Co to jest kapitał społeczny?

Social capital

The notion of social capital has been around for decades (see the article on social capital elsewhere on these pages for a fuller treatment). It is with the work of Jane Jacobs (1961), Pierre Bourdieu (1983), James S. Coleman (1988) and Robert D. Putnam (1993; 2000) that it has come into prominence. This is how Putnam (2000: 19) introduces the idea:

Whereas physical capital refers to physical objects and human capital refers to the properties of individuals, social capital refers to connections among individuals - social networks and the norms of reciprocity and trustworthiness that arise from them. In that sense social capital is closely related to what some have called “civic virtue.” The difference is that “social capital” calls attention to the fact that civic virtue is most powerful when embedded in a sense network of reciprocal social relations. A society of many virtuous but isolated individuals is not necessarily rich in social capital.

In other words, interaction enables people to build communities, to commit themselves to each other, and to knit the social fabric. A sense of belonging and the concrete experience of social networks (and the relationships of trust and tolerance that can be involved) can, it is argued, bring great benefits to people.

The discussion of social capital in Making Democracy Work while setting out little that was new or original with regard to the concept, did operationalize it in an interesting way - and made possible the development of the arguments in Bowling Alone.

Twórca socjologicznej teorii kapitału społecznego James S. Coleman : Foudations of Social Theory, Harvard University Press, Cambridge Mass, 1990 wskazuje na okazjonalne używanie tego terminu już w roku 1916, gdy działacz społeczny L. J. Hanifan po raz pierwszy pisze o kapitale społecznym, na który w jego rozumieniu składają się takie cechy jak: dobra wola, koleżeństwo, sympatia, przejawiające się w kontaktach pomiędzy jednostkami i rodzinami wchodzącymi w skład określonej grupy społecznej. Jego zdaniem „jednostka jest społecznie bezsilna, jeśli pozostawiona zostaje sama sobie. Jeśli natomiast połączy się ze swoim sąsiadem, a ten z kolei z innymi sąsiadami, dojdzie do akumulacji społecznego kapitału, który pomoże zaspokoić społeczne potrzeby jednostek, stanowiąc niekiedy potencjał wystarczający dla znaczącej poprawy warunków życia w całej społeczności”² Podobne tezy postawiła w latach 60-tych XX wieku Jane Jacobs, podkreślając znaczenie kapitału społecznego rozumianego jako sieci nieformalnych stosunków sąsiedzkich dla funkcjonowania społeczności lokalnych.

Kapitał społeczny nie jest wielkością mierzalną ilościowo. Jego zasobu możemy się jedynie szacować na podstawie analizy jakości więzi społecznych. Kapitał społeczny jest kategorią jeszcze dość abstrakcyjną i trudno uchwytną z powodu złożoności określających go czynników. Okazuje się jednak, że dzieli on wiele cech z pozostałymi rodzajami kapitału ekonomicznego, ludzkiego, kulturowego. Jest mianowicie produktywny, czyli ułatwia osiągnięcie pewnych celów, które w przypadku jego braku nie zostałyby osiągnięte - to jest podstawowa formuła, jaką w literaturze przedmiotu stosują badacze wskazujący na produktywność kapitału społecznego w osiąganiu celów przez jednostki oraz przez zbiorowości społeczne. Otóż niektóre formy kapitału społecznego mogą być określone i użyteczne tylko dla pewnych procesów produkcji, natomiast dla innych pozostawać zupełnie bezwartościowe lub nawet szkodliwe. W przypadku kapitału społecznego nie można ustalić jednoznacznie jego głównego namacalnego "nosiciela" - kapitał ten jest wpisany w strukturę relacji pomiędzy uczestnikami życia gospodarczego, publicznego, instytucjonalnego. Nie tkwi on ani w nakładach ekonomicznych, ani w innych fizycznych czynnikach produkcji. Proces tworzenia kapitału społecznego przebiega dzięki budowaniu więzi i łączących podmioty społeczne i wymianie świadczeń pomiędzy nimi. Subtelne cechy kapitału społecznego sprawiają, że może być on określony przez swoją funkcję: jest to rodzaj struktury społecznej, która ułatwia funkcjonowanie jednostkom działającym w jej obrębie. Dwa, definicyjne określenia:

