Tytuł pracy: Układ sił w Mezopotamii na początku II tys. p.n.e.

Mezopotamia jest starożytną krainą na Bliskim Wschodzie położoną na terytorium dzisiejszego Iraku i częściowo Syrii, gdzie ukształtowała się jedna z najstarszych cywilizacji, uważana przez bardzo wielu badaczy za jej kolebkę.

Odnośnie dziejów Mezopotamii zachowało się wiele ważnych tekstów, które ułatwiają i umożliwiają rekonstrukcję przeszłości. Mam na myśli m. in. Asyryjską Listę Królów, synchronistyczne listy królów, roczniki, kroniki oraz bogate korespondencje między władcami, a także między władcami a urzędnikami. Nie można pominąć znacznej ilości dokumentów administracyjnych i gospodarczych. Wszystkie wyżej wymienione źródła stały się podstawą badań oraz umożliwiły ustalenie bardziej lub mniej szczegółowej chronologii, pozwoliły też określić sytuację geopolityczną i stosunki miedzy poszczególnymi państwami.

Obiektem moich badań jest układ sił w Mezopotamii na początku II tys. p.n.e., a więc okres od upadku III dynastii z Ur do panowania dynastii starobabilońskiej. W latach 2000- do ok. 1750 polityczna struktura Bliskiego Wschodu wykazywała wiele cech z jakimi spotykamy się analizując już wcześniejszą historię. Mianowicie istniało wiele państw (czasami niewielkich państewek), które starały się zdominować jakiś obszar od południa Mezopotamii aż po Morze Śródziemne. Stojący na czele tych państw przywódcy toczyli między sobą wiele wojen oraz próbowali załagodzić konflikty poprzez ugody i przymierza.

Już pod koniec III tysiąclecia podczas panowania III dynastii z Ur w Mezopotamii pojawił się półkoczowniczy, semicki lud o nazwie Amoryci, który z biegiem czasu opanował większość Mezopotamii i rozległe obszary Syrii. Lud ten spowodował upadek sumero-akadyjskiego państwa III dynastii z Ur tworząc gęstą sieć małych państw. Proces przenikania Amorytów był procesem długotrwałym, formą sukcesywnej infiltracji. Zanim przejdę do opisywania głównych graczy politycznych w Mezopotamii, wspomnę w kilku zdaniach co stało się przyczyną rozdrobnienia i powstania tak wielu ośrodków chcących zdominować jak największą część Bliskiego Wschodu.

Przyczyn ekspansji Amorytów należy bowiem szukać w słabości Mezopotamii, bez niej bowiem niewątpliwie trudno było by osiągnąć sukces. Był to lud podważający słabe struktury wewnętrzne (chodzi np. o kwestię „amorytyzacji armii”). Amoryci wykorzystali szansę na życie w warunkach korzystniejszych niż zapewniało im to ich otoczenie. Amoryci szybko więc ulegli asymilacji- przejęli dziedzictwo kulturowe Sumeru i Akadu (pisali w j. akadyjskim). Było to skutkiem wieloletniego przebywania w strukturach państw mezopotamskich, był to lud niewątpliwie bardzo dobrze znający Mezopotamię.

Efektem rozpadu III dynastii z Ur było powstanie kilku samodzielnych państw o zbliżonym potencjale, tj. Isin, Larsa, Esznunna oraz Mari nad środkowym Eufratem. Upadek starych struktur doprowadził do upadku biurokracji i indywidualizacji gospodarki. Tworzono prywatne przedsiębiorstwa handlowe. Kupcy łączyli swe kapitały tworząc spółki (karum) w celu realizacji danej działalności. Kupcy łączyli działalność na rzecz instytucji z działalnością prywatną (handel zagraniczny narodził się z potrzeb instytucji- trzeba było importować wiele surowców i materiałów z odległych terenów). W II tys. p.n.e. ważnym elementem międzynarodowych traktatów było zapewnienie kupcom bezpieczeństwa; w zamian za różne opłaty, zyskiwali ochronę i prawo pobytu.

