Wstęp do Nauki o Państwie i Prawie.
Prowadzący: dr Maciej Siwicki.
Temat: Stosunek prawny.
XXIII – Stosunek prawny:
Stosunek prawny to stosunek społeczny uregulowany przez normy prawne.
Formy stosunku prawnego:
Faktyczny: Uświadomiony sobie przez strony (np. zawarcie jakieś umowy, wymierzenie mandatu za przekroczenie przepisów ruchu drogowego, łożenie przez rodziców na utrzymanie swoich dzieci).
Czysto normatywny (tetyczny): Nieuświadomiony sobie przez strony (np. otrzymanie spadku nawet o tym nie wiedząc, popełnić wykroczenie ruchu drogowego i nie być tego zupełnie świadomym).
Charakter stosunków prawnych:
Dwustronny (np. małżeństwo).
Wielostronny (np. spółka składająca się z kilku partnerów).
Elementy stosunku prawnego:
Fakty prawne.
Podmioty stosunku prawnego.
Przedmiot.
Treść.
XXIV – Fakty prawne:
Faktem prawnym nazywamy każde zdarzenie, które powoduje powstanie, ustanie lub zmianę treści stosunku prawnego, czyli każde takie zdarzenie, które wywołuje jakieś skutki prawne.
Kategorie faktów prawnych:
Zdarzenie prawne:
Kategoria faktów prawnych, które nie zależą od woli człowieka (np. urodzenie się człowieka – nabycie zdolności prawnej, śmierć człowieka – utrata zdolności prawnej, klęska żywiołowa – obowiązki odszkodowawcze firmy ubezpieczeniowej, upływ czasu – człowiek staje się pełnoletni).
Działania prawne:
Kategoria faktów prawnych, które zależą od woli człowieka – są ludzkimi zachowaniami.
Kategoria obejmuje działania (np. zapłacenie podatku, oddanie długu), jak i zaniechania (np. nieudzielenie pomocy, nieoddanie długu, niezapłacenie podatku) w sytuacji, gdy się było do tego zobowiązanym.
Czyny:
Działania, które nie zamierzają do wywołania skutków prawnych, ale je z mocy prawa wywołują (np. wykroczenie drogowe).
Czyny zgodne z prawem:
Nie każdy czyn zgodny z prawem jest faktem prawnym (np. siedzę w swoim pokoju i czytam gazetę – w normalnych okolicznościach nie wywołuje żadnych skutków prawnych, a więc nie jest faktem prawnym).
Czynami zgodnymi w rozumieniu faktów prawnych są natomiast tylko te czyny, które wywołują skutki prawne.
Artykuł 180 (kodeks cywilny): Porzucenie rzeczy – utrata własności.
Artykuł 183 – 189 (kodeks cywilny): Znalezienie rzeczy – jednym ze skutków prawnych może być tutaj obowiązek zawiadomienia określonych podmiotów o znalezieniu, a gdy rzecz znaleziono w miejscu publicznym obowiązek jej oddania, czasami znalazcy przysługuje również roszczenie o znaleźne.
Czyny niezgodne z prawem:
Czyny niedozwolone w rozumieniu prawa cywilnego:
Każdy czyn wyrządzający szkodę również przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.
Przesłanką odpowiedzialności za szkodę. Wina (umyślna lub nieumyślna), która polega na niedołożeniu należytej staranności wymaganej w danej dziedzinie stosunków społecznych.
Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka: dowód braku winy nie zwalnia od odpowiedzialności. Na tej zasadzie odpowiada m.in. samoistny posiadacz budowli za jej zawalenie się, prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład za szkody wyrządzone przez ich ruch.
Czyny niezgodne z rozumieniu prawa karnego:
Przestępstwa:
Zbrodnie: Każdy czyn zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat lub karą surowszą. Popełniona wyłącznie z winy umyślnej.
Występki: Każdy czyn zagrożony karą grzywny powyżej 30 stawek dziennych (stawkę dzienną grzywny sąd ustala mając na uwadze przede wszystkim dochody sprawcy, jego stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe), karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc. Popełniony z winy umyślnej oraz nieumyślnej, jeżeli przepis prawny taką możliwość przewiduje.
Wykroczenia: pozostałe czyny.
Odpowiedzialność jedynie za zasadzie winy.
Artykuł 9 (kodeks karny): wina umyślna, gdy sprawce chce popełnić czyn zabroniony (zamiar bezpośredni) lub przewidując możliwość jego popełnienia na to się godzi (zamiar wynikowy) oraz winę nieumyślną, gdy sprawca wprawdzie nie ma zamiaru popełnienia czynu zabronionego ale go popełnia na skutek niezachowania należytej staranności, mimo że możliwości popełnienia tego czynu przewidywał lub mógł przewidzeń.
