WPŁYW I WOJNY ŚWIATOWEJ NA UKŁAD SIŁ POLITYCZNYCH NA ŚWIECIE I EROZJA TEGO UKŁADU
1. Kongres paryski i traktat wersalski
Konferencja pokojowa w Paryżu, która miała ustalić porządek powojennego świata, rozpoczęła się 18 I 1919 r. Brało w niej udział 27 państw, należących do obozu zwycięzców. Obradami kierowała Rada Najwyższa, zwana Radą Dziesięciu, ponieważ w jej skład wchodziło po 2 przedstawicieli USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Japonii. Wkrótce z Rady usunięto ministrów spraw zagranicznych i Rada Najwyższa przekształciła się w Radę Pięciu. Kiedy delegacja włoska na jakiś czas odsunęła się od udziału w obradach (na znak protestu wobec sprzeciwu mocarstw w sprawie żądań terytorialnych), a Japończycy przestali uczestniczyć w obradach dotyczących spraw europejskich, organem kierowniczym stała się Rada Trzech. Tworzyli ją: prezydent USA Wilson, premier rządu brytyjskiego Lloyd George i premier Francji Clemenceau - ich decyzji nie przedstawiano nawet do wiadomości plenum konferencji. Poza Radą Trzech prace konferencji koncentrowały się w kilkudziesięciu komisjach, powoływanych do rozstrzygnięcia określonych problemów przez wielkie mocarstwa (np. Komisją ds. polskich kierował Cambon).
Podstawą obrad konferencji stało się orędzie Wilsona, przedstawione w Kongresie USA w styczniu 1918 r. (tzw. 14 punktów). Jego treść była następująca: układy pokojowe będą jawne; zostanie zagwarantowana wolność żeglugi na morzach oraz swoboda handlu międzynarodowego; nastąpi rozbrojenie; sprawy kolonialne zostaną uregulowane zgodnie z interesami ludności i rządów; zostanie stworzona Liga Narodów; Rosji zagwarantowano integralność terytorialną, prawo swobodnego wyboru formy rządu i pomoc międzynarodową; pełną suwerenność miała uzyskać Belgia; Francja miała otrzymać Alzację i Lotaryngię; narody Austro - Węgier miały uzyskać autonomię; Rumunia, Czarnogóra i Serbia miały zostać odbudowane, a Serbia miała dodatkowo uzyskać dostęp do morza; narody Turcji miały otrzymać gwarancje bezpieczeństwa życia i autonomię; miało powstać niepodległe państwo polskie z bezpiecznym dostępem do morza. Brak zainteresowania dla spraw wewnątrzeuropejskich oraz nieznajomość realiów tego kontynentu spowodowała, że dla prezydenta USA najważniejszą sprawą stało się utworzenie Ligi Narodów.
Francja przystąpiła do konferencji ze zdecydowaną wolą zapewnienia sobie bezpieczeństwa na wschodzie. Dlatego jej polityka zmierzała do maksymalnego osłabienia Niemiec - żądała więc ustalenia ich zachodniej granicy na Renie. Nadrenia lewobrzeżna miała stać się autonomicznym państewkiem, związanym z Francją. Na wschodzie Francja dążyła do odbudowy silnego państwa polskiego, które miałoby w przyszłości stanowić przeciwwagę dla Niemiec.
Odmienny punkt widzenia prezentowała dyplomacja angielska. Wielka Brytania zrealizowała swoje najważniejsze cele wojenne i wróciła do tradycyjnej polityki utrzymywania równowagi na kontynencie. Z tego względu popierała odbudowę silnych Niemiec, które miały stanowić przeciwwagę dla jej tradycyjnego rywala - Francji.
Problematykę obrad komplikowały dodatkowo sprzeczne interesy mniejszych państw i wynikające z nich konflikty, a także problemy mniejszości narodowych i ochrony ich praw. Dodajmy, że w przeciwieństwie do niektórych miernych raczej polityków wielkich mocarstw, niektóre mniejsze państwa były reprezentowane przez wybitne osobistości (Dmowski i Paderewski z Polski, Venizelos z Grecji, Beneś z Czechosłowacji).
Traktat wersalski z Niemcami podpisano 28 VI 1919 r.
Do Francji włączono Alzację i Lotaryngię. Zagłębie Saary przechodziło na 15 lat pod zarząd Ligi Narodów; Francji oddano na własność kopalnie węgla na tym terenie. Lewobrzeżna Nadrenia miała być okupowana przez wojska sojusznicze.
