Opracowanie Monika Ryhanycz
Co to jest pedagogika społeczna?
Europa i Ameryka XIX w to przeobrażenia gospodarcze, kulturowe i społeczne. Przyczyną tych przeobrażeń były ruchy rewolucyjne i postęp techniczny. Industrializacja ( uprzemysłowienie ) i urbanizacja ( urbanizacja społeczna - upowszechnienie się miejskiego stylu życia ) miały duży wpływ na powstanie nowych potrzeb społecznych. Te natomiast wymagały powstanie nowych instytucji do zaspakajania tych potrzeb, czyli towarzystw dobroczynnych, domów opieki, sierocińców, ochronek. Miały one na celu zapobiegać patologii i degradacji społecznej. Jednocześnie z instytucjami opiekuńczymi narastały ruchy rewolucyjne. Budziły one pragnienie równości, sprawiedliwości, demokracji. Natomiast postęp techniczny sprzyjał zmienności pracy zawodowe i narastanie kwalifikacji zawodowych. Wymagało to ciągłej pracy , przystosowywaniu się do nowych warunków życia, konieczności ciągłego doskonalenia swoich umiejętności. Konieczność ta powoduje powszechność oświaty szkolnej i powstanie różnorodnych placówek pozaszkolnych jak biblioteki, domy społeczne czy uniwersytety powszechne. W miarę jak ograniczano czas pracy budziło się pragnienie rekreacji i wypoczynku. Wszystkie te przeobrażenia i pragnienia dały bodziec do kształtowania się pedagogiki społecznej. Pedagogika społeczna jako teoria zmierzająca do uogólnienia wychowawczego aspektu warunków społecznych, środowiskowych ludzkiego życia oraz praktyki instytucji powoływanych do ich ulepszania: kulturalno-oświatowych, opiekuńczych, rekreacyjnych. Pedagogika społeczna swoje inspiracje czerpała z teorii wychowania, z socjologii, psychologii społecznej i teorii polityki społecznej.
Pedagogika społeczna należy do nauk praktycznych, obejmujących teorię praktycznego działania, czyli zamierzeń, projektowaniu i realizacji. Nauki praktyczne są oparte na doświadczeniu. Zajmują się badaniem i przekształcaniem rzeczywistości. Wprowadzenie terminu „pedagogika społeczna” do literatury przypisuje się Friedrichowi Adolphowi Diesterwegowi, który w 1850 roku w swym „Przewodniku dla kształcenia niemieckich nauczycieli” użył tego pojęcia.
Polska twórczyni pedagogiki społecznej Helena Radlińska scharakteryzowała ją w ten sposób: Pedagogika społeczna jest nauką praktyczną, rozwijającą się na skrzyżowaniu nauk o człowieku, biologicznych i społecznych z etyką i kulturoznawstwem ( teorią i historią kultury ) dzięki własnemu punktowi widzenia. Można go najkrócej określić jako zainteresowanie wzajemnym stosunkiem jednostki i środowiska, wpływem warunków bytu i kręgów kultury na człowieka w różnych fazach jego życia, wpływem ludzi na zapewnianie bytu wartościom przez ich przyjęcie i krzewienie oraz przetwarzanie środowisk siłami człowieka w imię ideału.
Na pedagogikę społeczną można popatrzeć w dwojaki sposób. Po pierwsze jako kierunek pedagogiczny w pedagogice ogólnej badający wpływ środowiska na wychowanie. Środowisko w tym przypadku rozumiemy jako formalne instytucje wychowawcze i grupy niesformalizowane. Wpływ środowiska to inaczej ogół działalności społeczno-wychowawczych podejmowanych przez te instytucje i grupy. Koncentracja pedagogiki społecznej na działaniach środowiska sprawia, że możemy nazwać ją nazwać pedagogiką środowiska. Po drugie na pedagogikę społeczną możemy spojrzeć jako na odrębną dyscypliną naukową. Zakres jej badań stanowić będą ludzie, grupy i warstwy społeczne wymagające opieki i pomocy w rozwoju psychicznym czy kulturowym. W tym przypadku pedagogikę społeczną możemy określić mianem pedagogiki socjalnej. Pedagogika socjalna jako dyscyplina naukowa oprócz osób i zbiorowości wymagających opieki zajmuje się również instytucjami powołanymi do realizacji tych zadań. W ramach pedagogiki socjalnej wyodrębniło się kilka specjalizacji, między innymi: pedagogika opiekuńcza, teoria pracy socjalnej, teoria pracy kulturalno-wychowawczej.