Akty prawne:
Działania, które zostały podjęte po to, by wywołać skutki prawne (np. zawarcie umowy).
Akty tworzenia prawa.
Akty stosowania prawa:
Dzielą się na:
Akty konstytutywne: Tworzy jakieś nowy stan prawny (np. wyrok rozwodowy).
Akty deklaratoryjne: Jedynie potwierdza już istniejący stan prawny (np. wyrok ustalający jaka jest treść umowy wydana na podstawie artykułu 189 z kodeksu postępowania cywilnego – wskutek wniesienia tzw. powództwa ustalającego).
Czynności prawne:
Każde oświadczenie woli przynajmniej jednej strony, które zmierza do wywołania skutków prawnych.
W zależności, czy do wywołania skutków prawnych wystarcza oświadczenie woli jednej strony, czy też konieczne jest oświadczenie woli dwóch stron lub więcej, dzielimy czynności na:
Jednostronne (np. testament, wypowiedzenie stosunku prawnego, przyjęcie lub odrzucenie spadku).
Dwustronne (umowy, zgodne oświadczenia woli dwóch lub więcej stron, np. umowa o dzieło, sprzedaży, darowizny czy o dzieło).
XXV – Podmioty stosunku prawnego:
Podmiotami prawa mogą być:
Jednostki.
Grupy ludzkie.
Organizacje.
Konstrukcja podmiotów prawa różną postać w różnych gałęziach prawa.
Prawo konstytucyjne i administracyjne:
Obywatele.
Organy państwowe.
Prawo międzynarodowe (publiczne):
Państwa.
Organizacje międzynarodowe.
W pewnym zakresie osoby fizyczne.
Prawo procesowe:
Sądy.
Strony procesowe (powód, pozwany, oskarżyciel, oskarżony).
Prawo cywilne:
Osoby fizyczne:
Każdy człowiek od chwili urodzenia do śmierci.
Posiada zdolność prawną (jest podmiotem praw i obowiązków) i zdolność do czynności prawnej (zdolność do nabywania praw i obowiązków za pośrednictwem własnych działań).
Np. Niemowlę ma zdolność prawną, może być właścicielem nawet olbrzymiego majątku, jeżeli taki odziedziczy czy zostanie mu darowany. Nie może go jednak nabyć samodzielnie, bo nie ma zdolności do czynności prawnych. Zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej zależy od jej wieku oraz tego, czy jest ona ubezwłasnowolniona.
Zdolność prawną ma także dziecko poczęte, jednakże prawa i zobowiązania majątkowe nabywa ono pod warunkiem, że urodzi się żywe.
Osoby prawne:
Jednostka organizacyjna, której przepisy prawne przyznają zdolność prawną.
Może ona nabywać prawa i obowiązki we własnym imieniu, niezależnie od osób fizycznych, które wchodzą w jej skład.
Może posiadać niezależnego majątku od osób fizycznych, którym odpowiada za swoje zobowiązania.
Nie może być podmiotem tych praw i obowiązków, które są specyficzne dla osób fizycznych (np. nie może zawrzeć związku małżeńskiego).
Realizacja swoich zdolności prawnych za pośrednictwem swoich organów.
Organ osoby prawnej to osoba lub osoby, które mogą działać w imieniu osoby prawnej: w jej imieniu zaciągać zobowiązania i nabywać uprawnienia.
Kategorie osób prawnych:
Skarb Państwa (państwo występuje jako podmiot stosunków cywilnoprawnych, państwowe osoby prawne, np. państwowe przedsiębiorstwa, banki, szkoły wyższe, instytuty badawcze i inne osoby prawne, np. jednostki samorządu terytorialnego, spółki handlowe, fundacje, banki, partie polityczne, stowarzyszenia).
Skarb Państwa zasadniczo nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania państwowych osób prawnych i vice versa.
Podział osób prawnych:
Korporacyjny: Ludzie związani z korporacją poprzez członkostwo. Członkowie korporacji decydują o jej działalności i poprzez swoje udziały czy składki tworzą jej majątek. Mogą realizować cele gospodarcze (spółdzielnie, spółki handlowe), jak i pozagospodarcze (partie polityczne, stowarzyszenia).
Fundacyjny: Określony majątek. Pojawia się tutaj instytucja fundatora, który wyposaża fundację w majątek i określa sposób i cel jej działania. Obok klasycznych fundacji do tej kategorii zaliczyć również można przedsiębiorstwa, banki, szpitale, muzea, itd.
Zdolność do czynności prawnych – własność stopniowalna:
Brak zdolności do czynności prawnych:
Osoby:
Które nie ukończyły 13 lat.