Przez pierwsze 70 lat XXw. p.n.e. Isin dominowało na południu Mezopotamii. Iszbi- Erra założył dynastię w 2017r. p.n.e. i przejął kontrolę nad przeważającą częścią obszaru stanowiącego centrum i rdzeń imperium Ur. W kolejnych latach panowania, Iszbi- Erra usunął z Ur Elamitów, odłączył też Isin od państwa Ur. Dodatkowo osłabił to państwo przywłaszczając sobie środki przeznaczone na zakup zboża dla Ur. Zajął Nippur, Uruk, Eridu i Ur. Następcą Iszbi- Erry został jego syn Szu- iliszu, który przyjął tytuł króla Ur i przyznał sobie status bóstwa. Kolejnymi władcami Isin byli Lipitisztar, Uminurta oraz Enlilbani. Wszyscy jako wroga mieli Larsę.

Jak już wspomniałem, największym rywalem Isin była niewątpliwie Larsa. Około roku 2025 p.n.e. władzę przejął tam Naplanum- założyciel dynastii, przywódca jednego z koczowniczych plemion amoryckich. Między Isin i Larsą trwały walki o panowanie i dominację nad Sumerem i Akadem. Gungunum opanował takie miasta jak: Ur, Der, Lagasz, Suzę oraz Uruk. Dzięki tym działaniom królestwo miało dostęp do Zatoki Perskiej (Morza Dolnego), a więc zyskało dominację nad Isin. Kolejny władca Sumu-el dociera do Kisz i Kazallum na północy, a panujący po nim Sin- iddinam na krótko zajmuje rejon rzeki Dijali oraz wyprawia się do Aszur.

Po jego rządach w Larsie ma miejsce chwilowy niepokój. W 1894 r. p.n.e. władzę przejmuje Kudur – Mabuk (przywódca amoryckiego plemienia Jamutbal) i wprowadza na tron swoich synów: Warad – Sina (1834 – 1823r.p.n.e.) oraz Rim – Sina ( 1822 – 1763r.p.n.e.) Czasy ich rządów były bardzo korzystne dla Larsy. Nastąpił rozwój gospodarczy, wzniesiono wiele murów obronnych w Ur, na szeroką skalę prowadzono działalność budowlaną i rekonstrukcyjną.

Rim – Sin wygrywa w 1810 r.p.n.e. wojnę z koalicją Isin- Babilon – Uruk i Rapi – Kum, odbija utracony w 1814r. Nippur oraz niszczy Uruk w roku 1800p.n.e.. Terytorium państwa Warad – Sina i Rim – Sina obejmuje pas wschodniej Babilonii od Nippur i Maszkan – Szapir na północ, do wybrzeża Zatoki Perskiej na południu, Larsa i Ur na zachodzie.

W północnej części Mezopotamii, nad rzeką Tygrys, między Małym a Wielkim Zabam leżało miasto Aszur. Miasto to zlokalizowane było na ważnym szlaku handlowym biegnącym obok Tygrysu. Aszur nie należało do najbogatszych ośrodków, dlatego kiedy władcy Aszur władali większym imperium, przenosili się na obszar Chabur lub Niniwy.

Władze w tym mieście zagarnęli wodzowie jednego z amoryckich plemion, które przeszło na osiadły tryb życia. Dynastia została założona przez Puzur – Aszura I (XXw. p.n.e.). Jak już wcześniej wspominałem, Aszur było miastem tranzytowym. Warunki polityczne uniemożliwiały jednak stałe otoczenie wymiany handlowej ochroną przez jednego władcę. Do Aszur przybywało wielu nieprzychylnie nastawionych władców, a że Aszur nie było najsilniejsze, musiało prowadzić umiejętne negocjacje.

Kolejnym państwem, któremu bezwzględnie należy się przyjrzeć jest położona nad rzeką Dijala Esznunna. Miasto to pod rządami Ituriji było pierwszą prowincją, która zrzuciła jarzmo III dynastii z Ur. W wyniku utracenia przez Isin kontroli nad Nippur, władcy Esznunny nadawali sobie tytuły królewskie. Esznunna z biegiem czasu rosła w siłę, aż w pewnym momencie obejmowała swoim obszarem dolinę Dijali i połączyła się terenem z Tygrysem. Esznunnie podlegały wcześniej anektowane miasta takie jak: Nerebtum, Szaduppum oraz Dur – Rimusz.