• James S. Coleman pisał :"Organizacja społeczna tworzy kapitał społeczny ułatwiając sobie osiągnięcie celów, które w przypadku jego braku nie byłyby osiągnięte lub ich koszt byłby większy" (J. S. Coleman: Foundation of Social Theory, Harvard University Press, Cambridge, 1990);.
  - Francis Fukuyama uważa, że: „Kapitał społeczny może być łatwo zdefiniowany jako istnienie określonego zbioru nieformalnych reguł lub norm podzielanych przez członków grupy, które zezwalają na ich wzajemną kooperację. Współdzielenie norm i wartości nie tworzy samo w sobie kapitału społecznego, ponieważ wartości mogą być złe…Normy tworzące kapitał społeczny (…) muszą w znacznym stopniu zawierać pozytywne cechy takie jak prawdomówność, dotrzymywanie zobowiązań, czy wzajemność” (F. Fukuyama: Social Capital, Tanner Lecture on Human Values ,1997).
  

Ujęcie Jamesa S. Colemana:

W latach 80. James Coleman stwierdził, iż stosunki społeczne, które powstają, gdy jednostki próbują najlepiej wykorzystać swe indywidualne zasoby, mogą być traktowane jako kapitał danej społeczności. Dzięki niemu można lepiej rozwiązywać problemy społeczne i regulować zasady działania wspólnoty lokalnej, jak również skuteczniej rozwijać przedsiębiorczość gospodarczą. Jako atrybut struktury społecznej, kapitał społeczny nie jest więc prywatną własnością żadnej z osób czerpiących z niego korzyści, ale jest dobrem publicznym.

Kapitał fizyczny oznacza maszyny, narzędzia oraz inne środki materialne i finansowe służące do produkcji.

Kapitał ludzki tworzą umiejętności, zdolności i wiedza poszczególnych pracowników.

Kapitał społeczny natomiast jest najmniej konkretny. Jest zawarty w stosunkach międzyludzkich. Są to stosunki władzy, norm i zaufania społecznego. Zdaniem Colemana niezwykle silnym zasobem społecznym jest powszechnie podzielana wartość, że każdy powinien zrezygnować z korzyści własnych i działać w interesie zbiorowości. Reguła tego rodzaju, wzmacniana przez społeczne poparcie, status, prestiż i inne nagrody, jest kapitałem społecznym, który kieruje osoby do pracy dla dobra publicznego.

Efektywne normy tworzące kapitał społeczny z jednej strony ułatwiają pewne działania, ale z drugiej ograniczają inne. Dlatego prawdopodobnie nie wszystkie formy kapitału społecznego mogą sprzyjać rozwojowi gospodarczemu. Niektóre mogą tworzyć zaangażowanie na rzecz dobra publicznego i wspólnoty miejscowej, ale ograniczać aktywność ekonomiczną.

Przykładem mogą być różnego typu terytorialne wspólnoty religijne lub „komunistyczne komuny” , które rozwinęły różnorodne formy współdziałania społecznego i jednocześnie nie prowadziły dynamicznej współpracy ekonomicznej. Równocześnie inne formy kapitału społecznego wydają się w mniejszym stopniu tworzyć ramy działania wspólnoty obywatelskiej

J.S. Coleman określił „kapitał społeczny”, jako zespół takich cech organizacji społecznej, jak zaufanie, normy i powiązania między jednostkami, które zwiększają ich sprawność w zbiorowym działaniu, a zarazem czynią z nich wspólnotę, pozwalającą im na osiąganie pewnych celów niemożliwych do realizacji bez posiadania tego kapitału ”.

Brudne kapitały społeczne A. PORTES

Zamiast mierzyć kapitał społeczny, jako wartość dodatnią, łatwiej byłoby zmierzyć jego brak na drodze trady­cyjnego pomiaru dysfunkcji społecznych takich, jak: wskaźnik przestępczości, odsetek rozwodów, ilość zażywanych narkoty­ków, liczba procesów, wskaźnik samobójstw, rozmiar szarej stre­fy oraz innych. Można domniemywać, że skoro kapitał społeczny od­zwierciedla istnienie norm kooperatywnych, dewiacyjne postawy społeczne wskazują na brak tegoż kapitału. Alejandro PORTES wskazał, jako pierwszy na negatywne kapitały społeczne.