Ubezwłasnowolnione całkowicie: dokonać tego może tylko sąd (np. choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, zaburzenia psychiczne, pijaństwo, narkomania, jeżeli wykluczają możliwość kierowania swoim postępowaniem. Ustanowiona zostaje wówczas opieka lub osoba taka zostaje pod władzą rodzicielską).
Czynności prawne dokonywane przez osoby, które nie mają zdolności do czynności prawnej są nieważne.
Wyjątek: Zawieranie umów w drobnych sprawach życia codziennego (np. drobne zakupy, kupno biletu do kina).
Ograniczona zdolność do czynności prawnych:
Osoby:
Od 13 do 18 roku życia.
Ubezwłasnowolnione częściowo: dokonać tego może tylko sąd (powody te same co przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym, jednakże tylko osobę pełnoletnią, której potrzebna jest pomoc do prowadzenia własnych spraw. Ustalona zostaje kuratela).
Czynności:
Niektóre zaciągnięte zobowiązania lub rozporządzenia wymagają zgody przedstawiciela ustawowego (np. rodzice, kurator).
Pewnych czynności osoba nie może wykonać (np. sporządzić testament).
Niektóre czynności może wykonać bez potrzeby zgody przedstawiciela ustawowego (np. umowy w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego, może dysponować przedmiotami, które oddał jej przedstawiciel ustawowy do swobodnego użytku, w warunkach określonych przez kodeks pracy może też zawrzeć umowę o prace i rozporządzać swoim zarobkiem).
Pełna zdolność do czynności prawnych:
Osoby, które ukończyły 18 lat i nie są ubezwłasnowolnione.
Osoby samodzielnie dokonują wszelkich dopuszczalnych przez prawo czynności prawnych.
XXVI – Przedmiot stosunku prawnego:
Rzeczy:
Tylko przedmioty materialne.
Podział na:
Nieruchome:
Wyłącznie grunty.
Budynki i części budynków.
Ruchome:
Wszystkie pozostałe rzeczy.
Różnice pomiędzy ruchomością a nieruchomością:
Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości oraz umowa przenosząca własność nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Inne przedmioty materialne (nie uważane przez prawników za rzeczy m.in. dlatego, iż nie występują w dostatecznie zindywidualizowanej i wyodrębnionej postaci):
Ciecze.
Gazy.
Kopaliny.
Przedmioty niematerialne:
Dobra o charakterze intelektualnym (np. utwory artystyczne, naukowe; dobra osobiste: godność człowieka, jego dobre imię, pieniądze w sensie mierników wartości czy papiery wartościowe).
Zachowania się:
Ludzkie działania i zaniechania.
XXVII – Treść stosunku prawnego:
Treść stosunku prawnego stanowią uprawnienia i obowiązki stron tego stosunku. To one tworzą między stronami swoistą więź prawną, która zwykle polega na tym, że jedna ze stron może czegoś żądać, a druga jest zobowiązana do czegoś.
Uprawnienia: Wyraża się zwykle w tekstach prawnych za pośrednictwem takich zwrotów jak: ma prawo, może, wolno, jest dozwolone, zezwala się, itd.
Stwarzają dla adresata normy prawnej określoną możliwość wyboru, w odróżnieniu więc od obowiązków rozszerzają sferę wolności.
Wyróżniamy uprawnienia:
Proste (np. uprawnienie właściciela do korzystania z rzeczy lub uprawnienie wierzyciela do żądania, by dłużnik spełnił należne świadczenie).
Złożone (kompleksy uprawnień prostych, np. prawo własności).
Prawa podmiotowe (np. prawo własności, prawo do prywatności, prawo do obrony).
Roszczenie: Domaganie się od określonej osoby, by zachowała się w określony sposób, mianowicie, by spełniła swój obowiązek.
Obowiązki: Ograniczają sferę wolności adresata normy prawnej. Wyraża się zwykle w tekstach prawnych za pośrednictwem takich zwrotów jak: zobowiązuje się, jest zobowiązany, nie może, powinien.
Wyróżniamy obowiązki:
Pozytywne (nakazy).
Negatywne (zakazy).
Dzielimy je ze względu na sprzężenie ze sankcjami na:
Doskonałe – sprzężone (np. zakaz zabójstwa czy nakaz płacenia podatków).
Niedoskonałe – niesprzężone. Obowiązki ustanowione w interesie tej osoby, którą wiążą, stąd nie zachodzi potrzeba ich sankcjonowania. Nazywane również ciężarami. Odgrywają szczególną rolę w prawie procesowym (np. ciężar dowodu).