Władcą, który rozpoczął imperialistyczny marsz był Ipiq – Adad, a jego następcy Naramsin i Dadusza byli kontynuatorami tej polityki. Niestety wzrastająca siła stała się przyczyną wielu napięć w Mezopotamii i wpędziła Esznunnę w dość charakterystyczny zamęt polityczny na początku XVIIIw.

Esznunna musiała stawić czoła niemal wszystkim sąsiadom, ale umiejętnie potrafiła łączyć działania wojenne z dyplomacją. Wiemy, że Dadusza z 1781r. zawarł przymierze z Szamszi – Adadem w celu podbicia obszaru Zab. Niestety po pewnym czasie władca Asyrii zwrócił się przeciwko Daduszowi i odebrał królowi Esznunny kilka podległych mu miast. Losy państwa Esznunny jednak bardzo szybko się zmieniły, gdyż po śmierci Szamszi - Adada to Esznunna podbiła wcześniej utracone miasta i stała się w regionie jedną z największych potęg.

Władcy Esznunny po przekroczeniu doliny Eufratu dotarli do Mari. W czasie panowania Jasmah -Addu stosunki z Esznunną były bardzo wrogie. Gdy Mari władał następca - Zimri- Lim, stojący na czele Esznunny Ibal – pi’el II chciał zawrzeć przymierze, jednakże do porozumienia między królami nie doszło. W wyniku tak burzliwych kontaktów między Esznunną i Mari wybuchła wojna, która zmusiła Mari do przyjęcia pokoju na warunkach Esznunny. Radość tego państwa nie trwała jednak zbyt długo, gdyż w roku 1766 połączone siły Babilonu, Mari i Larsy zajęły Esznunnę. Tereny jej państwa zostały wchłonięte przez Hammurabiego.

Niezwykle ważnym państwem, które w II tys. p.n.e. odgrywało niebagatelne znaczenie była Asyria. Potęga tegoż państwa zaczyna bardzo szybko zwyżkować, gdy na tronie zasiada pochodzący z Terka Szamszi- Adad. Władzę przejął w roku 1833 p.n.e. po swoim ojcu Ila- kabkabu w Ekallatum, ale po około dziesięciu latach uciekł do Babilonu, gdyż Naram- Sin z Esznunny zdobył jego pierwotną siedzibę. Po śmierci Naram- Sina (ok. 1816r.p.n.e.) powrócił z „wygnania”, odzyskał Ekallatum i po trzech latach zajął Aszur, a w roku 1808 p.n.e. wstąpił na tron tego miasta. Wkrótce po tym wydarzeniu dochodzi do starcia na północy z Jachdun- Limem z Mari. Konsekwencją tej „potyczki” było zajęcie płn. części doliny Chaburu, gdzie przemianowuje Szechnę na swoją siedzibę o nazwie Szubat- Enlil. Szamszi- Adad około roku 1795p.n.e. zajmuje tron Mari w wyniku śmierci Jachdun- Lima i w związku z tym staje się dominatorem w Mezopotamii. Obszar jaki należy w tym czasie do Asyrii obejmuje od Aszur nad Tygrysem na wschodzie do Tuttul nad rzeką Balich na zachodzie. Do Asyrii należał więc ogromny obszar na północ od Babilonii.

Szamszi- Adad wykazywał dużą tolerancję dla praktyk i zwyczajów w podbitych państwach. Ważną zmianą, jaka została wprowadzona przez wyżej wymienionego króla Asyrii to datowanie dokumentów asyryjskim systemem eponimów. Szamszi- Adad za wszelką cenę chciał kontrolować cały obszar należący do Królestwa Górnej Mezopotamii. W tym celu osadził w Ekallatum syna Iszme- Dagana (miał on czuwać nad granicą zachodnią z Jamchadem) oraz Jasmach- Addu w Mari (on natomiast kontrolować granicę wschodnią z Esznunną i państwami zlokalizowanymi w okolicach gór Zagros). Działania Iszme- Dagana były zadowalające, ale młodszy syn narażał się wiele razy na reprymendy i zarzuty pewnych zaniechań.