Poważny problem, wiąże się uchwyceniem negatywnego oddziaływania kapitału społecznego na nierówności szans w sieciach społecznych. Konkurowanie o sukces może także prowadzić do dysfunkcji lub patologii więzi społecznych. Problem "dysfunkcji społecznych, jako negatywnego wskaźnika kapi­tału społecznego polega na tym, że dane te pomijają kwestię dy­strybucji. Podobnie jak w wypadku konwencjonalnego kapitału, który jest nierównomiernie rozdystrybuowany w obrębie społe­czeństwa , tak samo kapitał społeczny najprawdopo­dobniej podlega nierównomiernej dystrybucji- warstwa nasta­wiona prospołecznie, wewnętrznie zorganizowana może koegzystować ze skrajnie zatomizowanymi niszami i grupami patolo­gicznymi.

Robert PUTNAM pisze:

„Większość form społecznego kapitału, takich jak zaufanie, są tym, co Albert Hirschman nazywa „zasobami moralnymi” - to jest zasobami, których ilość raczej wzrasta niż maleje w trakcie używania, i które zanikają, jeśli nie są używane. Im więcej zaufania okazuje sobie dwóch ludzi, to tym większa ich wzajemna ufność. Odwrotnie: „Bardzo trudno jest wyeliminować na podstawie doświadczenia głęboką nieufność, ponieważ albo nie pozwala ona ludziom angażować się we właściwe eksperymenty społeczne lub, co gorsze, prowadzi do zachowania się, sprzyjającego dalszemu pogłębianiu się nieufności ( ) Kiedy tylko pojawi się nieufność, to wkrótce nie można stwierdzić, czy kiedykolwiek była w rzeczywistości uzasadniona, ponieważ może ona istnieć sama dla siebie”.

Ważną cechą wspólnoty obywatelskiej jest poziom odwzajemnienia zaufania i współpracy. Im bardziej polityka przybliża się do ideału politycznej równości, a obywatele przestrzegają norm wzajemności i angażują się w sprawy samorządzenia, tym bardziej dana wspólnota zasługuje na miano obywatelskiej. Ważne cnoty obywatelskie to solidarność, uogólnione zaufanie i tolerancja.

Sieci obywatelskiego zaangażowania jest to, że przebiegają one w poprzek społecznych podziałów. „Gęste, ale posegregowane, poziome sieci zależności podtrzymują współpracę wewnątrz każdej grupy, ale sieci obywatelskiego zaangażowania przebiegające w poprzek społecznych podziałów wspomagają szerszą współpracę. Jest to jeszcze jeden powód tego, że sieci obywatelskiego zaangażowania są tak ważnym elementem dostępnego dla wspólnoty kapitału społecznego”⁶.

Zaufanie napędza współpracę. Im większy poziom zaufania w obrębie społeczności, tym większe prawdopodobieństwo współpracy. Z kolei współpraca powiększa zaufanie. Ta stała akumulacja społecznego kapitału jest zasadniczym elementem dodatniego sprzężenia zwrotnego w obywatelskich Włoszech.

Fukuyama wskazuje, że:

Kapitał społeczny nie jest, zasobem kulturowym przekazywanym pieczołowicie z pokolenia na pokolenie, który nie zanika. Jest wręcz przeciwnie, ponieważ kapitał społeczny jest cały czas tworzony spon­tanicznie przez ludzi wykonujących swoje codzienne obowiązki. Jest generowany w społeczeństwach tradycyjnych jak i w ra­mach nowoczesnych społeczeństwach kapitalistycznych. Normy tworzone spontaniczne mają najczęściej charakter nieformalny i z tego powodu nie są nigdzie spisane ani opublikowane. Natomiast normy i zasady tworzone w układzie hierarchicznym przyjmują z reguły formę pisanych praw konstytucji, regulacji, świętych tekstów albo wewnątrz organizacyjnych okólników.

W niektó­rych przypadkach granica między porządkiem spontanicznym a hierarchicznym jest bardzo nieostra i następuje błędne definiowanie kapitału społecznego, jako wytworu sieci formalnych.

