Henryk Domański „Struktura społeczna” rozdział  12: funkcje ruchliwości

Ruchliwość społeczna jest ważna, bo zjawiska z nią związane są charakterystyką barier nierówności, informują o równości szans, lub ich braku, wywierają wpływ na gospodarkę i stosunki społeczne.

Badania na dużych zbiorowościach (np. naród) nie dają jednoznacznych wyników. Różnice w ruchliwość dużo łatwiej zidentyfikować w podstawowych segmentach struktury społecznej. Najniższymi wskaźnikami ruchliwości charakteryzują się kategorie rolników.

Definicja ruchliwości: każda zmiana pozycji w strukturze społecznej – Pitrim Sorokin 1927

Teraz przechodzimy do przeglądu teoretycznego. Najwięcej miejsca w księgach uczonych poświęcono ruchliwości analizowanej z punktu widzenia jej wpływu na:

1. Strukturę społeczną

2. Stabilność polityczną

3. Efektywność ekonomiczną systemu

4. Funkcjonowanie jednostek

Ad. 1 Wpływ ruchliwości na formowanie się struktury społecznej.

To nic innego jak procesy związane z kształtowaniem się nierówności. Teza, że ruchliwość jest czynnikiem formowania się barier społecznych, jest zasługą  Maxa Webera. Wg niego „klasy społeczne, to wszystkie położenia klasowe, między którymi przechodzenie osobiste w kolejnych pokoleniach jest całkowicie możliwe i zwykle (typowo) występuje.” (w: Wirtschaft und Gesellschaft). Na polski: dana zbiorowość jest klasą, gdy zmiana pozycji w jej ramach jest łatwiejsza od ruchliwości między pozycjami przypisywanymi do różnych klas. Posługując się tym kryterium Weber wyróżnił: klasę robotniczą, drobną burżuazję, najemnych pracowników umysłowych i właścicieli wielkich firm.

Zagadnienie rozwinął Sorokin w Social Mobility (1927), tam też wprowadził pojęcie przestrzeni społecznej. To wypadkowa stosunków łączących jednostki z a) członkami ich grupy społecznej; b) innymi grupami; c) innymi populacjami w uniwersum światowym. „Sieć tych stosunków konstytuuje swoisty układ współrzędnych, które określają pozycję społeczną; ruchliwością jest fakt zmiany pozycji w ramach tej sieci.”

Najistotniejszy u Sorokina jest jednak wpływ ruchliwości na formowanie się dystansów i barier. Ruchliwość jest jednym ze wskaźników odrębności poszczególnych kategorii i określa ich umiejscowienie w przestrzeni społecznej. „Im wieksza jest bliskość między zawodami, tym większe jest natężenie wzajemnej wymiany ich członków, i odwrotnie – im większe są między nimi różnice, tym mniejsza jest liczba jednostek przechodzących z jednego do drugiego zawodu”. Wynika z tego, że większa (lub mniejsza) wymiana miedzy kategoriami jest wyznacznikiem, odpowiednio, mniejszych i większych dystansów. Ruchliwość wywiera wpływ na wyrazistość podziałów społecznych: wysoka ruchliwość osłabia je, podczas gdy niska zaostrza.

Przed Sorokinem istnienie tych zalewności odnotowali Marks (1957), S9ombart (1906), Michels (1965).

• Marks: ruchliwość utrudnia krystalizację struktury klasowej. Zapobiega ona bowiem polaryzacji na uprzywilejowana klasę właścicieli i coraz bardziej upośledzonych pracowników najemnych.

• Sombart i Michels: wysoka ruchliwość przeciwdziała tworzeniu się podziałów klasowych, ponieważ stosunek do środków produkcji przestaje odgrywać rolę głównego czynnika. Towarzyszy temu wzrost aspiracji robotników do indywidualnego awansu, a to z kolei przeciwdziała krystalizacji poczucia odrębności i tworzeniu się organizacji klasowych, które mogłyby mobilizować do działań.