Prekursorzy. Najważniejsze dzieła.
Do światowych prekursorów pedagogiki społecznej zaliczamy:
Johann Heinrich Pestalozzi ( 1746 - 1827 ), pedagog i pisarz szwajcarski, twórca oryginalnego systemu dydaktycznego wypróbowanego w prowadzonych przezeń szkołach i zakładach wychowawczych. (…) W programie kształcenia kładł nacisk na przedmioty związane z pracą na roli, z rzemiosłem i gospodarstwem domowym. Łącząc wychowanie umysłowe z praktycznym przygotowaniem do życia, jednocześnie doceniał wychowanie moralno-religijne i fizyczne.
Z punktu widzenia pedagogiki społecznej interesować nas będą jego dwa dzieła. Pierwsze z nich „Leonard i Gertruda” ( 1781 - 1787 ). W powieści tej zawarł ideę oświaty ludu, pojmowanej jako podniesienie moralne i ekonomiczne środowiska wiejskiego przez budzenie i uruchamianie sił istniejących w tym środowisku. Jest to opowieść o nauczycielu, który przemienia się w działacza społecznego i rodzicach, którzy są świadomi swoich obowiązków wychowawczych. Nauczyciel i rodzice są wspierani przez księdza i filantropa. Drugim dziełem Pestalozziego są dwa sierocińce w Neuhof ( 1774 - 1780 ) i w Stans ( 1798 ). Główną ideą tych sierocińców było stworzenie modelu wychowania rodzinno-opiekuńczego. Sierocińce te stanowiły rozszerzenie rodziny własnej Pestalozziego na oddane mu pod opiekę dzieci; dążono do wytworzenia w tej gromadce uczuć rodzinnych i postaw charakteryzujących rodzinę chłopską lub rzemieślniczą, w toku uczenia się, zabaw i pracy produkcyjnej na roli oraz w warsztatach rzemieślniczych.
Robert Owen ( 1771 - 1858 ), angielski socjalista utopijny, pisarz, działacz polityczno-społeczny i pedagog. Będąc od 1800 roku kierownikiem zespołu fabryk w New Lanark skrócił robotnikom dzień pracy, poprawił warunki pracy i płacy oraz warunki życia w osiedlu. W Ameryce w New -Harmony zorganizował kolonię komunistyczną, gdzie stworzył szkołę realizującą jego własne założenia wychowawcze.(…) Pod koniec życia zajął się działalnością pisarską.
Owen dążył do poprawy życia robotników i ich dzieci. W New Lanark w Szkocji zbudował szpital dla robotników, mieszkania oraz tak zwaną Nową Instytucję. Nowa Instytucja mieściła się w samym centrum dzielnicy robotniczej. W skład Nowej Instytucji wchodził:
- dziedziniec ( pierwszy w Europie żłobek i przedszkole )
- szkoła elementarna ( obejmowała dzieci do 10 roku życia - nowością było to, że dzieci te nie pracowały )
- szkoła dokształcająca dla młodzieży ( pierwsza w Europie )
- teren zabaw dla dzieci
- klub dla robotników i dorosłych członków ich rodzin ( w skład klubu wchodziła biblioteka, czytelnia, sala na referaty; odbywały się zebrania i zabawy dla dorosłych )
Swoją podstawową publikację z lat 1812/1813 zatytułował: „Nowy pogląd na społeczeństwo, czyli doświadczenie o początkach określających kształtowanie się charakteru ludzkiego”.
