Interdyscyplinarne podstawy programów kształcenia
Podstawy programów kształcenia:
Filozoficzne
Historyczne
Psychologiczne
Społeczne
Filozoficzne podstawy programu
Ukazują związki między filozofią a programem szkolnym, filozofią a filozofią programisty oraz filozofią a procesem kreowania programu.
Pomagają odpowiedzieć na pytania: po co istnieje szkoła?
Które przedmioty są wartościowe?
Jak uczniowie uczą się?
Jakie materiały i metody stosować?
Pozwalają określić cele kształcenia, tworzyć podstawy doboru i układu treści kształcenia, podstawy procesu kształcenia, określać kryteria kontroli i oceny osiągnięć ucznia.
Główne kierunki filozoficzne:
Idealizm
Realizm
Pragmatyzm
Egzystencjalizm
Idealizm
Podział na przedmioty, treści klasyczne i sztuki wyzwolone. Najważniejsze przedmioty to: filozofia, teologia, matematyka.
Realizm
Podział na przedmioty; nauki humanistyczne i ścisłe. Najważniejsze przedmioty to: filozofia, teologia , matematyka.
Pragmatyzm
Bez ścisłej treści i przedmiotów. Doświadczenia, dzięki którym przekazywana jest kultura, a jednostka przygotowana do zmian; rozwiązywanie problemów.
Egzystencjalizm
Treść i przedmioty do wyboru. Materiał obejmuje emocje, estetykę i filozofię.
Filozofia pedagogiki:
Perenializm
Esencjalizm
Progresywizm
Rekonstrukcjonizm
Perenializm (trwałość, niewyczerpanie)
Zakłada niezmienność natury świata i człowieka, niezmienny charakter prawdy, cnoty, piękna itp. Odpowiedź na wszystkie pytania pedagogiczne da się wysnuć z odpowiedzi na jedno pytanie: jaka jest natura człowieka? (zakładając, że jest niezmienna).
Celem edukacji jest więc ukształtowanie człowieka racjonalnego i wydobyć prawdy uniwersalne przez kształcenie intelektu.
Program ma natomiast układ przedmiotowy, oparty na dyscypliny wiedzy lub logiczne spójne całości.
Treści i przedmioty nauczania wg perenalistów:
Zasada Trzech R – czytanie, pisanie i liczenie oraz wychowanie moralne i religijne (szkoła podstawowa)
Języki klasyczne, gramatyka, retoryka, logika i geometria, literatura, matematyka, plastyka i przedmioty przyrodnicze (szkoły średnie).
Nauczyciel ma być autorytetem.
Wg perenalistów rzeczywistą równość szans oświatowych zapewnia taka sama dla wszystkich uczniów – wysoka intelektualnie – jakość kształcenia.
Esencjalizm
Tradycyjny kierunek filozofii pedagogiki. Jego założenia opracował: Wiliam Bagley, a rozwinięty został później przez Artura Besto’ra i Hymana Rickover’ego.
Esencjaliści proponowali, by w programie nauczania zawrzeć tradycyjne gałęzie wiedzy, czyli: fakty, pojęcia, prawa.
Program powinien być sprzężony z tym, co podstawowe – czyli z esencją.
Treści kształcenia:
Trzy R w klasach niższych , pięć fundamentalnych przedmiotów: angielski, matematyka, nauki przyrodnicze, historia i języki obce.
Esencjaliści osadzają przedmioty nie w przeszłości, ale w teraźniejszości.
Współczesny wyraz esencjalizmu:
Ruch powrotu do podstaw – program zgodny z założeniami esencjalizmu, silny nacisk na czytanie, pisanie, matematykę;
Ruch ku doskonałości – wyższe osiągnięcie intelektualne, a nie tylko minimum kompetencji i to dotyczy wszystkich uczniów, nie tylko pragnących studiować.
Progresywizm
Wg progresywizmu uczenie Sue polega na rozwiązywaniu problemów i dociekaniach prowadzonych naukowymi metodami, we współpracy i dyscyplinie wewnętrznej. Nie jest istotny zasób wiedzy, ważniejsze od tego co mysleć, jest jak myśleć.