Państwo Szamszi- Adada zniknęło nagle i w niewyjaśnionych okolicznościach. Jasmach- Adad został zaatakowany przez Zimri- Lima, którego teść „wyposażył” w świetną armię. Sytuację w Asyrii komplikowały permanentne ataki ze strony Esznunny i Elamu. Iszme- Dagan również nie zdołał utrzymać ciężaru władzy i w niedługim przedziale czasowym stracił suwerenność zaatakowany przez Turukkejczyków. Co prawda zawarł z nimi sojusz, ale niewiele później był zmuszony uznać zwierzchnictwo Hammurabiego. Iszme- Dagan utrzymał kontrolę wyłącznie nad Ekallatum i Aszur.

Kolejnym ośrodkiem niezwykle istotnym w kształtowaniu sytuacji geopolitycznej na początku II tys. p.n.e. było miasto Mari. Można powiedzieć, że początki państwa były dość trudne. Upadek III dynastii z Ur pogarszał sytuację Mari. Przez kolejne stulecie miastem rządziła dynastia utrzymująca się u władzy po poprzednikach.

Na przełomie XIX i XVIII w. władzę przejął Jachdunlim. Był to okres niezwykle bogaty, Mari przeżywało czas pełnego rozkwitu. Nowy król tytułował się „ królem Mari i kraju Chana”. Oprócz doskonałej polityki gospodarczej (budowa kanałów), władca doprowadził Mari do znacznej potęgi politycznej w regionie; Jachdunlim był w stanie zorganizować wyprawę do wybrzeży Morza Śródziemnego. Król Mari zwyciężył Ekallatum oraz zawarł sojusz z Jamchadem i Esznunną.

Ekspansja w regionie Chaburu spowodowała wojnę z Królestwem Górnej Mezopotamii. Jachdunlim został zamordowany w spisku pałacowym. W roku 1795 p.n.e. Szamszi- Adad zdobył Mari, a na tronie zasiadł jego syn Jasmah- Addu. W 1776r. p.n.e. po rozpadzie królestwa Górnej Mezoptamii w Mari tron objął Zimri-Lim- zięć Jarim- Lima (władcy Jamchadu).

Zimri-Lim, który panował w latach 1775-1762 p.n.e. podobnie jak jego poprzednik czerpał korzyści ze szlaków handlowych przebiegających wzdłuż Eufratu. Państwo za czasów jego panowania obejmowało tereny doliny Eufratu na płd. od Mari aż do granicy z Aleppo i po dolny bieg Chaburu. Zimrilim utrzymywał korzystne stosunki z Babilonem i Aleppo. Na arenie międzynarodowej Mari odgrywało w czasach jego panowania duże znaczenie; rywale darzyli króla szacunkiem. Zimri-Lim potrafił utrzymać ład i trzymać na dystans koczownicze plemiona.

Korzystny układ utrzymywał się do roku 1761 p.n.e., kiedy to Hammurabi podbił Mari, po dwóch latach doszczętnie zniszczył miasto i przyłączył dolinę Eufratu do swojego państwa. Mari straciło automatycznie pozycję wyróżniającego się ośrodka.

Warto wspomnieć też o stolicy Jamchadu, czyli Aleppo (Halab). Miasto leżało w ważnym, strategicznym miejscu położonym na szlaku handlowym pomiędzy doliną Eufratu a Morzem Śródziemnym. Szczególne znaczenie Halab uzyskał po upadku Ebli, czyli na początku II tysiąclecia p.n.e. Największym wrogiem Jamchadu była Katna leżąca na południu Syrii. Pierwszymi władcami Jamchadu byli Sumu- Epuch oraz Jarim-Lim. Obaj prowadzili zaciekłe wojny z Szamszi- Adadem. Po śmierci króla Asyrii Jarim- Lim kontynuował politykę ekspansjonistyczną. Król dotarł aż do granic Mari z którą utrzymywał bardzo dobre kontakty. Królowie Jamchadu i Mari początkowo współpracowali z Hammurabim, ale ten w pewnym momencie zaatakował Mari. Jamchad nie stał się jednak „ofiarą” króla Babilonii i pozostał dominującym państwem w płn.- zach. Syrii.

