Położenie i budowa geologiczna obszaru krakowskiego
Kraków leży na pograniczu dwóch wielkich obszarów o odmiennej i skomplikowanej
budowie geologicznej – monokliny śląsko-krakowskiej i zewnętrznych Karpat
fliszowych, których granicę stanowi wąska strefa zapadliska przedkarpackiego, pokrywająca
się w granicach miasta z doliną Wisły. W budowie geologicznej Krakowa biorą udział osady jury (podścielone nie odsłoniętymi tu na powierzchni utworami paleozoicznymi), kredy, trzeciorzędu (głównie miocenu) oraz czwartorzędu.
Omawiając pokrótce tę budowę pomińmy na razie obecność osadów czwartorzędowych, które niemal wszędzie przykrywają podłoże. Wśród starszych, przedczwartorzędowych utworów najważniejszą, dominującą rolę odgrywają w rejonie Krakowa wapienie jury górnej. Powstały one na dnie stosunkowo płytkiego morza, około 160 mln. lat temu. Tworzą one gruby kompleks skalny, którego miąższość w rejonie miasta sięga przeważnie do 200 m. Wapienie jurajskie występują na powierzchni w rozległym paśmie, które ciągnie się od Krakowa aż po okolice Częstochowy i Wielunia i przeważnie nazywane jest Jurą Krakowsko-Częstochowską. Nasze miasto usytuowane jest przy południowym krańcu tego pasma, bowiem już na peryferiach południowych dzielnic znajduje się granica Karpat, regionu geologicznego o całkowicie odmiennej budowie. W najbardziej ogólnym, uproszczonym ujęciu, wapienie jurajskie tworzące południową część wspomnianego pasma przyrównać można do grubej, rozległej płyty. Płyta ta została pocięta uskokami na szereg mniejszych i większych bloków, wzajemnie poprzesuwanych pionowo względem siebie. W rezultacie tych dyslokacji tektonicznych, które miały miejsce głównie około 15 mln. lat temu, powstały wypiętrzone zręby i sąsiadujące z nimi rowy tektoniczne. Ponadto, cała pocięta uskokami płyta obniża się stopniowo ku południowi i zanurza pod nasunięte od południa płaszczowiny Karpat.
Kilka najważniejszych zrębów to:
Wawel i Skałka
Krzemionki Dębnickie (Skały Twardowskiego)
Krzemionki Podgórskie
Izolowane zręby w rejonie Tyńca-Bodzowa-Kostrza-Pychowic,
Wzgórza Św. Bronisławy i Lasu Wolskiego,
Zrąb Pasternika,
Zrąb Kurdwanowa,
Rów Cholerzyn-Półwieś,
Trzon zrębów tworzą wapienie górnej jury. Wapienie te cechuje biała barwa, często obecność
krzemieni, oraz - co ważne, stosunkowo duża odporność na procesy wietrzenia i erozji. Znacznie mniej odporne są iły mioceńskie, które występują w większości zapadlisk tektonicznych. Dlatego też wapienne bloki zrębów bardzo wyraźnie zaznaczają się w rzeźbie terenu jako wzgórza, a zapadliska jako obniżenia. W głębszych zapadliskach, a przede wszystkim w pobliżu brzegu Karpat, miąższość osadów mioceńskich bywa znaczna i dochodzi do kilkuset metrów. Wspomnieć też wypada, że na wapieniach jury górnej miejscami zachowane są osady kredy (głównie biały margli); większe ich płaty występują w północno-wschodnich dzielnicach miasta. W ciągu stuleci wapienie jurajskie były eksploatowane w licznych kamieniołomach, których wysokie ściany są do dziś miejscami zachowane (np. na Skałach Twardowskiego), dostarczyły kamienia budowlanego i surowca do wyrobu wapna, zaś iły mioceńskie wydobywane były w kopankach wielu cegielni. Należy dodać, że młode, czwartorzędowe osady na terenie miasta stosunkowo cienką pokrywę, która maskuje występujące pod nimi utwory starsze. Osady te reprezentowane są przez głównie przez piaski i less.