ADHD
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, po angielsku Attention Deficyt Hyperactivity Disodrer, znany pod nazwą ADHD występuje na całym świecie, we wszystkich kulturach. Jest to zaburzenie rzadko występujące, ale stanowiące niezwykle trudny problem, który obecnie urasta do rangi dylematu wychowawczego.
Uważa się, że na całym świecie od 3 do 5% dzieci może być dotkniętych tym schorzeniem. Choć nie ma dokładnych danych dotyczących występowania ADHD w Polsce, szacuje się, że jest w naszym kraju około 400 tysięcy nadpobudliwych osób. ADHD to bardzo trudny problem zarówno dla dziecka, jak i dla jego otoczenia - rodziców, nauczycieli i innych osób mających z nim kontakt Zaburzenie to jest rozpoznawane u dzieci mających trwale występujące objawy, które rozpoczęły się przed siódmym rokiem życia. Zespół ten objawia się trwałymi sposobami zachowania układających się w charakterystyczną triadę problemów:
z utrzymaniem uwagi
z impulsywnością
z nadmierną ruchliwością
Zaburzeniem tym częściej dotknięci są chłopcy, u których na pierwszy plan wysuwają się objawy związane z nadmierną impulsywnością i nadmierną, niekontrolowaną ruchliwością. U dziewczynek dominują problemy związane z koncentracją uwagi.
Nadpobudliwość jest zespołem objawów świadczących o zaburzonej funkcji mózgu, spowodowanej uszkodzeniem. Uszkodzenie struktury i funkcji ośrodkowego układu nerwowego może być rezultatem różnych patologicznych procesów, takich jak:
wirusy przenikające do organizmu płodu przez naczynia krwionośne łożyska
toksoplazmoza - przejawiająca tendencje do lokalizacji w tkance nerwowej
niedożywienie matki w czasie ciąży, niedobór witaminy A oraz B2.
zatrucie przyjmowanymi przez matkę w czasie ciąży lekami ( np. środkami nasennymi, uspokajającymi, znieczulającymi )
uszkodzenie układu nerwowego dziecka podczas porodu
urazy
infekcje
zaburzenia przemiany materii różnego pochodzenia
schorzenia somatyczne wpływające na układ nerwowy ( np. zapalenie mózgu i opon mózgowych, dysfunkcje tarczycy ).
Jedna z teorii wyjaśniających nadpobudliwość psychoruchową przedstawia ją jako zespół cech, składających się na określony rodzaj temperamentu, związany z typem układu nerwowego ( typ silny, niezrównoważony - temperament choleryczny ). Osobnicy o słabym typie układu nerwowego, niezrównoważonym i ruchliwym mogą charakteryzować się wzmożoną pobudliwością.
Inna teoria dopatruje się przyczyn ADHD w zachwianiu równowagi chemicznej mózgu oraz występowaniu nieprawidłowości w jego budowie anatomicznej - w obrębie szlaków nerwowych kory czołowej, zwojów podstawy mózgu, pnia mózgu oraz móżdżku. Mózg dziecka z ADHD pracuje inaczej, gorzej funkcjonują jego części odpowiedzialne za kontrolę ruchu, impulsywność, uwagę. Inna jest objętość niektórych struktur mózgowych - nie są uszkodzone tylko inaczej funkcjonują. Oprócz tego mniejsza jest wrażliwość komórek nerwowych na substancje zwane neuroprzekaźnikami.
Obecnie uważa się, że przyczyną tego zespołu najczęściej nie jest organiczne uszkodzenie mózgu na skutek działania czynników patologicznych w okresie płodowym, okołoporodowym i poporodowym oraz urazy i schorzenia somatyczne. Mówi się, że jest on bardzo nasiloną, genetycznie uwarunkowaną cechą człowieka. Mózg dziecka nadpobudliwego dojrzewa w inny sposób. Spowodowane jest to zmianami w obrębie materiału genetycznego, co z kolei powoduje zmiany pracy niektórych struktur mózgu, a w konsekwencji zaburzenia procesów psychicznych. Za tym założeniem przemawiają wyniki badań nad rodzinami dzieci nadpobudliwych, w których znacznie częściej występuje nie tylko nadpobudliwość, ale także różne zaburzenia będące wynikiem zaburzonej kontroli impulsów i nieuwagi.
