Badania w Marienthalu i badania nad bezrobociem w Polsce.
Badania przeprowadzone w latach 30. XX wieku w osadzie Marienthal pod Wiedniem przez Marie Jahodę, Paula Lazarsfelda i Hansa Zeisla.
W tym samym czasie w Polsce Instytut Gospodarstwa Społecznego w Warszawie ogłosił konkurs na pamiętniki bezrobotnych – wydanych jako Pamiętniki bezrobotnych w 1933 roku (w tym samym roku ukazała się książka Die Arbeislosen von Marienthal).
Pamiętniki bezrobotnych zawierały poruszający obraz życia bezrobotnych w czasie Wielkiego Kryzysu ale też były odbierane jako oskarżenie ówczesnego ustroju społeczno-gospodarczego.
Istnieje uderzające podobieństwo między ustaleniami i konkluzjami między badaniami w Marienthalu i w Polsce:
- ludzie wytrąceni z normalnego życia przez kryzys,
- problem specjalnej psychologii bezrobocia
- oczekiwanie od mas innych reakcji na bezrobocie od tych, które wystąpiły rzeczywiście
- pogrążenie bezrobotnych w apatii, przygnębieniu i trosce o dzień dzisiejszy, wykluczające czynną walkę o lepszą przyszłość.
Spotkanie Lazarsfelda i Bohdana Zawadzkiego – postanowili sprawdzić wnioski z badania w Marienthalu na polskim materiale – powstał artykuł The Psychological Consequences of Unemployment – potwierdziło się to co napisałam w poprzednim punkcie.
Pogłębione wyniki współpracy Paula i Bohdana wskazały, że najbardziej charakterystyczne stany psychiczne wśród bezrobotnych to przygnębiające poczucie upośledzenia i bycia zbędnym, zwiększona wrażliwość, nawykowa agresywność i zmiany w świadomości klasowej.
Wykryto także rozpad poczucia solidarności wśród proletariuszy, podział wśród mas – bezrobotni są zbiorowością w sensie liczbowym, lecz nie w sensie społecznym.
Zainteresowanie socjologii polskiej „nowoczesną kwestią społeczną” (występowanie w roli powierników społeczeństwa) – Ludwik Krzywicki był postacią symboliczną tego nurtu.
Instytut Gospodarstwa Społecznego i Instytut Spraw Społecznych – główne ośrodki badań, ale także Wolna Wszechnica Polska, Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej, GUS.
Cel badań był nie tylko diagnostyczny ale także demaskatorski i praktyczny – badacze chcieli ukazać powagę „kwestii społecznej” i dostarczyć naukowej podstawy polityce i reformie społecznej.
Badacze opierali się na traktatach z ogólnej metodologii nauk, na podręcznikach badań historycznych i pedagogicznych, na doświadczeniach cudzych i własnych, na intuicji, ponieważ metodyka badań społecznych była w latach 30. mało znana.
Badania środowiska społecznego Stanisława Rychlińskiego z 1932 roku to pierwszy polski podręcznik metod badań społecznych.
Konkurs Instytutu Gospodarstwa Społecznego na pamiętniki bezrobotnych – 1931/32 – prośba o dokładne i szczere opisanie okoliczności utraty pracy, otrzymywanej pomocy, warunków życia rodzin, dorywczych zajęć i innych źródeł dochodu, a także sytuację znajomych rodzin bezrobotnych. Otrzymano 774 relacje (1 autor przypadał na 400 bezrobotnych). Opublikowano jeden tom z 57 relacjami i prostą analizą statystyczną wszystkich relacji. Głębszej analizy w ogóle nie zamierzano prowadzić.
Rzetelność i reprezentatywność pamiętników: wg Krzywickiego pochodziły one od ludzi będących w swoim otoczeniu powyżej średniego poziomu ruchliwości umysłowej, nadspodziewanie mało było w tej grupie zwolenników radykalnych ruchów politycznych – zebrany zbiór był więc obciążony samoselekcją autorów. Autorzy nie byli reprezentatywni statystycznie, ale byli reprezentatywni „fenomenologicznie” – ich wypowiedzi ukazywały istotę i dawały żywy obraz doświadczeń bezrobotnych – za rzetelnością relacji przemawiało, że niektóre wątki powtarzały się w wielu relacjach i że autorzy bez skrępowania przyznawali się do żebractwa i kradzieży.
1931-1932 – ankieta przeprowadzona przez Marię Balsigerową, adresowana do fizycznych pracowników przemysłowych – pierwsze badanie bezrobocia w Polsce przeprowadzone w terenie. Przebadano 204 rodziny bezrobotnych, wybrane przy pomocy związków zawodowych i PUPP, autorka była świadoma że poszczególne zawody nie są uwzględniane proporcjonalnie. Kwestionariusz zawierał otwarte pytania. Pokazano jak pod wpływem bezrobocia zmienia się stosunek do zawodu, obniża się pozycja społeczna, poziom życia itd. Opisano jak mieszkają, odżywiają się i chorują bezrobotni. Wyniki z badań pokazały także 4 typy zasadniczych postaw bezrobotnych z Marienthalu: apatię, rezygnację, załamanie i nieugiętość. Badanie ujawniło także następujący pod wpływem bezrobocia (o ile rodzina nie jest jeszcze w nędzy całkowitej) wzrost uświadomienia społecznego i znajomości spraw gospodarczych (prawdopodobnie na skutek nadmiaru wolnego czasu).