Przez długi czas pojęcia klas utożsamiano ze zbiorem pozycji, które powstają i zanikają na podłożu stosunków rynkowych. Nikogo nie interesowało co powiedzieli panowie, o których pisałam powyżej. Jedną z pierwszych prac podejmujących próbę dostosowania analiz Sorokina i Webera do nowego kontekstu była książka Giddensa (1973) The Class Structure of Advanced societies. Wyjaśniając fakt większej bliskości położenia klasowego jednostek Giddens wskazuje na zjawisko „zamykania się” szans ruchliwości, traktując ją jako czynnik sprzyjający formowaniu się klas w roli odrębnych podmiotów.

Giddens wprowadził pojęcie capacities, możliwości rynkowych, o których decydują tzw. zasoby (takie jak poziom wykształcenia) i nagrody jednostek (np. zarobki). Trzy główne rodzaje tych możliwości to: 1)własności środków produkcji; 2)posiadanie kwalifikacji, wykształcenia i możliwości technicznych oraz 3)własności siły roboczej. Zamykanie się szans ruchliwości w ramach kategorii o podobnych możliwościach rynkowych traktuje Giddens jako czynnik formowania się klas. Wzory ruchliwości – tak wewnątrz-, jak i międzypokoleniowej – są mechanizmami sprzyjającymi utrzymywaniu się odrębności trzech głównych klas: wyższej średniej i robotniczej.

O „ruchliwości a formowaniu się klas” pisał też Frank Parkin, socjolog brytyjski. Dwie jego książki Class Inequality and Political Order i Marxism and Class Theory, to przykłady najbardziej twórczego zastosowania klasycznej idei do interpretacji wpływu ruchliwości na formowanie się podziałów społecznych. Wg Parkina strukturotwórcza rola ruchliwości społecznej jest rezultatem aktywności jednostek i kategorii, głównie grup zawodowych. Najważniejsze jest posługiwanie się przez nie różnymi strategiami, obliczonymi na zamykanie dostępu ludziom z zewnątrz, przez ograniczanie napływu. Grupy uprzywilejowanie, o wysokim statusie społecznym, monopolizują w ten sposób dostęp do cennych dóbr. Parkin określa strategie monopolizacji mianem closure. Kategorie upośledzone starają się ten monopol przełamać za pomocą strategii „uzurpacji”. Czyli mobilizowaniu się do wspólnego działania w celu zmniejszenia dostępu do puli ważnych dóbr członkom uprzywilejowanych kategorii, a przede wszystkim – w celu ich redystrybucji dla zwiększenia w niej swego udziału.

John Stephens zwrócił  uwagę na rolę ruchliwości wewnątrz pokoleniowej jako czynnika wzmacniającego podziały formujące się na bazie międzypokoleniowego dziedziczenia pozycji. Przykładem są korzyści wynikające z przynależności do związków zawodowych, która na ogół zwiększa szanse zatrudnienia i kontynuowania kariery. Większe korzyści uzyskują robotnicy zrzeszeni w tych związkach, które posługiwały się strategiami „wtórnego zamknięcia”. Rezultatem miało być wyodrębnienie się kategorii niższego rzędu w ramach szerokich segmentów klasowych.

Nie można pominąć koncepcji Johna Goldthrope’a jednej z najbardziej znanych postaci w empirycznej socjologii zachodniej (słyszeliście o tym faceci, czy tylko ja jakaś niededukowana jestem?). Warto zapamiętać dwie tezy naszego „gwiazdora”:

1. Charakterystyką formowania się klas jest bardziej ruchliwość absolutna niż względna.¹ Informuje ona bowiem o wzorach napływu do segmentów klasowych – warstwowych, czyli o ich składzie społecznym. Ruchliwość względna identyfikuje tylko równość szans i otwartość struktury społecznej.