Głównym źródłem ADHD może stać się środowisko poprzez utrwalanie niewłaściwych wzorów zachowania oraz wzmaganie naturalnej w wieku dziecięcym pobudliwości. W rodzinach dzieci nadpobudliwych można spotkać się najczęściej z wychowaniem niekonsekwentnym, a także rygorystycznym, niezależnie od tego czy dziecko przejawiało nadpobudliwość od najwcześniejszego dzieciństwa, czy też była ona wynikiem działania negatywnych czynników środowiskowo - wychowawczych. Dzieci często ujawniają nadpobudliwość, gdy rodzice reprezentują rygorystyczny styl wychowania, który jest połączony z karaniem. W wychowaniu niekonsekwentnym też można dopatrywać się jednego ze źródeł ze względu na brak stałego systemu wymagań i praw dziecka. Do czynników środowiskowych wzmagających nadpobudliwość można zaliczyć nieprawidłową atmosferę rodziny - nacechowaną lękiem i niepewnością, częstą zmienność i duże wahania atmosfery rodzinnej oraz niekorzystne cechy osobowości rodziców.
Przyczynami nadpobudliwości tkwiącymi w środowisku mogą być:
środowisko szkolne
trudności w nauce
zbytnio przeładowany program nauki
duże tempo realizacji programu
brak czasu na powtórzenia materiału
lęk przed szkołą i nawarstwiającymi się trudnościami
sytuacje stresowe.
Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne określa bardzo szczegółowo, jakie kryteria muszą być spełnione, aby można było rozpoznać ADHD:
1. ZABURZENIA KONCENTRACJI UWAGI
dziecko nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, pracy lub w czasie wykonywania innych czynności
dziecko popełnia błędy wynikające z niedbałości
dziecko często ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach i grach
dziecko często wydaje się nie słuchać tego, co się do niego mówi
dziecko często nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji i ma kłopoty z dokończeniem zadań i wypełnianiem codziennych obowiązków, jednak nie z powodu przeciwstawiania się lub niezrozumienia instrukcji
dziecko często ma trudności ze zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć
dziecko nie lubi, ociąga się lub unika rozpoczęcia zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego - jak nauka szkolna lub odrabianie prac domowych
dziecko często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć, np. zabawki, przybory szkolne, książki i narzędzia
dziecko łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców
dziecko często zapomina o różnych codziennych sprawach
2. NADRUCHLIWOŚĆ
dziecko ma często nerwowe ruchy rąk lub stóp, bądź nie jest w stanie usiedzieć w jednym miejscu
dziecko wstaje z miejsca w czasie lekcji lub w innych sytuacjach wymagających spokojnego siedzenia
dziecko często chodzi po pomieszczeniu lub wspina się na meble w sytuacjach, gdy jest to zachowanie niewłaściwe - w szkole, w domu
dziecko często ma trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem
dziecko często jest w ruchu; biega jak „nakręcone”
dziecko często jest nadmiernie gadatliwe
3. IMPULSYWNOSĆ
dziecko często wyrywa się z odpowiedzią, zanim pytanie zostanie sformułowane w całości
dziecko często ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej
dziecko często przerywa lub przeszkadza innym ( np. wtrąca się do rozmowy lub zabawy )
Według w/w organizacji sześć lub więcej z podanych objawów zaburzeń koncentracji uwagi oraz sześć lub więcej z objawów nadruchliwości i impulsywności musi utrzymywać się przynajmniej przez sześć miesięcy w stopniu utrudniającym adaptację ( funkcjonowanie ) dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju.
Jako kolejne kryteria występowania ADHD należy wymienić:
ujawnienie się niektórych upośledzających funkcjonowanie dziecka zaburzeń koncentracji uwagi lub nadruchliwości li impulsywności przed siódmym rokiem życia
występowanie upośledzenia funkcjonowania dziecka spowodowanego tymi objawami w dwóch lub więcej sytuacjach ( np. dom, szkoła, podwórko )
stwierdzenie klinicznie istotnego upośledzenia funkcjonowania społecznego, szkolnego lub zawodowego
Pomimo nieuwagi, nadpobudliwości i impulsywności charakterystycznych dla dzieci z ADHD, jedna grupa dzieci jest przede wszystkim nadpobudliwa i impulsywna, druga zaś przejawia nieuwagę. U wszystkich dzieci, które są dotknięte zaburzeniami zachowania, dominują przejawy utrudnień w rozwoju, które zaczynają się przed okresem szkolnym i obejmują trzy sfery rozwojowe - ruchową, poznawczą i emocjonalną.
