W naszym referacie chciałybyśmy poruszyć kwestię retoryki nienawiści na podstawie pracy profesora Michała Głowińskiego pod tytułem Retoryka Nienawiści, Retoryka Empatii.
W zasadzie nie ma jednoznacznego terminu, który by określał pojęcie retoryki nienawiści. Możemy powiedzieć, że retoryka nienawiści w pewnych sytuacjach w pewnych sytuacjach tożsama jest z językiem władzy i jej akolitów, sięgają po nią polityczni przywódcy, zajmujący najważniejsze stanowiska w państwie, działacze mniej lub bardziej poważnych organizacji, ale też zawodowi propagandyści oraz dziennikarze zajmujący się komentowaniem bieżących wydarzeń.
Jest to retoryka bujnie rozwijająca się i nasycona agresją. Praktykowana jest w najróżniejszych sytuacjach i zwykle zmierza do wyraźnie zarysowanych celów.
Jako przeciwstawienie retoryki nienawiści traktować można retorykę empatii. A ona,
nawet, gdy powołana dla celów polemicznych, wobec osób, instytucji, organizacji wysoce krytyczna, wykazuje dla drugiej strony pewne zrozumienie, uznaje, że to, co mówią jej przedstawiciele, co reprezentują i do czego zmierzają, nie jest po prostu wynikiem złej woli, bandyckich zamierzeń, podłych i potępienia godnych gier. W interesujących nas przypadkach empatyczność retoryki polega przede wszystkim na tym, że mówca, publicysta lub komentator jest w stanie choćby w stopniu minimalnym zrozumieć rację tego, z którym polemizuje lub którego oskarża. Innymi słowy nienawiść i pogarda nie stają się czynnikiem bezwzględnie dominującym w wypowiedzi.
W rozróżnieniu retoryki nienawiści i retoryki empatii, choć nie jest to przeciwstawienie ogarniające całość zjawisk, podstawowym kryterium jest stosunek do tego, przeciw komu dyskurs jest skierowany. Mówiąc prościej w retoryce nienawiści jest on pojmowany, jako wróg, a więc ktoś wyzbyty wszelkich racji, ktoś, kogo w życiu publicznym trzeba wszelkimi dostępnymi środkami unieszkodliwić lub nawet zniszczyć. W retoryce empatii ten, z którym próbujemy polemizować nie jest traktowany przez nas, jako wróg, lecz jako nasz przeciwnik, przeciw któremu kierujemy swoją wypowiedź. Kiedy mówimy o wrogu, to w walce z nim stosować możemy środki różnego rodzaju, nawet takie, które nie były początkowo przewidywane przez tych, którzy praktykowali retorykę nienawiści. Z wrogiem się walczy, z przeciwnikiem można jednak w pewnych okolicznościach i po przyjęciu pewnych założeń rozmawiać, istnieje, zatem pewna płaszczyzna porozumienia. Są to różnice zasadnicze, określają one zasób i charakter stosowanych środków retorycznych, a także wyznaczają ich cele.
Możemy zadać sobie pytanie, kto w obecnych czasach uprawia retorykę nienawiści. W polskim dyskursie publicznym niestety mocno przeważa stosowanie właśnie retoryki nienawiści nad stosowaniem retoryki empatii. Otóż uprawianie tego rodzaju retoryki nie charakteryzuje tylko jakiejś grupy, jest ona stosowana niemal powszechnie. Musimy wziąć pod uwagę to, że nie jest to tylko i wyłącznie działanie różnych partii politycznych, które wyładowują swoje frustracje albo w sposób cyniczny chcą skupić na sobie uwagę, choć w dużej mierze to o nich mówi się najwięcej.
Można powiedzieć, że mamy tutaj do czynienia w pewnym sensie z językiem władzy, lecz oczywiście nie w całej rozciągłości, ponieważ nawet w systemach autorytarnych nie osiągała ona tak wielkiego zasięgu.