1932 – Instytut Spraw Społecznych – kompleksowe badanie rodzin bezrobotnych robotników przemysłowych w całej Polsce. Pierwsze badanie przeprowadzone w Polsce metodą wywiadu bezpośredniego. Stworzenie sieci korespondentów społecznych, wybranych spośród autorów pamiętników i ludzi którzy z racji zawodu znali środowisko bezrobotnych. Zbadano 1385 rodzin w większych ośrodkach przemysłowych w Polsce – dobór przypadkowy. Korespondenci zbierali dane za pomocą kwestionariusza ale też dołączali opisy życia bezrobotnych oparte na obserwacji i swobodnym wywiadzie. Wśród wyników zwraca się uwagę na opis procesu nazwanego „wyniszczenie rodzin robotniczych” – najpierw kończą się zasiłki dla bezrobotnych, potem wyczerpują oszczędności, potem rodzina wyprzedaje meble i sprzęty domowe, ubrania, potem zadłuża się w sklepach spożywczych a potem przestaje płacić komorne, kupuje coraz mniej rzeczy niezbędnych, drastycznie ogranicza się potrzeby kulturalne. Przeprowadzono też serię badań dodatkowych (nie będę ich opisywała bo to bezsensu – generalnie wyniki się potwierdzały, dodatkowo wskazały że wzrosła liczba samobójstw wśród bezrobotnych, przestępczość spowodowana nędzą, a także wzrosło przyzwolenie dla prostytucji żon i córek osób bezrobotnych).
Oprócz badań bezrobotnych robotników przeprowadzono w Polsce także badania dotyczące np. bezrobocia wśród pracowników umysłowych, ankietę rolną, zbadano młodzież.
Porównując badania polskie i austriackie możemy powiedzieć, że badania te miały podobne aspiracje ideowe (podejmowali je badacze o orientacji socjaldemokratycznej). Badacze doszli do podobnych konkluzji: podstawowym psychologicznym efektem bezrobocia jest nie bunt, lecz apatia, bierność, rezygnacja i nie jest to efekt tylko biedy lecz także braku zajęcia. Podobnych było także wiele ustaleń szczegółowych, np. upadek autorytetu związków zawodowych i redukcja zainteresowań szerszymi sprawami społecznymi wśród bezrobotnych. Metodologia tych badań była zróżnicowana i dopasowana do wieloaspektowej natury bezrobocia – badacze dążyli do uzyskania podobnego typu wiedzy – „wżycia się w środowisko”.
W Marienthalu zbadano społeczność złożoną z bezrobotnych, a w Polsce badano rozproszonych bezrobotnych; w Austrii zbadano pogrążoną w depresji społeczność, a w Polsce poszczególne rodziny. W badaniach w Marienthalu położono nacisk na psychospołeczne efekty bezrobocia, co pozwoliło odróżnić skutki braku pracy od konsekwencji nędzy, na tym polegało zasadnicze nowatorstwo teoretyczne tego studium. W Polsce także obserwowano „przemiany psychiczne” wśród bezrobotnych, choć nie badano ich tak dokładnie.
Badania w Marienthalu i badania w Polsce odbywały się równolegle i nie ma śladów inspiracji między nimi (ale nie można ich wykluczyć). Wyraźne inspiracje czerpał dopiero Florian Znaniecki w drugiej połowie lat trzydziestych przeprowadzając swoje badania – wiadomo jednak o tych badaniach niewiele, opracowywanie zebranych materiałów przerwała wojna. Autorzy tych badań skupili się na roli społecznej osoby zatrudnionej i okazało się że jednostka tracąc rolę zatrudnionego zmienia krąg społeczny i zamyka się wśród bezrobotnych – ma słabe poczucie wspólnoty z pracującymi i nie ma trwałych więzów lojalności z bezrobotnymi. I znów potwierdziły się wnioski z badań w Marienthalu.
Tadeusz Tomaszewski usystematyzował wyniki austriackich i polskich badań:
Bezrobocie zwiększa niezadowolenie i skłonność do złości
Budzi poczucie małej wartości i upokorzenia
Izoluje ludzi od siebie, budząc wzajemne pretensje i osłabiając tendencje do organizowania się
Bezrobocie osłabia aktywność psychiczną i fizyczną
Osłabia wiarę religijną
Osłabia poczucie wartości czasu i punktualności
Zmienia poczucie etyczne
Zwiększa bezpośredni wpływ motywów materialnych na przebieg zjawisk psychicznych
Niezadowolenie wyładowuje się raczej w utyskiwaniach lub aktach nieprzyjaźni osobistej i nie wykazuje tendencji do przejścia w jakąś zbiorową akcję na szerszą skalę
Bezrobotnymi łatwo kierować zapewniając im korzyści materialne
Wskutek osłabienia aktywności i punktualności zmniejsza się wartość bezrobotnego jako pracownika.
W drugiej połowie lat 30. gdy koniunktura gospodarcza zaczęła się poprawiać zainteresowanie bezrobociem osłabło – potem wybuchła wojna. Potem była w Polsce polityka pełnego zatrudnienia, więc do badań nie było co wracać. W latach 90. znów zaczęto się interesować badaniami bezrobocia (wiadomo dlaczego). W 2000 r. ogłoszono nawet nowy konkurs na pamiętniki bezrobotnych, a wyniki tego badania opublikowano.