Nurty Progresywizmu:
Ośrodkiem kształcenia czyniły dziecko, działalność bądź twórczość, zwracały się także do Freuda. Progresywizm przeciwstawiał się właściwościom szkoły tradycyjnej. W teorii i praktyce domagano się uwolnienia dziecka od tradycyjnych wymagań.
Współczesny progresywizm:
Program adekwatny
Program humanistyczny
Radykalna reforma szkoły
Program adekwatny - domagano się indywidualizacji nauczania (uczenie się samodzielności), poprawionych i nowych przedmiotów nauczania, o tematyce interesującej ucznia (np. edukacja seksualna, narkotyki), alternatywnych rozwiązań organizacyjnych w postaci np. przedmiotów do wyboru oraz wyjścia z programem i procesem dydaktycznym poza mury uczelni.
Program humanistyczny – ważniejsze od efektów poznawczych są efekty emocjonalne i wysoko zorganizowana świadomość. Nauczyciel powinien wspierać niezależność uczniów i prowadzić do zaakceptowania siebie samych i innych, pomagać w radzeniu sobie z problemami. Wada tej teorii jest niedostrzeganie znaczenia zdobywania wiedzy i rozwoju intelektualnego.
Radykalna reforma szkoły- negowano utrwalone formy szkolne, obowiązek szkolny, autorytet dorosłych i reguły życia szkolnego. Uczniom nazywano więźniami, nauczycieli więziennymi strażnikami nienawidzącymi uczniów., szkoły więzieniami pozbawiającymi mlodzież prawa do swobodnej ekspresji i demokracji.
Rekonstrukcjonizm
Odwołuje się do dziewiętnastowiecznych koncepcji socjalizmu utopijnego. Potrzeby społeczne w centrum edukacji. Program ma służyć nowej społeczno – ekonomiczno – politycznej edukacji. Powinien zawierać, więc wszystkie realistyczne strategie reformatorskie oraz zmieniać się wraz ze zmiana społeczeństwa. Przedstawiciele rekonstrukcjonizmu są wrażliwi na problemy globalne.
Re konceptualiści to intelektualiści wrażliwi na kwestie społeczne i polityczne, którzy zastanawiają się nad ważnymi problemami niosącymi konsekwencje filozoficzne, psychologiczne, społeczne i ekonomiczne. Poszerzali program przez dodanie do niego teoretycznych kwestii intuicji, osobowości, mistycznych, lingwistycznych, politycznych oraz systemów społecznych.
Ogólnie program ma na celu stworzenie nowych warunków i nowego otoczenia, które korzystnie wypłyną na losy ludzi i urządzenia społeczne. Należy przejść od wiedzy do działania, od refleksji do czynu.
Ważna jest w tym nurcie także idea równości szans oświatowych. Szkoły są środkiem realizacji zadania: równych szans osiągnięcia sukcesu przez każde dziecko z każdej warstwy społecznej.
Psychologiczne podstawy programu szkolnego mogą uwzględniać różne teorie uczenia się. Dzięki psychologii możemy rozumieć proces nauczania i uczenia się, poznać i rozumieć przyczyny zaobserwowanych reakcji uczniów na zachowania nauczyciela oraz na tej podstawie odpowiedzieć na pytanie: jak ułożyć program, aby wywołać, ukierunkować, wzmóc uczenie się.
Główne teorie uczenia się:
Behawiorystyczne albo asocjacyjne – uczenie się polega na warunkowaniu, modyfikowaniu lub kształtowaniu zachowania poprzez wzmocnienia i nagrody.
Poznawczo – procesualne- ujmują osobę uczącą się w powiązaniu z otoczeniem i rozpatrują sposób, w jaki wykorzystuje informacje; w procesie uczenia się jako najważniejsze traktują stadia rozwoju ucznia, formy inteligencji, rozwiązywanie problemów, myślenie krytyczne i twórcze.
Fenomenologiczne i humanistyczne – ujmują dziecko całościowo, w tym jego społeczny, psychiczny i poznawczy rozwój; kierują się ku potrzebom, postawom i uczuciom ucznia, pozwalają na większe zróżnicowanie uczenia się.