Do polskich prekursorów pedagogiki społecznej zaliczamy:
Ludwik Krzywicki ( 1859 - 1941 ), socjolog, działacz społeczno-polityczny, marksista związany z polskim ruchem robotniczym. Był wykładowcą tajnego Uniwersytetu Latającego oraz Towarzystwa Kursów Naukowych, jak również jednym z inicjatorów i redaktorem „Poradnika dla samouków” oraz „Wielkiej powszechnej encyklopedii ilustrowanej”. Od 1918 roku był profesorem uniwersytetu w Warszawie, Wyższej Szkoły Handlowej i Wolnej Wszechnicy Polskiej. W latach 1921 - 1939 kierował zasłużonym dla badań społecznych Instytutem Gospodarstwa Społecznego. (…) Wszystkie ważniejsze prace znalazły się w jego „Dziełach” ( t.1-9 1957-1974 ). Twórca teorii wielkiego ruchu demokratyzacji wiedzy. Głosił postulat upowszednienia wykształcenia ogólnego, propagował samokształcenie, informował o nowych formach upowszechniania kultury i kształcenia dorosłych
Edward Abramowski ( 1868 - 1918 ), psycholog, filozof i socjolog oraz działacz społeczny; od 1915 roku kierownik Katedry Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego i założyciel Instytutu Psychologicznego. W latach 1897-1907 twórca teorii pracy społecznej jako procesu społeczno-wychowawczego. Zdaniem Abramowskiego niszcząc państwo powinniśmy je zastąpić przez związek dobrowolnych stowarzyszeń społecznych ( spółdzielnie, związki zawodowe, szkoły zakładane przez gminy ). Stowarzyszenia miały być budowane na dobrowolnej przynależności członków i braterskim współdziałaniu. Działania takie miały uczynić z każdego zrzeszenia zrzeszenie etyczne i samowychowawcze. Miały kształtować umiejętność organizowania samopomocy wzajemnej - moralnej i materialnej. Była to swego rodzaju „rewolucja moralna” inspirująca licznych polskich działaczy społecznych i kulturalnych.
Twórcy polskiej pedagogiki społecznej. Najważniejsze dzieła.
Za twórczynię polskiej pedagogiki społecznej uważamy Helenę Radlińską (ur. 2 V 1879, zm. 10 X 1954 ), pedagoga i działacza oświatowego. Po ukończeniu studiów historycznych w Uniwersytecie Jagiellońskim brała udział ruchu niepodległościowym; od 1922 roku wykładała pedagogikę w Wolnej Wszechnicy Polskiej, gdzie w 1925 roku zorganizowała Studium Pracy Społeczno-Oświatowej. W latach 1945 1954 była profesorem pedagogiki społecznej w Uniwersytecie Łódzkim.
Po rewolucji 1905 roku, w której Radlińska brała czynny udział i po ucieczce z zesłania syberyjskiego osiedliła się w Krakowie. Tam została współkierownikiem Towarzystwa Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza. Wraz z gronem działaczy oświatowych i społecznych Radlińska redaguje pierwszy polski podręcznik o społecznej pracy kulturalno-oświatowej „Praca oświatowa” (1913). Na II Kongresie Pedagogicznym we Lwowie w 1909 roku występował jako rzecznik postępowego odłamu nauczycielstwa galicyjskiego. Wygłosiła tam referat „Podstawy wychowania narodowego”. W latach 1925 - 1945 stanęła na czele Studium Pracy Społeczno-oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej. W Studium tym:
- przygotowywano zawodowych pracowników społecznych
- prowadzono prace naukowo-badawcze
- tworzono uogólnione teorie w nurcie pedagogiki społecznej
- dopełniano teorię pracy kulturalno-oświatowej teorią pracy społecznej
W 1935 roku ukazuje się książka Heleny Radlińskiej „Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego”. Książka ta stała się polskim wprowadzeniem do pedagogiki społecznej. W dwa lata później, po głębszych badaniach środowiska szkolnego, ukazuje się klasyczne dzieło po redakcją Radlińskiej „ Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych”. W dziele tym Radlińska zaprezentowała kilkadziesiąt rozpraw swych uczniów. Zwraca w nim uwagę na to, że biologiczne wyposażenie dziecka, mierzone testami inteligencji, można wyrównać przez zabiegi wychowawczo-środowiskowe. W dziełach swych Helena Radlińska odsłania klasowe i społeczne uwarunkowanie zjawisk wychowawczych i dydaktycznych. Żądała roztoczenie opieki wychowawczej i oświatowej nad zaniedbanymi i społecznie upośledzonymi.
Za współtwórcę pedagogiki społecznej w Polsce możemy uznać Kazimierza Korniłowicza (1892 - 1939), towarzysza prac Heleny Radlińskiej w Uniwersytecie Ludowym im. A. Mickiewicza oraz w Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej. Był pracownikiem naukowym Instytutu Gospodarstwa Społecznego. Twórca i dyrektor Instytutu Spraw Społecznych. Prowadził prace badawcze na temat czasu wolnego robotników a w szczególności młodzieży pracującej. Zapoczątkował charakterystykę polskich organizacji oświatowych, kulturalnych i wychowawczo-społecznych. Dużo uwagi poświęcił kulturze i jej konsumpcji. Proklamował wszelkiego rodzaju pomoc dla młodzieży. Był przykładem teoretyka i ideologa pracy kulturalno-oświatowej.