2. Pytanie: jak interpretować wzrost absolutnych rozmiarów napływu do klasy średniej wyższej (określanej przez niego mianem service class), który to proces odnotowano po II Wojnie Światowej. Pokrewne pytanie dotyczyło klasy robotniczej (konkretniej o odpływ z klasy robotniczej do kategorii pracowników umysłowych). Oceniając, co z  tego faktu wynika, Goldthrope posłużył się pojęciem „tożsamości demograficznej”. To pierwszy etap formowania się klas określony przez proces napływu i dziedziczenia pozycji, gdzie oczywiście mniejszy napływ i odpływ sprzyjają odpowiednio większej zwartości. Wzrost ruchliwości absolutnej w przypadku anglosaskiej service i working class, świadczył o malejącej tożsamości demograficznej ich obu. Powinno to doprowadzić do zacierania się tradycyjnych podziałów.

Znacznie mniejszy jest wkład teorii Marksowskiej do omawianego nurtu analiz.

Ad. 2 Wpływ ruchliwości na stabilność polityczną

W tym nurcie bada się  wpływ ruchliwości na natężenie potencjalnych konfliktów. Chodzi tu o sytuację określaną mianem zablokowania szans. Ograniczenie szans ruchliwości może być źródłem destabilizacji systemu jako czynnik  kreujący masowe niezadowolenie społeczne. Ruchliwości przypisuje się tu rolę polityczną – wysoka ruchliwość zmniejsza ostrość podziałów społecznych, co redukuje  potencjał napięć związanych z negatywnymi ocenami nierówności, natomiast niska ruchliwość jest czynnikiem konfliktogennym, głównie z punktu widzenia kategorii usytuowanych na dolnych piętrach hierarchii społecznej.

Rozumowanie to opiera się  na kilku przesłankach:

1. O orientacjach życiowych decydują materialne warunki jednostek. Potencjał niezadowolenia gromadzi się w klasach niższych. Jeśli ruchliwość rozumiemy jako przemieszczanie się z niższych szczebli na wyższe to większa ruchliwość otwiera tym niższym klasom możliwość awansu. Wtedy przypadki ruchliwości odbiera się jako świadectwo występowania równych szans i mniejsze jest prawdopodobieństwo rewolty. Jednocześnie w wyniku odpływu jednostek z klas niższych kategoria niezadowolonych jest mniejsza. Więcej jest natomiast zwolenników istniejącego systemu rządzenia.

2. Zakładamy, że przypadki awansu dotyczą ludzi ambitnych i zdolnych. Klasy niższe opuszczają więc ludzie najbardziej aktywni, obdarzeni talentem i zaradni życiowo, a przede wszystkim stanowiący potencjalne zarzewie konfliktów. Gdyby zostali „na dole” byliby materiałem zapalnym, ponieważ to z nich wywodzą się późniejsi liderzy związków zawodowych itp.

Ruchliwość jako czynnik neutralizacji konfliktów jest popularnym tematem analiz (społeczeństwo amerykańskie: Lipset 1961, komunistyczne polskie: Wesołowski, Mach 1986, system kastowy w Indiach: Dumont), ale analizy ograniczały się do teoretycznej refleksji, a powyższe ustalenia to tylko hipotezy. Teza, że wzrost ruchliwości stępia ostrze konfliktów klasowych, jest więc też przedmiotem krytyki. Wyróżnia się czynniki ograniczające pozytywny wpływ ruchliwości społecznej na stabilność systemu.

1. Mechanizmy dziedziczenia pozycji. W żadnym kraju procesy odpływu z klas niższych nie są tak duże, aby całkowicie zlikwidować potencjał napięć społecznych.

2. Zasada merytokratycznej selekcji funkcjonuje tylko w ograniczonym zakresie. Poza tym, jak zauważa Parkin, promuje ona osiągnięcia edukacyjne, a te nie musza być skorelowane z predyspozycjami do przywództwa.

3. Ruchliwość nie zawsze neutralizuje poczucie zablokowania szans w klasach niższych. Może tak być w przypadku znacznego awansu społecznego, ale ten jak pokazują badania zdarza się rzadko. Najczęściej jest to awans do sąsiedniej kategorii.