Behawioryzm
Pozwala pozbyć się wpływów nacechowanych wartościowaniem i wyrażających wartości na rzecz trwałych elementów ilościowych.
W behawioryzmie zakłada się:
- uczymy się przez działanie i przez obserwację innych
- konieczne są wzmocnienia do uczenia
- uczenie i zapamiętywanie poprawią ćwiczenia połączone z informacja zwrotną
- aby zapamiętać informacje należy powtarzać w czasie dane informacje
- uczenie się przebiega lepiej, gdy korzysta się z nagród, nie z kar
- uczenie się postępuje od prostego do złożonego i od części do całości
- uczenie się powinno toczyć się małymi kroczkami
- uczenie się ma charakter hierarchiczny, kolejne kroki możliwe są dzięki wcześniejszym
- pożądane wyniki uczenia się lub zachowanie należy określić wcześniej i w postaci celów
- uczenie się obserwowalne i mierzalne
Główni przedstawiciele:
E. Thordonike – prawo efektu,, I. Pawłow, J. Watson – warunkowanie klasyczne, B.F. Skinner- warunkowanie instrumentalne, A. Bandura – uczenie się przez obserwację, R. Gagne – poziomy uczenia się.
Psychologia poznawcza (teoria rozwoju poznawczego)
Teoria ta pomaga zrozumieć zróżnicowanie ludzi pod względem poziomu myślenia, samo pojęcie myślenia, rozwiązywania problemów, myślenia krytycznego, twórczości.
Podstawowe założenia teorii poznawczej:
- stadia rozwoju poznawczego związane są z wiekiem
- rozwój poznawczy opiera się na stadiach wcześniejszych i ma charakter sekwencyjny
- istotne są możliwości ucznia
- w rezultacie interakcji uczącego się ze środowiskiem uczenie się może podlegać modyfikacjom (zmianom)
- w trakcie uczenia się dochodzi do włączania nowych doświadczeń przez odniesienie ich do wcześniejszych
- uczenie się zachodzi najłatwiej dzięki aktywnej postawie wobec środowiska
- istnieją różne typy inteligencji
- uczniowie uczą się najlepiej, kiedy mogą przechodzi od całości informacji do ich części
- uczenie się jest większe, kiedy uczniowie rozwiązują problemy
Główni przedstawiciele:
J. Piaget – opracował 4 stadia rozwoju poznawczego: sensomotoryczne, przedoperacyjne, operacji konkretnych i operacji formalnych, J.P. Guilford – struktura intelektu obejmuje 3 wymiary myslenia: treść, operacje i wytwory, H. Gradner – teoria różnych rodzajów inteligencji, wyróżnił 6 rodzajów inteligencji: językową, muzyczną, logiczno – matematyczną, przestrzenną, motoryczną i społeczną; J. Dewey – klasyczny model rozwiązywania problemów, nawiązujący do metod badani naukowego, koncepcja myślenia twórczego i myślenia refleksyjnego, myślenia intuicyjnego. R. Ennis, M. Lipman, R. Stemberg – myślenie krytyczne stanowiące formę inteligencji, której można nauczyć.
Psychologia fenomenologiczna i humanistyczna
Podstawowe założenia:
- nauczyciele wrażliwi na świat uczniów, nie tylko dorosłych
- uczeń postrzegany jako indywidualna jednostka
- podstawowym czynnikiem w procesie uczenia się jest poczucie tożsamości i własnej odrębności
- uczenie się ma charakter całościowy, nie ograniczony do poznania
- uczenie się oparte jest na przyjaznych i demokratycznych relacjach uczeń – nauczyciel
- jakość i proces uczenia się są ważne, a nawet ważniejsze od efektów uczenia się
- uczniowie dzielą się myślami, współpracują ze sobą
- uczniowie wspólnie z nauczycielami planują czynności i program dydaktyczny
- uczniowie mają wybór i swobodę, czego i jak się uczyć
- w procesie dydaktycznym wykorzystywane są doświadczenia życiowe
Główni przedstawiciele:
A.Maslow – klasyczna teoria potrzeb ludzkich: potrzeba przeżycia, bezpieczeństwa, miłości i afiliacji, uznania i aprobaty, poznawcze, samorealizacji; C. Rogers – otwartość na doświadczenie, rozwój zaufania i samoakceptacji.; I. Raths, M. Harmin, S.B. Simon – porządkowanie wartości; R.E. Slawin, D.W Johnson, R.T. Johnson – model podwójnej oceny, model nauczania koleżeńskiego i metoda składanki.
