feudalizm i kapitalizm. Sam Marks żył w okresie rozkwitu kapitalizmu. Teoria walki klas posłużyła Marksowi do próby przewidzenia dalszego kierunku przemian społecznych. Według Marksa i jego następców, w kapitalizmie występują dwie klasy społeczne: kapitalistów – czyli posiadaczy środków przemysłowej produkcji oraz robotników najemnych. Kapitaliści starają się uzyskiwać maksymalne dochody ze swoich środków produkcji. Mogą tego dokonywać na dwa sposoby:
poprzez koncentrację i unowocześnianie produkcji, powodując ogólny wzrost produktywności,
poprzez ciągłe zmniejszanie zarobków robotników, powodując, że coraz większa część wytworów ich pracy zostaje w rękach kapitalistów, czyli innymi słowy, na stałym wzroście wyzysku robotników.
Zdaniem Marksa, pierwszy sposób ma swoje ograniczenia, w rezultacie czego kapitaliści będą musieli zacząć koncentrować się głównie na drugim sposobie wzrostu swoich dochodów. Będzie to oczywiście powodowało narastanie protestu robotników, który w końcu (zgodnie z prawem przechodzenia ilości w jakość) spowoduje wybuch rewolucji, znosząc klasę kapitalistów poprzez odebranie jej środków produkcji i oddanie ich pod ogólny nadzór wszystkich robotników. Rewolucja ta, zdaniem Marksa, miała w końcu doprowadzić do powstania społeczeństwa bezklasowego, w którym środki produkcji byłyby ogólną własnością całego społeczeństwa, a zatem całe społeczeństwo stałoby się jednocześnie pracownikami i właścicielami wszystkich dóbr. Ustrój taki Marks nazwał komunizmem i twierdził, że będzie to ostateczna, doskonała forma istnienia ludzkiego społeczeństwa.
Krytyce podlegał zarówno materializm doktryny Marksa, jak i prawa dialektyki jako narzędzie analizy świata. Twierdzenie Marksa, że przyjęcie jego definicji materii wraz z jej niezbywalnymi atrybutami może być dokonane na podstawie swoistego "dowodu nie-wprost", jest trudne do utrzymania i uderzają weń wszystkie stare argumenty krytykujące taki sposób rozumowania, wypracowane przez Kartezjusza, Hume'a, Kanta i pozytywistów logicznych. Prawa dialektyki były krytykowane jako bądź oczywiste, bądź wątpliwe uogólnienia różnorodnych zjawisk, niepozwalające przewidywać oraz wyjaśniać zjawisk, a zatem jako uogólnienia bezwartościowe dla nauki. Z drugiej strony, zasady demarkacji wiedzy naukowej od nie-naukowej, wypracowane przez pozytywistów logicznych i Karla Poppera, jednoznacznie odrzucają rzekomą prawdziwość istnienia "praw dialektycznych", stojących ponad prawami fizyki**. Prawa dialektyczne są bowiem tak sformułowane, że nie można ich w żaden sposób sfalsyfikować, czyli dowieść albo obalić na podstawie empirycznie stwierdzonych faktów. Wszelkie fakty, stojące w jaskrawej sprzeczności z tymi "prawami", marksiści interpretują jako chwilowe fluktuacje od ogólnego trendu wynikającego z tych "praw", nawet jeśli jest to tak "drobny" fakt jak np. upadek ekonomiczny ZSRR. Nigdy nie zostało potwierdzone, że własność środków produkcji, pojmowana według marksistów jako element odgrywający ważną rolę w walce klasowej, może stać się tylko i wyłącznie przeszkodą do przeobrażenia świata w spójny ład fizyczno-empiryczny.
HISTORIA MATERIALIZMU DIALEKTYCZNEGO
Kierunek ten, będący podstawą filozoficzną marksizmu, stał się bardzo popularny pod koniec XIX i na początku XX wieku wśród radykalnych, rewolucyjnie nastawionych socjalistycznych działaczy robotniczych, zwłaszcza w Niemczech, Francji i Rosji, dla których stał się podstawową ideologią. Po upadku Drugiej Międzynarodówki marksizm podzielił się na dwa główne nurty: socjaldemokrację, zakładającą pokojowe przejście do socjalizmu drogą ewolucji – wśród tej grupy najważniejsza była niemiecka socjaldemokracja skupiona wokół Karla Kautskiego i grupy nastawione rewolucyjnie, z których największą rolę odgrywali zwolennicy Róży Luksemburg i Karla Liebknechta oraz część socjaldemokratycznej partii Rosji, zwana bolszewikami. Wśród marksistów rosyjskich powstał nowy nurt marksizmu wprowadzający teorię permanentnej rewolucji, która zakładała upadek systemu kapitalistycznego w najsłabszych jego ogniwach i dalsze rozprzestrzenianie się rewolucji na kraje wysoko rozwinięte. Odłam ten nazwany został marksizmem-leninizmem.
Po przejęciu władzy przez komunistów w Rosji, na skutek wydarzeń nazywanych rewolucją październikową, marksizm-leninizm stał się doktryną państwową. Po śmierci Lenina zaczęła powstawać nowa ideologia oparta o marksizm, zakładająca możliwość istnienia socjalizmu w jednym kraju, zwana stalinizmem.
Po II wojnie światowej wraz z ekspansją ZSRR stalinizm (oficjalnie nazywany "marksizmem-leninizmem") stał się obowiązującą ideologią w wielu krajach świata, od Kuby po Koreę. Po dowolnym interpretowaniu go w każdym kraju powstało wiele jego odmian, znacznie odbiegających od poglądów Marksa, np. maoizm zakładający, że w krajach nieuprzemysłowionych chłopstwo jest klasą rewolucyjną, całkowicie pomijając poglądy Marksa na rolę kapitalizmu w procesie dziejowym.
Marksizm był i wciąż często jest natchnieniem rozmaitych ruchów rewolucyjnych i partyzanckich działających w wielu krajach tzw. trzeciego świata (krajach rozwijających się).
Od lat 30. do lat 80. XX wieku marksizm był bardzo popularny w lewicujących środowiskach uniwersyteckich oraz wśród działaczy robotniczo-związkowych w Europie Zachodniej i w mniejszym stopniu w USA.
Po upadku ZSRR nastąpił na całym świecie spadek popularności marksizmu. Jako ideologia państwowa utrzymuje się on w Chinach, Wietnamie oraz na Kubie. W Chinach i Wietnamie stanowi on jednak obecnie tylko rodzaj "oficjalnej maski", potrzebnej do sprawowania władzy, zaś faktyczne działania władz państwowych właściwie zupełnie odbiegają od teoretycznych założeń marksizmu. Korea Północna odbiegła zaś od doktryny marksistowskiej na rzecz opartej na stalinizmie tzw. idei dżucze.
Marksizm jest też nadal popularny w niektórych kręgach uniwersyteckich w Europie Zachodniej (niestety!) oraz wciąż stanowi oficjalną ideologię kilkunastu partyzantek na świecie.