Ponadto Niemcy traciły na rzecz Belgii Eupen-Malmedy i Morasnet. Wzdłuż prawego brzegu Renu utworzono strefę zdemilitaryzowaną o szerokości 50-60 km. Rozbieżności pojawiły się przy omawianiu wschodnich granic Niemiec. Uczestnicząca w konferencji delegacja polska domagała się zwrotu całej Wielkopolski, Pomorza z Gdańskiem, Górnego Śląska, a ponadto Warmii i południowego mazurskiego pasa Prus Wschodnich. Po długich rokowaniach, w czasie których pozycja strony polskiej słabła, zgodzono się na przyłączenie do Polski prawie całej Wielkopolski (bez Wschowy, Babimostu, Międzyrzecza i Skwirzyny), części Pomorza Gdańskiego z 70- kilometrowym pasem Wybrzeża i prawego brzegu Wisły w okręgu kwidzyńskim. O przynależności Górnego Śląska, Warmii i Mazur miał zadecydować plebiscyt. Gdańsk wraz z okolicą uzyskał status Wolnego Miasta pod kontrolą Ligi Narodów; Polska uzyskała w nim specjalne prawa i przywileje.
Granica niemiecko-czechosłowacka przebiegała wzdłuż przedwojennej granicy niemiecko-austriackiej, z wyjątkiem ziemi hulczyńskiej, przyznanej Czechosłowacji. Ponadto przedwojenny niemiecki port Kłajpedę (Memel) wraz z przyległym okręgiem przekazano pod czasowy zarząd Ligi Narodów. W sumie Niemcy straciły 1/8 swego terytorium.
Obawa przed odwetem Niemiec doprowadziła do wprowadzenia do traktatu klauzul wojskowych. Zniesiono w Niemczech powszechny obowiązek służby wojskowej, wprowadzając zaciąg ochotniczy - wielkość armii została ograniczona do 100 tys. ludzi. Marynarka wojenna miała ograniczyć swe zadania do obrony wybrzeża (6 pancerników, 6 lekkich krążowników, 24 torpedowce i kontrtorpedowce). Zabroniono posiadania czołgów, samochodów pancernych, lotnictwa wojennego, łodzi podwodnych i chemicznych substancji trujących, polecono zburzyć umocnienia nadbrzeżne wzdłuż granicy zachodniej.
Poważnym problemem stały się niemieckie reparacje wojenne. Ponieważ odszkodowania za straty zostały określone szeroko - obejmowały nie tylko straty materialne, lecz także renty dla inwalidów, wdów i sierot po poległych - ich obliczenie w praktyce okazało się niemożliwe. Wobec tego powołano Komisję Odszkodowań, która miała określić wysokość szkód, sposób i terminy spłat. W całości dług miał zostać uiszczony do 1951 r; w maju 1921 r. Niemcy miały zapłacić pierwszą ratę w wysokości 20 mld marek. Odszkodowania objęły także znaczne dostawy bydła i dużą część floty handlowej i taboru kolejowego.
Niemcom (a także Turcji) zabrano wszystkie kolonie. Uznano, że ludy kolonialne nie są jeszcze zdolne do samodzielnego rządzenia. Zarząd nad nimi przekazano więc krajom rozwiniętym, które miały go wykonywać jako manda-tariusze Ligi Narodów.
Główną część niemieckiej Afryki Wschodniej otrzymała Wielka Brytania; wydzielono z niej Rwandę i Burundi dla Belgów i Kiongę dla Portugalii. Dominia angielskie, Związek Południowej Afryki, Australia i Nowa Zelandia otrzymały kolejno: niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią, niemiecką część Nowej Gwinei i Wyspy Samoa. Japonia uzyskała niemieckie posiadłości na środkowym Pacyfiku: Wyspy Marshalla, Mariańskie i Karolińskie, a także chińską prowincję Szantung.
Traktat wersalski uzupełniały artykuły ustanawiające pakt Ligi Narodów.
Wraz z traktatem wersalskim Polska, Rumunia, Jugosławia, Czechosłowacja i Grecja zostały zmuszone do podpisania traktatów o ochronie mniejszości narodowych. Ten tzw. mały traktat wersalski pozwalał Lidze Narodów na rozpatrywanie skarg dotyczących przekraczania postanowień traktatowych, co oznaczało możliwość ingerencji w wewnętrzne sprawy tych państw. Jednocześnie nie zastosowano w tej sprawie zasady wzajemności tych państw, które od dawna praw mniejszości nie szanowały (np. Niemcy).
System wersalski został uzupełniony traktatami z pozostałymi członkami zwyciężonej koalicji państw centralnych. Podpisywano je w podparyskich miejscowościach w latach 1919-20.