Jeżeli ludziom będzie towarzyszyć świadomość, że ich życie toczy się w ramach pewnej społeczności, gdzie wzajemna współpraca przynosi zyski, to zacznie im zależeć na własnej reputacji, a także monitorowaniu i ukaraniu tych, którzy naru­szają zasady ustanowione przez daną społeczność. Powstawanie spontanicznego ładu następuje tylko w pewnych ściśle określonych warunkach.

Odwołując się do koncepcji kapitału społecznego i analizując przyczyny sprawności instytucji samorządowych i rozwoju regionalnego we Włoszech, Robert Putnam odnosi kapitał społeczny do takich cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie, normy społeczne, sieci stowarzyszeń, które mogą zwiększyć sprawność wspólnoty regionalnej i lokalnej. Spośród norm społecznych szczególne znaczenie ma dla R. Putnam reguła uogólnionej wzajemności.

Według R. Putnama istnieje silny związek między wspólnotą obywatelską a poziomem rozwoju gospodarczego na północy Włoch. W regionach południowych Włoch wspólnota obywatelska niemal nie istnieje, a stowarzyszenia są nieliczne. Struktura społeczna jest zbudowana na podstawie relacji hierarchicznych, "patron - klient" Udział w życiu politycznym wynika z osobistego podporządkowania i żądzy władzy, a nie dążenia do wspólnego celu. Korupcja jest powszechnie uznawana za normę, nawet przez polityków. Zaufanie społeczne ogranicza się jedynie do członków najbliższej rodziny, co Edward Banfield określa mianem amoralnego familizmu.

„Jako atrybut struktury społecznej, w którą wpisana jest jednostka, kapitał społeczny nie jest prywatną własnością żadnej z osób czerpiących z niego korzyści”. Jak wszystkie dobra publiczne, kapitał społeczny jest zwykle nie doceniany i nie doinwestowany przez podmioty prywatne.Na przykład moja reputacja człowieka godnego zaufania jest korzystna zarówno dla mnie, jak i dla ciebie, ponieważ umożliwia nam obu zaangażowanie się we wzajemnie korzystną współpracę. Ja jednak korzyści bycia godnym zaufania przekazujê tobie (lub ponosisz koszty, jeśli okazuje się niegodny zaufania) i w ten sposób niewiele inwestujê w tworzenie zaufania. Oznacza to, że kapitał społeczny, w odróżnieniu od innych form kapitału, musi często powstawać, jako produkt uboczny innych społecznych działań.”

Podejście Bourdieu

Kapitał kulturowy - to pojęcie wprowadzone przez Pierre Bourdieu na określenie idei, wiedzy, umiejętności i przedmiotów o wartościach kulturowych, jakie ludzie nabywają, w czasie uczestnictwa w życiu społecznym. Wyraża się on w pierwszym rzędzie w językowych i kulturowych kompetencjach jednostki.

Wg Bourdieu kapitał kulturowy występuje w trzech podstawowych formach:

• ucieleśnionej (embodied) - jako długotrwałe dyspozycje ciała i umysłu, w tym w szczególności tzn. "dobre maniery", gust kulturowy, smak, znajomość form kultury wysokiej, konwencji kulturowych i towarzyskich.

• - zinstytucjonalizowanej - głównie w postaci sformalizowanego wykształcenia, w szczególności potwierdzonego przez dyplomy prestiżowych uczelni

• uprzedmiotowionej (objectified) - jako posiadane dobra kulturowe (malarstwo, książki, maszyny itp.

P. Bourdieu istotę „kapitału kulturowego wyjaśnia następująco: Potomkowie rodzin należących do klas wyższych są wyposażeni w kapitał kulturowy, ufni w możliwość sukcesu, określeni zostali, jako dziedzice, gdyż otrzymują prawomocną kulturę bez większego wysiłku, jako należny spadek”.

Kapitał kulturowy jest jedną z podstawowych, a często ukrytych, barier na drodze awansu społecznego. Typową formą selekcji w oparciu o jego zasoby są różnego rodzaju egzaminy, w szczególności egzaminy wstępne do prestiżowych szkół. Warto rozumieć pojęcie kapitału w koncepcji Bourdieu z uwagi na to, iż ma ono wyjaśniać sposób działania przemocy symbolicznej, stanowić klucz tego działania.