Aby przybliżyć Wam, kto posługuje się tym rodzajem retoryki mamy dla Was kilka przykładów:
FILMIKI O NIESIOŁOWSKIM, COŚ O CEJROWSKIM
Tak, więc jak wiemy już, kto retorykę nienawiści w dzisiejszej Polsce uprawia, możemy teraz przejść do omówienia jej poszczególnych postaci. Michał Głowiński wspomina o formach funkcjonujących w mowie publicznej. Możemy wyróżnić również mowę prywatną, którą znamy z kłótni sąsiedzkich, ulicznych pyskówek czy pijackich awantur w pubach. Jednak, jeśli taka „forma mowy prywatnej” przenika do wiadomości publicznej, i jednocześnie staje się elementem walki politycznej, to traci ona swą prywatność i staje się formą mówienia publicznego. Ten fakt właśnie decyduje o rozległej skali retoryki nienawiści. Więc podsumowując, elementy retoryki nienawiści mogą znajdować się nawet w tak osobliwych wypowiedziach jak monolog pijacki. Oczywiście idealnym przykładem takiego zdarzenia ze sfery politycznej są opowieści Józefa Oleksego, które snuł u milionera Gudzowatego. Oczywiście wypowiedzi pana Oleksego zostały nagrane; mimo to samo nagranie nie czyniło z tego faktu, który włączamy w obręb retoryki nienawiści. Stały się one zjawiskiem z kręgu mowy publicznej dopiero, gdy podano je do ogólnej wiadomości i zadbano, by zdobyły jak największy rozgłos. Michał Głowiński mówi o tym, że monolog uformowany w tego rodzaju warunkach może, ale nie musi różnić się od form funkcjonujących w dyskursie publicznym danego czasu.
NA PREZENTACJI POKAZUJĄ SIĘ PRZYKŁADY WYPOWIEDZI OLEKSEGO
Kolejną formą retoryki nienawiści jest kazanie. Wystarczy tu wspomnieć o publicystyce Radia Maryja i o wypowiedziach ojca Rydzyka. Między monologiem pijackim a kazaniem rozciąga się ogromna sfera różnych gatunków mowy. Są wśród nich formy w tej dziedzinie naturalne, jak na przykład przemówienia przywódców partyjnych na różnego typu zgromadzeniach, orędzia w Sejmie, no i wszelkiego rodzaju pyskówki radiowe, telewizyjne, gazetowe, a także wypowiedzi w czasie konferencji prasowych, choćby wtedy, gdy ogłasza się bez żadnych dowodów, że zatrzymany lekarz zamordował pacjenta. Możliwości jest tutaj naprawdę wiele, ponieważ jak potwierdza Głowiński każdy niemal gatunek wypowiedzi publicznej stać się może dobrym przewodnikiem nienawistnych insynuacji.
W końcu nadszedł czas na to, by wspomnieć o podstawowych cechach retoryki nienawiści, które wyznaczają jej istotę i określają jej funkcjonowanie. Michał Głowiński wyróżnia sześć takich cech:
Po pierwsze jest to retoryka racji bezwzględnych. Są one zawsze po naszej stronie i bezdyskusyjnie nam przysługują. Dokładniej mówiąc chodzi o to, że nie ma mowy o żadnym dogadywaniu się z rywalem. Nie dążymy do zrozumienia jego poglądów, pomysłów lub postawy. Najważniejszą zasadą jest to, że świat jest czarno-biały. Nasze racje ogarniają wszystko, co uważamy za dobre, a przeciwnik pozbawiony jest wszelkich racji. Nie możemy reflektować ani zastanawiać się nad zdaniem drugiej strony, bo to kwestionowałoby podstawową zasadę retoryki nienawiści. Retoryka racji wyłącznych i bezwzględnych wyklucza, więc wszelką dyskusję – nie tylko z tymi, którzy uchodzą za naszych przeciwników, ale także z własnymi zwolennikami. Pod tym względem retoryka nienawiści bliska jest retoryce stosowanej przez reżimy totalitarne. Najprostszym przykładem będzie to, że nie można było dyskutować z tym, co obwieścił światu sekretarz generalny Józef Stalin.
Po drugie retoryka nienawiści w istocie nie zwraca się do tych, którzy stali się jej przedmiotem. Ściślej mówiąc, retoryka nienawiści o nich mówi, oskarża ich, budzi do nich nienawiść, nie zwraca się do nich, nie próbuje pod żadnym względem przyciągnąć ich na swoją stronę. Tak naprawdę może ich poniżać, kompromitować i potępiać. Jednak retoryka nienawiści zwraca się do tych, których uważa za swoich. Wynika z tego jej podstawowa wartość: nie posługuje się ona w zasadzie perswazją, dlatego, że jest jej po prostu nie potrzebna, bo tego, przeciw któremu się obraca nie chce zmienić tylko moralnie, a czasem i fizycznie unicestwić.
Po trzecie bezwzględność racji, a także uprzedmiotowienie tych, którzy stali się obiektem ataku powoduje, że niezbywalnym elementem retoryki nienawiści są podziały dychotomiczne.