W roku 1894 p.n.e. przywódca jednego z plemion amoryckich- Sumu- Abum założył I dynastię z Babilonu. Państwo to obejmowało oprócz Babilonu miasta Borsippa, Dilbat i Kutę, a z biegiem czasu stało się największą potęgą w Mezopotamii na początku II tys. p.n.e. Następca Sumu – Abuma, Sumu- la- El prowadził podobnie jak ojciec ciągłe walki z okolicznymi rywalami (Kazallum, Kisz, Sippar). Babilonia stawała się też coraz mocniejsza poprzez rozbudowę systemu obronnego, którego dokonał Apil- Sin. Jego następca Sin- muballit podniósł poziom gospodarczy kraju i rozbudował sieć kanałów. Pozostawił swemu następcy silne i rozwinięte gospodarczo państwo.

Niezwykłą postacią początku II tys. p.n.e. był Hammurabi, który rządził w latach 1792- 1750 p.n.e. Był królem cierpliwym, ambitnym i ostrożnym, ale jednocześnie przebiegłym i bystrym. Stworzył imperium, które odmieniło historyczną perspektywę Mezopotamii. Hammurabi podbił m.in. Uruk i Isin, a także Malgum i Rapiku. Po 20- letniej przerwie w podbojach odniósł wielkie zwycięstwo nad Elamem, Subartu oraz Esznunną. W roku 1763 p.n.e. podbił Larsę. Pokonując Esznunnę, pozbawił się ostatniego znaczącego rywala w Mezopotamii.

Tron Hammurabiego przeszedł na jego syna Samu-ilunę. Władca ten bardzo zaciekle walczył z siłami przeciwnymi, m.in. z armiami kasycką i Amurru. Po jego rządach królestwo znacznie się zmniejszyło, a następcy: Abieszuch, Ammisaduka oraz Samsuiditana próbowali odbudować gospodarkę i potęgę państwa, ale porażka była kwestię przesądzoną, Babilon został zaatakowany przez amię hetycką i doszczętnie splądrowany.

Jeżeli spojrzymy za Mezopotamię i jej układ sił na początku II tys. p.n.e., możemy wywnioskować jak mało stabilna była wówczas sytuacja polityczna, mimo to rozwój wewnętrzny nie uległ spowolnieniu w wyniku braku stabilności. Korespondencje z archiwów jakie są nam dostępne pozwalają dojść do wniosku, że podział administracyjny oraz m.in. zarząd armią były dość trwałe, co pozwalało niektórym państwom na osiągnięcie przewagi militarnej, gospodarczej i co najważniejsze terytorialnej. Sytuację polityczną w XIX i XVIII w. p.n.e. kształtowała w Mezopotamii północnej rywalizacja trzech państw: Jamchadu, Mari i Aszur. Bardzo podobna sytuacja wykreowała się na południu, gdzie głównymi graczami politycznymi były takie organizmy państwowe jak Babilon, Larsa oraz Esznunna.

Reasumując, walka o hegemonię w całej Mezopotamii była procesem bardzo długim. Przez wieki niemalże każde państwo dążyło do dominacji. Niektórzy zapisali się na kartach historii jako wielcy wygrani, inni z kolei mieli mniej szczęścia i dysponowali mniejszym potencjałem militarnym, co zepchnęło ich na drugi plan. Niektóre państwa dominowały przez wieki, inne jak np. Babilon atakowali z wielką siłą, niestety dość krótko.

Bibliografia:

1. Britannica-edycja polska, tom XXVI. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz.

2. Laessoe, Jorgen. Ludy Asyrii. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972.

3. Mieroop, Van de. Historia Starożytnego Bliskiego Wschodu. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008.

4. Roaf, Michael. Mezopotamia. Warszawa : Świat Książki : Diogenes, 1998.

5. Stępień, Marek. Kodeks Hammurabiego. Warszawa: Wydawnictwo Alfa, 1996.