Na uwagę zasługuje również Aleksander Kamiński ( 1903 - 1978 ), pedagog, działacz harcerski, historyk i pisarz. W latach 1960 - 1973 pracował w Uniwersytecie Łódzkim początkowo jako docent, od 1969roku jako profesor pedagogiki społecznej. W okresie międzywojennym był czołowym działaczem i teoretykiem ZHP. W czasie okupacji brał czynny udział w tworzeniu Szarych Szeregów, organizacji walczącej z okupantem. Naukowe zainteresowania Kamińskiego koncentrowały się na historii i teorii organizacji młodzieżowych w Polsce, na funkcjonowaniu ruchu młodzieżowego i gospodarowaniu przez młodzież czasem wolnym. Kamiński wybrał pedagogikę społeczną jako swoją dyscyplinę naukową, gdyż mniemał, że ona najskuteczniej służy pomyślnemu rozwojowi rzeczowemu, psychicznemu i kulturalnemu jednostek ludzkich, grup i warstw społecznych, dlatego też, że służy organizowaniu środowiska społecznego, zapobieganiu wykolejeniom i sprzyja osiąganiu sukcesów wychowawczych. Aleksander Kamiński napisał między innymi: Kamienie na szaniec (1943), Zośka i Parasol (1957), Polskie związki młodzieży (1963), Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza (1965), Funkcje pedagogiki społecznej (1972, 4 wyd.1980).
Kolejnym współtwórcą polskiej pedagogiki społecznej jest Ryszard Wroczyński ( 1909 - 1987 ), pedagog i historyk pedagogiki. W latach 1955-1979 profesor Uniwersytetu Warszawskiego, od roku 1959 do roku 1987 redaktor „Przeglądu Historyczno-Oświatowego”. Zajmował się problemami pedagogiki społecznej, a przede wszystkim wpływem warunków społecznych, kulturowych i biopsychicznych na przebieg i wyniki procesów opiekuńczo-wychowawczych oraz na metody badań tego wpływu, a także teorią kształcenia ustawicznego, historią myśli pedagogicznej i historią wychowania fizycznego. Jego główne prace to między innymi: Wprowadzenie do pedagogiki społecznej (1966), Wychowanie poza szkołą (1968), Pedagogika społeczna (1974, 4 wyd.1980).
Ważniejsze ośrodki.
Uniwersytet Warszawski - Ośrodek pedagogiki społecznej pod kierownictwem profesora Ryszarda Wroczyńskiego. Do dorobku naukowego jego zespołu możemy zaliczyć cztery tomy „Studiów Pedagogicznych” ( t. X - Środowisko wychowawcze., t. XII - Problemy opiekuńcze., t. XIX - Metodologia środowiskowych badań pedagogicznych.)
Uniwersytet Łódzki - Ośrodek pedagogiki społecznej pod kierownictwem Aleksandra Kamińskiego. Ośrodek ten skupia mniejsze grono pedagogów społeczny niż ośrodek warszawski. Zwrócić jednak należy na nazwisko Ireny Leparczyk, która koncentruje się na kulturze i oświacie ludzi dorosłych oraz na zapobieganiu patologii społecznych i na Aleksandrę Majewską, której prace dotyczyły walki z alkoholizmem dzieci i młodzieży. Specjalizacją tego ośrodka jest podejmowanie zbiorowych prac badawczych na zlecenie zainteresowanych instytucji społecznych.
Towarzystwo Wolnej Wszechnicy Polskiej z Zarządem Głównym w Warszawie. Towarzystwo prowadzi Studium Służb Społecznych i Wychowawczych, przygotowującego do zawodu pracownika socjalnego w zakładach pracy, kursy dla zakładowych służb socjalnych.
Katedra Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Śląskiego pod kierownictwem Andrzeja Radziewicza-Winnickiego. Pod jego redakcją ukazało się kilka prac dotyczących pedagogiki społecznej. Na uwagę zasługuje podręcznik „Pedagogika społeczna u schyłku XX wieku (Wybrane zagadnienia )” (1992).
Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy. Przedstawicielem tej szkoły jest Edmund Trempala, pedagog, zajmujący się główni problemami pedagogiki społecznej i opiekuńczej. Jego główne prace to między innymi: „Integracja podstawowych środowisk wychowawczych a rezultaty pracy pedagogicznej szkoły” (1969), „Wychowanie w środowisku szkoły” (1974), „Edukacja równoległa” (1990).
Podsumowanie.
Pedagogika społeczna jako nauka krystalizowała się na przełomie XIX i XX wieku. Swoje początki wzięła z teorii wychowania. Zajmuje się badaniem warunków środowiskowych i ich wpływ na rozwój człowieka w każdym wieku. W Polsce rozwój pedagogiki społecznej można podzielić na kilka okresów.
I okres - lata 1909 - 1945, w latach tych podejmowano próby zdefiniowania pedagogiki społecznej. W okresie tym starano się określić zadania pedagogiki społecznej, jej cele, przedmiot badań. Były to pierwsze próby tworzenia teorii pedagogiki społecznej. Powstawały pierwsze podręczniki o tematyce społecznej i pierwsze ośrodki badawcze pedagogiki społecznej.
II okres - zakończenie drugiej wojny światowej rok 1945 do 1980 roku. Jest to etap kontynuacji prac prowadzonych w pierwszym okresie ale również dalszy rozwój pedagogiki społecznej w Polsce powojennej. Powstają nowe ośrodki pedagogiki społecznej, rozpoczyna się wiele prac badawczych i teoretycznych. W latach 60-tych i 70-tych ukazuje się wiele podręczników i prac zbiorowych na temat pedagogiki społecznej.
III okres - 1980 rok do czasów obecnych. Jest to czas przemian politycznych w Polsce. Rok 1989 to rok obrad „okrągłego stołu”. Obrady dotyczyły między innymi polityki społecznej. W okresie tym pojawiło się wiele nowych zagrożeń; narkomania, alkoholizm, bezdomność. Powstają nowe ośrodki, które walczą z narkomanią i alkoholizmem, między innymi MONAR. Stowarzyszenie MONAR oficjalnie zarejestrowane w 1981 roku jest organizacją pozarządową, apolityczną, działającą na terenie całej Polski. W ostatnim dwudziestoleciu rozwinęły się Ośrodki Pomocy Społecznej miejskie i wiejskie. W ramach ich systemu pomocy powstają między innymi: domy pomocy społecznej, świetlice środowiskowe, ośrodki wsparcia takie jak schroniska dla bezdomnych, noclegownie, domy dla samotnych matek. Powstają prace zbiorowe i nowe podręczniki na temat pedagogiki społecznej XXI wieku: podręcznik akademicki pod redakcją Ewy Marynowicz-Hetka Pedagogika społeczna, t.1-2, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2007, Pilch T., Leparczyk I., Pedagogika społeczna, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003, Michael Winkler, Pedagogika społeczna., Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2009.
Bibliografia:
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny., Wydawnictwo Akademickie „Żak”., Warszawa 2001
Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej., PWN, Warszawa 1974
Pilcha T., Leparczyk I., Pedagogika społeczna., Wydawnictwo Akademickie „Żak”., Warszawa 2003
Śliwerski B., Pedagogika, t.3, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne,
Gdańsk 2006
Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej., PWN, Warszawa 1974, s.11
Tamże, s.12
Śliwerski B., Pedagogika, t.3, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2006, s.7
Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej., PWN, Warszawa 1974, s.13
Okoń W. Nowy słownik pedagogiczny., Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s.291
Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej., PWN, Warszawa 1974., s.17
Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej., PWN, Warszawa 1974, s.17-18
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny., Wydawnictwo Akademickie „Żak”., Warszawa 2001, s.280
Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej., PWN, Warszawa 1974, s.18
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny., Wydawnictwo Akademickie „Żak”., Warszawa 2001, s.190
Tamże, s.11
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny., Wydawnictwo Akademickie „Żak”., Warszawa 2001, s.328
Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej., PWN, Warszawa 1974, s. 20-23
Tamże, s.28-29
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny., Wydawnictwo Akademickie „Żak”., Warszawa 2001, s.158-159
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny., Wydawnictwo Akademickie „Żak”., Warszawa 2001, s.442-443
Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej., PWN, Warszawa 1974, s. 29-31
Pilcha T., Leparczyk I., Pedagogika społeczna., Wydawnictwo Akademickie „Żak”., Warszawa 2003, s.14
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny., Wydawnictwo Akademickie „Żak”., Warszawa 2001, s.410
1