4. Przechodzeniu do wyższych klas nie koniecznie towarzyszy zmiana poglądów. Badań nie było dużo, ale te które są (Parkin- Anglia) mówią o tym, że członkowie klasy średniej o pochodzeniu robotniczym, mają nadal lewicowe poglądy, podczas gdy członkowie klasy średniej, pochodzący z klasy średniej, konserwatywne.

Jeżeli awans klasowy stanowi „zawór bezpieczeństwa”(ang. safety value ), to co oznacza obniżenie się statusu jednostek?

Przede wszystkim degradacja jest dużo rzadsza niż awans (co potwierdzają badania w Polsce). Wszystko dzięki długofalowym zmianom we współczesnych społeczeństwach. Polegają one na zwiększeniu się kategorii zawodowych o stosunkowo wysokim statusie społecznym i na odwrót.

Ale przypadkom degradacji, choć rzadkim, towarzyszy duże niezadowolenie pod adresem elit. Nie jest to jednak reguła. Niezadowolenie nie przejawia się też w postaci politycznego protestu. Co więcej zdegradowani identyfikują się ze swoja „starą” klasą społeczną. Robotnicy, którzy zostali zdegradowani z klasy średniej, nie tylko się z nią identyfikują, ale też wyznają jej wartości, przekonania i preferencje polityczne (badania w społeczeństwie amerykańskim: Wilensky i Edwards 1959; i Lipset i Gordon 1953; Anglia Runciman 1966).

Ad. 3 Wpływ ruchliwości na efektywność ekonomiczną

Ruchliwość postrzegana jest jako jeden z warunków efektywności ekonomicznej. Dla efektywności ważna jest przenikalność barier społecznych oraz to, jacy ludzie wchodzą na jakie pozycje zawodowe w różnych sferach działania systemu . Ruchliwość zapewnia realizację funkcjonalnej zasady opisywanej przez Davisa i Moore’a.

To funkcjonalne ujęcie wolno traktować, jako kontynuację rozważań Sorokina i Pareta. Sorokin Social Mobility: „W społeczeństwie, które jest idealnie mobilne, jednostki muszą być dystrybuowane wg ich zdolności, niezależnie od pozycji zajmowanej przez ojca” W społeczeństwach o większej ruchliwości pozycje społeczne obsadzane są bardziej efektywnie niż w społeczeństwach o zamkniętej strukturze społecznej.

Wg Pareto procesy ruchliwości to mechanizm regulacji dopływu kompetentnych jednostek do klasy rządzącej. „Teoria krążenia elit” określała warunki zapewniające trwałą równowagę systemom społecznym. Podstawowym wg Pareto jest wymiana jednostek między społeczeństwem a kategorią rządzących. Musi być to jednak rekrutacja zapewniająca zdolności przywódcze, generalnie zaś chodzi o mechanizmy cyrkulacji oparte na  kryteriach „użyteczności społecznej”. Z elit eliminowane są jednostki bierne i nieefektywne- „rentierzy”. Zastępowani są przez najlepszych przedstawicieli społeczeństwa „spekulatorów”- ludzi najbardziej innowacyjnych i twórczych. Analizując ruchliwość społeczną w długim okresie Pareto zauważył korelację pomiędzy rosnącą ruchliwością a rozwojem gospodarczym i wzrostem stopy życiowej.

Efektywnościowe funkcje ruchliwości związane są w socjologii z pojęciem „efektywnej selekcji”. Pojęciu temu nadawano wiele różnych sensów. Interesującego ich rozróżnienia dokonuje Bogdan Mach w Funkcji i działaniu. Mach wskazuje na dwa rodzaje efektywności, która może realizować ruchliwość społeczna.