Społeczne podstawy programu
Istotne w zakresie społecznych podstaw programu są relacje między społeczeństwem, oświatą i kształceniem. Oświata może być użyta w celu budowy lub niszczenia tej lub innej instytucji społecznej. Od pedagogów zależy jaki dobrać materiał i czynności ucznia.
W tworzeniu programów szkolnych uwzględnić należy fakt, że członkowie danego społeczeństwa mają wiele wspólnego. Normy społeczne regulują stosunki między ludźmi i wytwarzają dominujący typ osobowości, czyli takie postawy i wzorce postępowania, jakie podziela większość członków społeczeństwa. Społeczną podstawę programu stanowią role i różnice związane z płcią, tak więc społeczeństwo wyznacza każdemu określoną rolę i oczekuje postępowania zgodnego z ustalonym wzorcem.
Teorie rozwoju społecznego
Dziecko postrzegane jest całościowo.
Podkreśla się tu kategorie osiągnięć, czyli zadań lub wymagań.
Przyjmuje się pojęcie gotowości oraz skupia uwagę na jednostce.
Rozwój moralny człowieka zależy od sposobu, w jaki kontaktuje się ze społeczeństwem, czyli, jak uczy się ról i obowiązków.
W zakresie rozwoju moralnego w określaniu społecznych podstaw programu szkolnego wyróżnić można teorie J. Piageta i L. Kohlberg’a.
J. Piaget stwierdził, że sądy dziecka wraz z wiekiem stają się bardziej elastyczne oraz, że istnieją odstępstwa od reguł. Wyodrębnił 3 fazy rozwoju intelektualnego dzieci:
- etap rozwoju inteligencji sensomotorycznej (0 -2 r.ż.)
- etap operacji konkretnych (od 11 r.ż.)
- etap operacji formalnych (ok. 14-15 r.ż.)
L. Kohlberg doszedł do wniosku, że sposób naszego myślenia o kwestiach moralnych, nie stanowi prostego odbicia społeczeństwa. Uwzględnia stadia rozwojowe i wiek. Wyróżnił 6 stadiów rozwoju świadomości moralnej na 3 poziomach:
1. poziom przedkonwencjonalny – dzieci nie znają poczucia dobra i zła. Na tym poziomie są dzieci (1), które postępują, tak jak im się mówi oraz (2) takie które wiedzą, że za pewne zachowania zostaną nagrodzone.
2. Poziom konwencjonalny – dzieci obchodzi, co mówią o nich. Są to dzieci (3) poszukujące aprobaty rodzicielskiej, za to, że są grzeczne oraz (4) takie, które zaczynają myśleć kategoriami reguł.
3. poziom postkonwencjonalny – moralność dziecka opiera się na tym, co sądzą inni, a także co dziecko uznaje za regułę. Są to dzieci (5) zdolne do ujmowania moralności w kategorii obowiązków wynikających z umowy i demokratycznie przyjętych praw oraz dzieci (6) kierujące się indywidualnie przyjętymi zasadami, czyli sumieniem.
Piaget i Kohlberg patrzą na moralność pod kątem rozwoju poznawczego. Przyjmują, że dla sądów moralnych i warunkowanego nimi zachowania istotne jest rozumowanie.
Inne stanowisko w sprawie rozwoju moralnego prezentują np. pedagodzy egzystencjalni (M. Greene, V.C. Morris) oraz niektórzy zwolennicy podejścia poznawczego (Ph.H. Phenix). Uważają oni, że moralność bliska jest wrażliwości, uczuciowości, otwartości na innych i świadomości estetycznej.
W tworzeniu programu ważne jest uwzględnianie zmian, których źródłem może być: społeczeństwo, szkoła lub wiedza.