W Saint-Germain został podpisany traktat z Austrią. Uznano w nim niepodległość tego państwa - jego niezależność mogła być zniesiona tylko za zgodą Ligi Narodów. Austria uznała niepodległość i granice Węgier, Polski, Czechosłowacji, Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (Jugosławii) i rezygnowała z wszelkich praw do tych terytoriów, które od niej odpadły. Część ziem dawnej Austrii (południowosłowiańskich) otrzymały Włochy wraz z Istrią i południowym Tyrolem. Odebrano też Austrii marynarkę wojenną i handlową na Adriatyku i Dunaju oraz ograniczono liczebność armii do 30 tys. ludzi. Obowiązywały ją też reparacje - ich rozmiary i terminy spłat miała określić specjalna komisja.
W Neuilly podpisano traktat pokojowy z Bułgarią. Traciła ona na rzecz Rumunii Dobrudzę, na rzecz Jugosławii - część Macedonii, na rzecz Grecji zachodnią Trację, co zamykało jej dostęp do Morza Egejskiego. Straty Bułgarii wynosiły ok. 10% jej terytorium. Ponadto traktat zawierał ciężkie warunki reparacyjne - 2,25 mld franków w złocie, płatnych w ciągu 37 lat, przekazanie w ciągu 6 miesięcy 70 tys. sztuk bydła Rumunii, Grecji i Jugosławii oraz dostarczanie tej ostatniej przez 5 lat po 50 tys. ton węgla rocznie. Siły zbrojne Bułgarii nie mogły przekraczać 20 tys. ludzi.
W Trianon podpisano traktat pokojowy z Węgrami. Uznawały one, podobnie jak Austria, nowe państwa i ich granice, odstępując ponadto Austrii prowincję Burgenland. Straty terytorialne Węgier były wyjątkowo dotkliwe - utraciły wszystkie terytoria z ludnością niemadziarską lub narodowo mieszaną - w sumie ponad 2/3 swego przedwojennego terytorium i prawie 2/3 ludności. Zobowiązały się także do płacenia reparacji, ale ich rozmiar i terminy spłat nie zostały określone.
Ostatni traktat pokojowy w Sevres został podpisany z Turcją. Odebrano jej terytoria bliskowschodnie, przekazując je jako terytoria mandatowe Anglii i Francji. Na rzecz Grecji przekazano zachodnią część Azji Mniejszej ze Smyrną i wszystkie posiadłości europejskie, z wyjątkiem południowej części wybrzeża anatolijskiego, która przypadła Włochom. Cieśniny Bosfor i Dardanele zostały oddane pod zarząd komisji międzynarodowej.
Przedstawione traktaty złożyły się na system zwany wersalskim. Miał on zapewnić stabilizację, bezpieczeństwo międzynarodowe i długotrwały pokój. Od zakończenia kongresu było jednak wyraźnie widoczne, że system ten posiada zbyt wiele wad, by rzeczywiście przy jego pomocy można było osiągnąć zakładane cele.
Po pierwsze, traktaty nie zostały poparte siłą. Stworzyły one nową mapę Europy i narzuciły nowe rozwiązania starych sporów, nie zapewniając fizycznych środków wymuszenia ich realizacji; zapoczątkowały w ten sposób 20 lat wzrastającej destabilizacji.
Po drugie, kompromisowy charakter traktatów nie zadowolił w istocie prawie nikogo. Dlatego też żadne z państw nie starało się o ich pełną realizację i aktywnie popierało bądź akceptowało ich zmianę. Przykładem była odmowa ratyfikacji traktatów przez Chiny czy zwycięstwo rządów Mustafy Kemala w Turcji, które doprowadziło do załamania pokoju w Sevres. Największymi wrogami tego systemu były jednak przede wszystkim Niemcy i bolszewicka Rosja, które wspólnie dążyły do całkowitej zmiany układu sił. Dążeń tych nie hamował ani udział obu państw w pracach Ligi Narodów, ani przejściowe przerwy we współpracy i okresy narastającej wzajemnej wrogości.
Po trzecie, główny architekt systemu wersalskiego, Stany Zjednoczone, w ogóle nie przystąpiły do jego realizacji. W wyborach do Kongresu w listopadzie 1920 r. zwyciężyli republikanie, którzy byli przeciwnikami angażowania się USA w sprawy europejskie. Spowodowało to powrót tego państwa do polityki izolacjonistycznej i odmowę ratyfikacji traktatu wersalskiego; w ten sposób Stany Zjednoczone znalazły się poza systemem wersalskim.
Stosunki międzynarodowe zaczęły się więc kształtować na innych podstawach, a koncepcje opracowane w Paryżu okazały się nieaktualne.