1. Definiowana przez patrykularne standardy selekcji, których celem jest rozwiązywanie problemów sprawnego funkcjonowania tylko niektórych kategorii. Jest to tzw. „efektywność wymiarowa” przypisana do „ruchliwości technicznej”. Może ona, ale nie musi, przyczyniać się do efektywności zaspokajającej interesy ogółu.

2. Związana z ruchliwością nazywaną „systemową”. Zaspokaja ona potrzeby całej wspólnoty, wynikające z zastosowania uniwersalnych kryteriów selekcji.

Tyle teorii. Badania wskazują  na korelację ruchliwości ze wzrostem ekonomicznym. Wg autoea wyniki nie są jednoznaczne, ale są bardziej na tak.

Ad. 4 Wpływ ruchliwości na funkcjonowanie jednostek

Zmaina pozycji społecznej powinna znaleźć odzwierciedlenie w stylu życia, zachowaniach i sposobie myślenia. Wyjście z własnego środowiska nie pociąga za sobą zmiany pozycji we wszystkich wymiarach, co może powodować chęć wzajemnego dopasowania rozbieżnych aspektów.

W socjologii empirycznej punktem wyjścia jest Weberowska koncepcja wielowymiarowej stratyfikacji społecznej. Niezależne wyznaczniki pozycji społecznej jednostki (tj. klasa, władza, stan) powodują, ze usytuowanie w strukturze społecznej należy rozpatrywać jako wypadkową pozycji zajmowanych w różnych rankingach. O tym na ile są one zgodne rozstrzyga dominujący w danym kraju system wartości i norm.

Badaczy zainteresował  wpływ rozbieżności na funkcjonowanie jednostek. Założenia:

1. Jednostki o „niekonsystentnym” profilu stykają się ze sprzecznymi oczekiwaniami co do tego, kim są i jakie zachowania są dla nich właściwe.

2. Stan rozbieżności jest postrzegany jako naruszenie akceptowanego układu pozycji. „niekonsystentne” jednostki postrzegane SA przez pryzmat najniższej ze swoich pozycji. Dlatego najbardziej zależy im na „wyrównaniu” profilu do góry

W badaniach dominują  dwie perspektywy (niepozbawione komponentu wartości) w ramach, których konsekwencje ruchliwości zwykło się Dzielic na dobre i złe.

„dobre”:

1. większa skłonność do akceptacji zmian przez „ruchliwe” jednostki. Ruchliwość powinna sprzyjać tolerancji dla innych poglądów, w przeciwieństwie do dziedziczenia.

2. efektem ruchliwości jest zderzenie się różnych idei i wielość bodźców pobudzających do innowacyjności

„złe”:

1. zmiana pozycji wiąże się ze stresem (wyjście z własnego środowiska, konieczność asymilacji do nowych warunków, lęk przed utratą nowej pozycji, ludzie zdegradowani chcą przekonać innych o przejściowym charakterze swojej sytuacji itp.)

2. jednostki, które awansowały do inteligencji z kategorii robotniczych i chłopskich (psychologia nuworysza). Łatwo jest się wzbogacić, ale trudni jest zyskać akceptację towarzyską.

3. Jednostki ruchliwe charakteryzują się większym poczuciem niepewności lęku . Jedną z konsekwencji tych postaw jest uleganie uprzedzeniom i przesądom rasowym, prawicowy radykalizm polityczny i większa podatność na stereotypowe poglądy.

4. Skłonność do naruszania norm w patologicznej postaci. Sorokin posługuje się tu znanymi z historii przykładami inteligencji z awansu. Ludzi takich wyróżnia cynizm, przesadny krytycyzm i relatywizm moralny. Wyjaśnia to wykorzenieniem z kategorii pochodzenia przy równoczesnym nieprzystosowaniu do nowych środowisk. Sorokin mówi też o „mentalności turysty”, która staje się udziałem wyjątkowo  ruchliwych jednostek. Ludzi tych cechuje powierzchowność i niezdolność do poświęcenia się pracy zawodowej

Tyle teorii, jakby przekonująca nie była, to badania jej nie potwierdzają.