W sferze ruchowej nadpobudliwość może przybierać trzy formy:
Nadmiernej ekspansji ruchowej - dziecko jest nadruchliwe, niezorganizowane, ruchliwość jest niecelowa. Dzieci te niechętnie włączają się do zorganizowanych zajęć ruchowych, bywają mniej zręczne od rówieśników. W szkole nie potrafią usiedzieć spokojnie - kręcą się, wychodzą z ławki, spacerują po klasie, skaczą, wyglądają przez okno, itp.
Niepokoju ruchowego - dziecko długo może siedzieć w jednym miejscu, lecz można u niego zaobserwować ujawniające się ruchy skupione na własnym ciele: ruszanie ramionami, wymachiwanie nogami, kręcenie się, wyrywanie sobie włosów, skubanie warg, obgryzanie paznokci, dłubanie w nosie, drapanie się.
Formę mieszaną - występuje zarówno niepokój ruchowy, jak i nadmierna ekspansja ruchowa.
W sferze poznawczej dziecko nie jest w stanie skupić się dłużej na jednym temacie, czyli ujawnia się nadpobudliwość w postaci zaburzeń koncentracji uwagi. Zaciekawienie danym tematem jest krótkie, szybko słabnie, uwaga staje się łatwo odwracalna. U dziecka występuje nasilona męczliwość psychiczna i umysłowa.
Dzieci takie szybko kończą zajęcia wymagające większego wysiłku umysłowego, nie lubią czytać, a ich zainteresowania osiągają niski poziom. W szkole po kilku minutach zajęć przestają uważać, rozmawiają, zapominają, co mówił nauczyciel lub, co było zadane. W domu podczas wykonywania zadań często kilkakrotnie przerywają swoje czynności pod jakimkolwiek pretekstem. Dlatego też wiele z nich ma słabe oceny, nawet pomimo ponadprzeciętnego rozwoju intelektualnego.
W sferze emocjonalnej nadpobudliwość może wyrażać się:
reakcjami emocjonalnymi nieproporcjonalnymi do wywołującego je bodźca
nadmierną wrażliwością
drażliwością
wzmożoną agresywnością
tendencjami niszczycielskimi
płytkością i krótkotrwałością uczuć
dużą lękliwością, maskowaną pozorną swobodą bycia lub wielomówności
Wymienione objawy są przyczyną trudności wychowawczych. Dzieci spotykają się z brakiem akceptacji w domu i grupie rówieśniczej, co w konsekwencji może prowadzić u nich do reakcji nerwicowych.
Objawy nadpobudliwości psychoruchowej słabną z wiekiem dzięki dojrzewaniu układu nerwowego i wzrostowi jego odporności na bodźce zewnętrzne.
Nadpobudliwość jest kwestią dosyć umowną. W każdym przypadku podejrzewania jej występowania należy zadać sobie pytanie, czy jest to nadpobudliwość patologiczna. Nie istnieją badania, które pozwalałyby jednoznacznie stwierdzić, które dziecko jest nadpobudliwe, a które nie, choć docierają już do nas wzmianki o testach diagnozowania tego zaburzenia. Mówią one, że brytyjscy i greccy naukowcy stworzyli pierwszy biologiczny test wykrywający ADHD. Daje on szansę wczesnego wykrycia tego zespołu, a tym samym wyeliminowanie ich negatywnego wpływu na funkcjonowanie dziecka.
Obecnie zdiagnozować ADHD może lekarz specjalizujący się w psychiatrii dziecięcej. Może to uczynić m. in. na podstawie obserwacji dziecka i specjalnych ankiet wypełnianych przez rodziców. Test ma sprawić, że postawienie diagnozy będzie bardziej pewne i szybsze. Opiera się on na analizowaniu ruchu gałek ocznych człowieka. Dzieci sadza się przed monitorem komputera w specjalnych „goglach”. Mają one jedynie śledzić wzrokiem jaśniejszy punkt poruszający się na ekranie. Gogle natomiast śledzą ruchy gałek ocznych badanego. Test ten pozwolił wykryć różnice w ruchu gałek ocznych dzieci z ADHD i dzieci bez tego rodzaju zaburzeń. Dzieci bez ADHD mogły śledzić plamkę na ekranie przez czas od 30 sekund do 5 minut, zaś dzieci z ADHD zaledwie przez 3 - 5 sekund. Naukowcy przypuszczają, że występuje tu efekt „szybciej zrobi, niż pomyśli” - oczy dziecka poruszają się, zanim wskaźnik na ekranie się przesunie. Autorzy pomysłu twierdzą, że dokładność diagnozy przekracza 93% i, że jest on prosty na tyle, że można go przeprowadzić nawet u trzylatków. To pozwoliłoby wcześnie zdiagnozować zaburzenie i podjąć odpowiednie kroki interwencyjne, zapobiegając tym samym problemom wychowawczym i psychologicznym.