Habitus rozumiany jako układ nabytych wzorów myślenia, zachowań i gustu., utrwala klasowe nawyki i nieświadome schematy myślenia, nawyki działania. Owe spontanicznie tworzone wzory czy raczej dyspozycje są rezultatem internalizacji kultury i obiektywizacji struktur społecznych poprzez doświadczenie na poziomie tak jednostkowym jak i grupowym.

Kapitał społeczny definiuje Pierr'e BOURDIEU:

„Zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu - lub inaczej mówiąc z członkostwem w grupie - która dostarcza każdemu ze swych członków wsparcia w postaci kapitału posiadanego przez kolektyw, wiarygodności, która daje im dostęp do kredytu w najszerszym sensie tego słowa „

Kapitał społeczny podzielił na: wiążący i pomostowy.

Kapitał wiążący to ten, który dotyczy więzi pomiędzy członkami jednej grupy, a kapitał pomostowy odnosi się do tzw. sieci osób znajdujących się między różnymi społecznościami.

Na kapitał społeczny składa się także kapitał polityczny, doświadczenia praktyczne. A przykładem zinstytucjonalizowanej formy kapitału społecznego są wg Bourdieu tytuły szlacheckie odnoszące się stricte do władzy i zarządu, a nie wiedzy.

Trzy rodzaje niematerialnego kapitału:

Kapitał społeczny

Kapitał kulturowy

Kapitał symboliczny - jest kluczowym czynnikiem róznicujacym pola praktyk społecznych

Kapitał symboliczny i kulturowy wyrażając dominację klas panujących politycznie wprowadzają klasowe kryteria sądzenia i narzucania prawomocnej i upostaciowionej instytucjonalnie praktyki edukacyjnej

Powodując przemoc symboliczną w systemie oświaty i dystrybucji gustów kulturalnych.

Przemoc symboliczna jest centralną kategorią Pierre Bourdieu. Najprościej rzecz ujmując przemoc symboliczna jest swego rodzaju formą miękkiej przemocy, która sprawia wrażenie, że jednak nie jest przemocą. Aby przemoc symboliczna mogła się wytworzyć niezbędne jest zaistnienie dwóch klas społecznych, zwanych klasami dominującymi i podporządkowanymi. Zgodnie z założeniami teorii Bourdieu polega ona na takim oddziaływaniu klas dominujących na klasy podporządkowane w celu osiągnięcia interesu klas dominujących. W tym momencie klasy podporządkowane postrzegają rzeczywistość, jako naturalną lub korzystną dla nich. Bierze się to z faktu, iż postrzegają rzeczywistość przez pryzmat kategorii stworzonych przez klasy dominujące.

http://civicpedia.ngo.pl/x/327340

Foundations of Social Theory

by James Coleman

Published 1998

Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste (Paperback)

by Pierre Bourdieu 1984. I wyd. 1979.

La Reproduction. Éléments pour une théorie du système d'enseignement, 1970 Wyd I francuskie 1970.

Le Sens pratique, 1980

Reprodukcja - Elementy teorii systemu nauczania

Jean Claude Passeron, Pierre Bourdieu,

Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy

by Robert D. Putnam, Robert Leonardi, Raffaella Y. Nanetti

Paperback, 280 Pages, Published 1994

Robert D. Putnam, Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych
Włoszech. Kraków 1995

Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community

by Robert D. Putnam 2000.

Better Together: Restoring the American Community

by Robert D. Putnam (Author), Lewis Feldstein (Author), Donald J. Cohen (Contributor) 2004.

Nan LIN: Social Capital: A Theory of Social Structure and Action (Structural Analysis in the Social Sciences) Cambridge 2001

2 Coleman J.S.: Foudations of Social Theory, Harvard University Press, Cambridge Mass, 1990, za: Matysiak A. Źródła kapitału społecznego, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław

A. Bartoszek, Kapitał społeczno - kulturowy młodej inteligencji wobec wymogów rynku, Katowice, 2003 s.20

Francis Fukuyama Kapitał Społeczny s. 172-175 w Kultura ma znaczenie : jak wartości wpływają na rozwój społeczeństw Poznań Zysk i S-ka 2003

Robert Putnam, "Demokracja w działaniu" 1995

6 R. Putnam „Demokracja w działaniu , Znak, Kraków, 1995

---