Społeczeństwo jako źródło zmian w programie:
Traktując społeczeństwo jako źródło zmian w programie należy zaznaczyć, że jest to możliwość w niewielkim stopniu uwzględniana w praktyce kreowania programów. Rozmaite segmenty społeczeństwa zmieniają się w różnym tempie, co wywołuje zjawisko opóźnienia kulturowego. Najszybciej i w największym zakresie zmieniają się instytucje naukowe, handlowe i przemysłowe składniki kultury, a z opóźnieniem zachodzą zmiany instytucjonalne.
O tempie tych zmian pisał Alvin Toffler, który stwierdził, że stanęliśmy w szoku przyszłości.
Przykład zmian w życiu człowieka:
- połączenia telekomunikacyjne są natychmiastowe i bezpośrednie
- szybkość przetwarzania informacji wzrosła milion razy
- transplantuje się wewnętrzne organy: serce, nerki , wątrobę
- rozwija się inżynieria genetyczna, sztuczne zapłodnienie
- upowszechniają się komputery i robotyzacja
- pracownicy z sektora przemysłowego przemieszczają się do usług
Kierunek zmian wyznacza przyrost liczby ludności, postęp naukowy, komunikacja, transport, które maja znaczenia globalne i wpływają na jakość życia ludzi.
Szkoły jako źródło zmian w programie:
Jest to źródło bardziej potencjalne niż realne. W szkołach zmiany zachodzą w niewielkim tempie i zakresie. Dość często podkreśla się, że szkoły to bardzo zbiurokratyzowane i zachowawcze instytucje. Tymczasem zmiany stoją u progu szkół, a obejmować będą wcześniejsze rozpoczynanie nauki szkolnej, poszerzenie oferty oświatowej dla ludzi w różnych okresach życia, poszerzenie możliwości zmiany zawodu, wprowadzenie koncepcji przemiennych okresów kształcenia i pracy, łączenia formalnej i nieformalnej edukacji, poszerzenie pojęcia alfabetyzacji. Osobnym bardzo ważnym zadaniem dla szkół będzie uwzględnianie indywidualnych różnic między uczniami.
Wiedza jako źródło zmian:
Jej przyrost określany jest mianem eksplozji wiedzy. Nowa wiedza musi dopływać do programów i wypierać z nich mniej ważny materiał. O ważności danej wiedzy decyduje proporcja czasu przeznaczonego na dany przedmiot, jak tez istotna jest organizacja wiedzy w zakresy, dyscypliny, pola badań i treści programu. Potrzebne są ciągłe modyfikacje materiału nauczania. Wiedza przestarzała musi ustępować miejsca nowej, asymilowanej lub organizowanej w nowe dyscypliny.
W kreowaniu programów szkolnych wraca zagadnienie trzonu programowego i obowiązkowego minimum programowego. W tym zakresie prezentowane są różne rozwiązania, zarówno co do kryteriów tworzenia trzonu, jego merytorycznej zawartości, jak też proporcji w stosunku do całości obowiązujących programów. Poza tym najczęściej trzon programowy obejmować powinien tradycyjne, akademickie przedmioty – język i literaturę, historię, matematykę, nauki przyrodnicze, języki obce, wychowanie estetyczne, obywatelskie, technikę, kulturę pracy i wychowanie zdrowotne.
Wiedza powinna:
- obejmować podstawowe narzędzia, czyli czytanie, pisanie, arytmetyka, komunikowanie się ustne
- wspomagać uczenie się ucznia
- nadawać się do zastosowania w świecie
- rozwijać tożsamość ucznia, świadomość i poczucie własnej integralności
- być ujęta w rozmaite formy i i zawierać różne metody uczenia się
- przygotować ucznia do świata techniki
- przygotować do świata biurokracji
- umożliwiać przechowanie wcześniej poznanych informacji i korzystanie z nich
- nabywanie wiedzy powinno trwać przez całe życie
- wiedzę trzeba nabywać w kontekście wartości
W każdym wypadku tworzenia programu jego autorów obowiązuje krytycyzm i ostrożność w doborze materiału nauczania.