KONSEKWENCJE ADHD:
Nie wydaje się, by wszystkie problemy nadpobudliwego dziecka były związane tylko z nadpobudliwością jako cechą człowieka, częściej są po prostu jej konsekwencjami. Dziecko nadpobudliwe jest bardzo często karane za swoje objawy, odbiera nieustannie cały szereg negatywnych informacji o sobie; słyszy, że jest niegrzeczne, leniwe, nie słucha i przeszkadza. Na podstawie tych informacji tworzy obraz siebie jako osoby gorszej od innych, złej, nieudanej. W zależności od warunków rodzinnych i cech temperamentu może zareagować na to agresją lub wycofaniem i rezygnacją z wszelkich usiłowań. U części nastolatków objawy zaburzeń uwagi są minimalne, a dominuje przekonanie „i tak mi się nie uda”, nabyte w czasie lat niepowodzeń szkolnych. Aż około 65% dzieci nadpobudliwych zgłaszanych do placówek pomocy ma trudności z posłuszeństwem i wykonywaniem poleceń. Są one uparte, wybuchowe, a w stosunku do otoczenia często werbalnie agresywne.
Kontakty dziecka nadpobudliwego z kolegami przebiegają burzliwie, dziecko wpada w zabawę innych i nie ma umiejętności dostosowania się do jej reguł, chce przeforsować swoje zdanie, tak, że nawiązywane znajomości są krótkotrwałe. Dziecko nie ma wielu kolegów i przyjaciół, co też wreszcie obniża jego własną samoocenę. Jest często spostrzegane przez grupę jako łamaga, błazen, z którego można się pośmiać, jako ten, na którym i tak skupi się cała uwaga nauczyciela. Zmiana takiej sytuacji na ogół jest dosyć trudna.
Dziecko nadpobudliwe z powodu swej impulsywności, nieuwagi oraz trudności w planowaniu i przewidywaniu konsekwencji swoich zachowań jest bardziej niż inne dzieci narażone na przypadkowe urazy fizyczne i wypadki komunikacyjne.
POMOC I LECZENIE
Pracę z dzieckiem nadpobudliwym trzeba zacząć od akceptacji jego odmienności i trudności oraz tego, że być może nigdy nie będzie wymarzonym, idealnym dzieckiem lub uczniem, którego chciałoby się mieć w domu lub klasie. Pozwala to dopasować wymagania do realnych możliwości i chroni wszystkich przed kolejnymi niepowodzeniami. Jeśli np. nauczyciel tego dziecka założy, że ma ono siedzieć nieruchomo przez całą lekcję, można stwierdzić z dużym prawdopodobieństwem, że poniesie on klęskę. Jeśli zaś przyjmie, że sukcesem będzie, gdy dziecko nie będzie wychodzić z ławki lub wróci do niej po jednokrotnym upomnieniu, może mu się to udać.
Aby wcześnie podjąć odpowiednie kroki pomocy dziecku należy zebrać o nim jak największą ilość informacji. Ważnym źródłem informacji dotyczących dziecka są jego rodzice, a szczególnie matka, która jest w stanie dokładnie opisać i określić jego rozwój. Z uwagi na wpływy czynników genetycznych wiadomości te mogą okazać się bardzo pomocne. Także postawy i oczekiwania rodziców oraz problemy dziecka mogą stać się ważnym czynnikiem w planowaniu terapii.
Nauczyciele są także ważnym źródłem informacji, gdyż zwracają uwagę na szczegółowe osiągnięcia szkolne, które łatwo mogą zostać niezauważone u dziecka nadpobudliwego. Informacje na temat zdolności dziecka, dotyczące brania udziału w nauce i kontrolowaniu poziomu aktywności będą bezcenne. Stosunek i oczekiwania nauczycieli są niezmiernie ważne w planowaniu pomocy dziecku. Także same dzieci mogą wnieść wiele cennych informacji na temat rodzajów aktywności, które lubią, i ich stosunku do innych osób oraz samych siebie.
Wychowanie dziecka z ADHD jest między innymi dlatego takie trudne, że nie słyszy ono około 50% z tego, co się do niego mówi i zapamiętuje około 50% tego, co usłyszało - warto o tym pamiętać. Dziecko nadpobudliwe nie przewiduje następstw różnych zjawisk - nie widzi związku między bieganiem po klasie, a złością nauczyciela, nie dlatego, że nie zna zasad, ale dlatego, że nie potrafi ich zastosować w codziennym życiu. Ma także trudności z zaplanowaniem i zorganizowaniem tego, co ma zrobić - jest ciągle zagubione pośród tysiąca spraw i informacji.
