Fotografia jako empatyczna mediacja
Anna Łebkowska
Przyzwyczailiśmy się do obecności fotografii w literaturze (umieszczane fotografie w prozie współczesnej, zapamiętana historia mariażu opisu literackiego z obiektywem aparatu fotograficznego za czasów nowej powieści).
Prowadzenie gry autora z czytelnikiem dotyczy nie tylko tekstu, ale też budowy książki (fotografia autora, która była stale zamieszczana na ostatniej stronie okładki, zostaje umieszczana na początku).
Przykład: powieść Madame Antoniego Libery. Zamieszczona została fotografia autora z podpisem: Autor w wieku bohatera powieści. Czytelnik od razu utożsamia wiek autora z fotografii z bohaterem powieści. Podpis pod zdjęciem znosi wizerunek autora i jednocześnie go potwierdza. Czytelnik przez zamieszczoną fotografię inaczej odczytuje powieść.
Dwa typy relacji:
Relacja między tym, kto patrzy na zdjęcie a tym, kto jest na nim przedstawiony.
Relacja między przedstawioną postacią na zdjęciu, a tym kto podjął decyzję o umieszczeniu siebie na zdjęciu.
Fotografie zamieszczone wewnątrz książki niosą złudzenie bezpośredniego obcowania z rzeczywistością. Występowanie fotografii w literaturze autobiograficznej, biograficznej i opartej na dokumencie jest czymś oczywistym. Przez umieszczanie zdjęć wtajemnicza się czytelnika w oglądany świat, co powoduje efekt zarazem uczestnictwa i wyobcowania tzn. podpis pod zdjęciem (np. obraz kobiety i podpis Oczy matki patrzą na mnie) wyklucza widza a fotografia-dokument włącza czytelnika/oglądającego do uczestnictwa.
Fotografia zostaje włączona w tekst. Fotografia również wnosi pewne treści.
Proza lat 90. - rzadkie próby zobaczenia siebie z czasów młodości. Fotografia jest pośrednikiem. Widzenie siebie służy albo podważeniu tożsamości z utrwalonym własnym wizerunkiem, albo odwrotnie: podkreślaniu (męskiej) jedności pokoleniowej i autoidentyfikacji. Fotografia pełni tu rolę autoreprezentacji.
W prozie współczesnej fotografia jest częściej przedmiotem przedstawionym w ramach narracji. Jest medium wspomagającym.
Susan Sontag: fotografia wymaga opowieści. Wg Łebkowskiej istnieje zawsze pęknięcie między opowieścią a fotografią, a podpis jest pewnego rodzaju dopowiedzeniem. Podpis zmniejsza pęknięcie.
Izabela Filipiak: fotografia jest tylko jednym z przykładów pośredniczących w kontaktach międzyludzkich.
Podstawowa funkcja fotografii wg Łebkowskiej: proteza literackich zabiegów, unaocznienie.
W prozie współczesnej fotografie przedstawiane w ramach tekstu literackiego są ukazywane zazwyczaj wraz z typowymi ograniczeniami, do których należą:
dwuwymiarowość,
fragmentaryczność,
przypadkowy a zarazem upozorowany charakter,
uruchamiają cudze spojrzenie (wg Barthes'a: wystawiają się na cudzy wzrok).
Często zminimalizowany opis fotografii przekształca się w rozbudowaną powieść.
Fotografia jako zbiornik narracyjny, który pozwala odsłonić i wyjaśnić życie uchwyconej na niej postaci.
Fotografia może funkcjonować jako:
panneau,
fetysz,
klisza.
Fotografia unieruchamia, uchwycą sytuację/obraz i odsłania ślad tego, co było poza możliwością uchwycenia.