Uprawnienia sprzężone z obowiązkami:
Uprawnienie jednej osoby polega na tym, że druga osoba ma w stosunku do niej określony obowiązek.
Uprawnienia pozytywne.
Uprawnienia negatywne.
Zezwolenia.
Uprawnienia pozytywne:
Uprawnienie podmiotu x nazywamy uprawnieniem pozytywnym wtedy, gdy jest ono korelatywnie sprzężone z nakazem, by podmiot y podjął określone działanie czyli z obowiązkiem pozytywnym podmiotu y.
Np. Wierzyciel może domagać się od dłużnika, by ten spełnił określone świadczenie, np. by oddał dług, zapłacił cenę, usunął wady rzeczy.
Uprawnienie negatywne:
Uprawnienie podmiotu x nazywamy uprawnieniem negatywnym wtedy, gdy jest ono korelatywne sprzężone z zakazem po stronie podmiotu y czyli z obowiązkiem negatywnym podmiotu y.
Np. Uprawnienia właściciela wobec innych osób to z reguły uprawnienia negatywne albowiem sprzężone z zakazami po stronie tych osób. Właściciel może się w szczególności domagać od innych osób, by nie naruszały jego własności: nie wchodziły na teren jego nieruchomości, nie korzystały z jego rzeczy, nie pobierały pożytków.
Zezwolenia (dozwolenia):
Nie są sprzężone z obowiązkami innych osób.
Uprawniony nie może się domagać od innych osób, by zachowywały się w określony sposób.
Stwierdzenie, iż określony czyn nie jest ani zakazany ani nakazany.
Inna klasyfikacja uprawnień:
Uprawnienia in personam:
Dotyczące konkretnej osoby.
Uprawnienia skuteczne tylko między stronami określonego stosunku prawnego.
Np. Wierzyciel nie może domagać się spełnienia świadczenia od dowolnej osoby, ale wyłącznie od dłużnika.
Uprawnienia in rem:
Skuteczne wobec każdej osoby, która narusza dane uprawnienia.
Np. Właściciel może żądać od każdego, by nie naruszał jego własności.
Uprawnienia in rem publicam:
Specyficzna kategoria.
Przysługuje adresatowi normy prawnej wyłącznie wobec państwa.
Np. Jeżeli w przepisy prawne przyznają obywatelom prawo do bezpłatnej opieki zdrowotnej czy też gwarantują bezpłatne szkolnictwo, to powinna istnieć procedura, która pozwalałaby dochodzić tych praw wobec organów państwa.
Klasyfikacja uprawnień W. Hohfelda:
Roszczenia:
Kategoria roszczeń omówionych wyżej.
Wolności:
Kategoria zezwoleń omówionych wyżej.
Kompetencje:
Uprawnienia do tworzenia uprawnień lub obowiązków na rzecz innych osób.
W tym sensie Sejm ma kompetencje do tworzenia ustaw, a sąd do wydawania wyroków, gdyż za pośrednictwem Tych aktów nakłada się na adresatów określone uprawnienia lub obowiązki.
Immunitety:
Uprawnienie, którego treść sprowadza się do tego, iż określony podmiot jest wyłączony spod kompetencji określonego organu.
Jest to forma przywileju dla wyróżnionej grupy.
Np. Immunitet poselski: Poseł lub senator nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej bez zgody Sejmu lub Senatu. Immunitet sędziowski: Uzależnienie odpowiedzialności karnej, cywilnej i administracyjnej sędziego od zgody właściwego sądu dyscyplinarnego. Immunitet dyplomatyczny: Wyłącza odpowiedzialność karną, a z pewnymi wyjątkami także odpowiedzialność cywilną i administracyjną przedstawiciela dyplomatycznego na terenie państwa przyjmującego, chyba że państwo wysyłające uchyli immunitet.
Prawa człowieka:
Nienaruszalne.
Przyrodzone.
Powszechne.
Niezbywalne.
Generacje praw człowieka:
I generacja: Prawa osobiste i polityczne.
Wolność słowa, wyznania.
Prawo do życia.
Bierne i czynne prawo wyborcze.
Prawo do zrzeszania się.
II generacja: Prawa społeczne, gospodarcze i kulturalne.
Prawo do ubezpieczeń społecznych.
Prawo do opieki nad rodziną.
Prawo do nauki.
Prawo do pracy.
Prawo do wynagrodzenia.
Prawo do emerytury.
Prawo do urlopu.
Prawo do renty.
Prawo do udziału w życiu kulturalnym.
III generacja: Prawa kolektywne przysługujące zbiorowością społecznym, narodom.
Prawo do pokoju.
Prawo do rozwoju.
Prawo do demokracji.
Prawo do czystego środowiska.
Prawo do pomocy humanitarnej.