Pomocą dla takiego dziecka jest tworzenie mu zewnętrznej struktury. Potrzebuje ono spójnych reguł, dokładnego planowania tego, co ma robić, jasnych oczekiwań ze strony dorosłych, a także ustalonych konsekwencji swoich zachowań - nagród, pochwał oraz konsekwencji złamania reguł.
Dzieci nadpobudliwe koncentrują się bardziej na spokojnym otoczeniu, kiedy są izolowane od tego co może je rozpraszać i kiedy bardzo jasno jest określone, na czym mają się skupić. Pomaga także, jeśli w trakcie wykonywania zadania są dodatkowo zachęcane i motywowane.
Każde dziecko dzieli swój czas między rodzinę i szkołę, tak więc szkoła staje się drugim ważnym środowiskiem, w którym dziecko spędza dużo czasu. W szkole dziecku stawia się mnóstwo bardzo trudnych zadań - skupienia się na nie zawsze ciekawej lekcji, pohamowania własnej impulsywności i ruchliwości. Szkoła powinna być również miejscem wprowadzenia skutecznych dla dziecka nadpobudliwego metod przekazywania wiedzy i metod wychowawczych. W tym miejscu należy podkreślić, że dziecko nadpobudliwe w komfortowych warunkach może wiele osiągnąć. Podstawą postępowania w przypadku zespołu nadpobudliwości psychoruchowej jest postępowanie wielokierunkowe ze szczególnym uwzględnieniem poradnictwa rodzinnego i treningu umiejętności rodzicielskich.
Nie każde dziecko nadpobudliwe wymaga leczenia farmakologicznego. Jest ono niezbędne wtedy, gdy objawy są bardzo nasilone, a wszelkie inne możliwości pomocy nie przynoszą spodziewanych efektów.
W niektórych wypadkach dieta może zredukować nadpobudliwość, impulsywność, niecierpliwość przy wykonywaniu zadań i rozproszenie uwagi. Polega ona na wykluczeniu wszystkiego, co jest sztucznie barwione oraz niektórych składników naturalnych zawartych w owocach i innych pokarmach. Podczas stosowania tej diety należy zwrócić uwagę czy organizm otrzymuje odpowiednią ilość witaminy C.
Z objawów ADHD z czasem się wyrasta, ale dopóki są i nie można ich zmienić, trzeba modyfikować otoczenie, stwarzając dziecku jak najbardziej korzystne warunki do zdobywania wiedzy i optymalnego funkcjonowania w grupie.
JAK POMÓC DZIECKU NADPOBUDLIWEMU ODROBIĆ LEKCJE
Przed rozpoczęciem pracy warto sprawdzić czy dziecko ma:
cichy i spokojny kącik z dobrym oświetleniem
wyznaczony, stały czas przeznaczony na odrabianie lekcji
potrzebne przybory i materiały, książki, zeszyty, długopis, linijkę, cyrkiel
Zapytaj dziecko:
co jest zadane
czy wie co ma zrobić ( jeśli nie zasugeruj, żeby skontaktował się kolegą )
na kiedy ma przygotować to zadanie
czy potrzebuje specjalnego przygotowania ( wizyty w bibliotece, dostępu do komputera )
czy potrzebuje specjalnych materiałów ( papieru technicznego, specjalnych farb )
czy już zaczął i czy już skończył odrabiać pracę domową
czy jest to zadanie do wykonywania przez wiele dni ( projekt, obserwacja ze środowiska )
czy przed klasówką warto by było zrobić podobny próbny test w domu
W razie trudności inne sposoby pomocy:
przejrzyj zadanie domowe swojego dziecka ale go nie rób
już na początku roku uzgodnij z nauczycielem jakie są wymagania i zasady dotyczące prac domowych
przejrzyj uwagi nauczyciela dotyczące już odrobionych prac domowych i przedyskutuj je z dzieckiem
zobacz jak najkorzystniej uczy się twoje dziecko ( czy łatwiej zapamiętuje słysząc, czy widząc informacje )
jeśli masz trudności skontaktuj się z nauczycielem
pochwal dziecko za dobrze wykonaną pracę
PRAWDY O ADHD
ADHD częściej występuje u chłopców. Na czworo dzieci, u których stwierdzono ten zespół zaburzeń, troje to chłopcy. Przypuszcza się, że są oni bardziej podatni genetycznie na te zaburzenia. ADHD występuje u około 3 - 7 % wszystkich dzieci.