Charakterystyka twórczości Czechowicza
Najwcześniejsze z zachowanych wierszy Czechowicza pochodzą z 1922 roku. Mają jeszcze znamiona poetyki młodopolskiej, jednak szybko się to zmienia. W kolejnym okresie twórczości Czechowicza i publikacji w „Reflektorze”, a także w pierwszym tomie Kamień widać wyraźnie związki z modernizmem, ale zaczynają dominować powiązania z futuryzmem i nową sztuką. Z nowym nurtem wiąże go metaforyka o funkcji brutalizującej rzeczywistość, pochwała potęgi i szybkości, spojrzenie urbanisty, kult maszyny (wiersz Pędem- pochwała szybkiego biegu samochodu, pęd dochodzi do nieskończoności). Urzeczenie nieskończonością i bogactwem życia oraz nieustannej jego przemiany wiąże się z bergsonizmem.
Liryka Czechowicza zbudowana jest z antynomii - wewnętrznych przeciwieństw i opozycji. Kult maszyny rzutuje u Czechowicza na koncepcję człowieka. Jest to uwielbienie cywilizacji nie wprost, przez śpiewanie hymnów, ale pośrednio przez wywyższenie (Przemiany). W wierszach z tego okresu występuje słownictwo związane z geometrią. Wiersze Czechowicza tworzą kubistyczne pejzaże, są językowym odpowiednikiem kubistycznego malarstwa. Kubistyczna zasada konstrukcji pejzażu występuje również w kolejnym tomie dzień jak co dzień z 1930 roku. Kontynuował on rozbudowę wizji codzienności, zapowiadał pochwałę zwykłego życia. Bliski jest w tych wierszach autor futurystom (dno). Przejmuje od nich także futurystyczny wzorzec erotyki, a także liryczną tonację, ton wiersza i rymy. Czechowicz różnił się od innych stawianiem znaków zapytania, wyrazem niepokoju i strachu wobec cywilizacji, metafizyczną głębią. Zwątpiwszy w sens cywilizacji już do jej spraw nie powrócił. Wiersze z początkowego etapu twórczości odznaczają się niespokojnym rytmem, szybkim i nieregularnym tempem wiersza, naśladują tempo współczesnego życia i miasta.
Obsesja śmierci
Już w pierwszym tomie Czechowicz zaprzecza rajowi cywilizacji (Przemiany, Śmierć, Więzień miłości). Wrażliwa intuicja podmiotu lirycznego odczuwała stałą wszechobecność śmierci. Śmierć wydaje się nieodpartą oczywistością, groźną, przeciw której trzeba szukać pomocy. Pierwsze tomiki zaznaczają konflikt pomiędzy życiem i śmiercią. Kolejny - ballada z tamtej strony - zdecydowanie skupia się już na śmierci - świadczy o tym chociażby sam tytuł. Śmierć zjawia się tu pod postacią symbolu, aluzji. Ekslibris poety z tamtego czasu zawiera napis Vita somnium breve - Życie snem krótkim. Zafascynowanie śmiercią wynika nie tylko z osobistych dyspozycji i przekonań poety, ale z ówczesnej ogólniejszej tendencji. Podobnie jak zafascynowanie spirytualizmem. Sny u Czechowicza należą do obszaru śmierci.
Wizja śmierci połączona jest z wyrażeniem chłodu i zimna. Towarzyszą jej słowa związane z nocą, pogrzebem lub czasem, w którym ujawnia się świat śmierci. Klimat śmierci w wierszach rozszerza się, wraz z obsesją katastrofy, niepokoju i oczekiwania zagłady tworzy jednolitą tonację w tonie tragiczności.
Katastrofizm Czechowicza
W porównaniu z katastrofizmem „Żagarów” był u Czechowicza bardziej egocentryczny, bardziej ogólny, syntetyczny, mniej nastawiony na historię. Katastrofizm wynika z kilku podstawowych elementów. Pierwszy to wspomnienie wojny z 1920 roku, w której brał udział poeta (Front, dzisiaj verdun). Drugi to kryzys ekonomiczny z przełomu lat dwudziestych i trzydziestych (Wulkan), zaś trzeci wynika z zmian w Europie w latach trzydziestych po dojściu Hitlera do władzy i rozpowszechnieniu faszyzmu. Kolejny wynika z pojmowania świata, przyrównywanego do heraklitowej rzeki. Płynność i niestałość rzeczy (którą w wierszach najczęściej symbolizuje rzeka) prowadzą ku katastrofie egzystencjalnej, towarzyszącej każdemu faktowi istnienia. Zagłada to nieubłagana konieczność, ostatecznie jednak otworzy drogę ku nowemu odrodzonemu światu. Katastrofa u Czechowicza spleciona jest z rozwiązaniem losu poety. Wszelkie przeczucia, przepowiednie skierowane są przeciw podmiotowi lirycznemu. Warto wspomnieć o symbolice konia, który był sygnałem wywoławczym wszelkich niepokojów, burz, katastrof. Symbolizował siły będące poza zasięgiem człowieka. Wśród barw związanych ze śmiercią - dominuje czerwień (nazywana często płomieniem, pożarem) i czerń.
Arkadia Czechowicza
Dwoistość widzenia świata stanowi integralną właściwość poezji Czechowicza. W sielance będzie szukał próby ocalenia (Na wsi, wiersze o Wilnie, Lublinie, Zamościu). Dominuje w tych utworach zafascynowanie spokojem, sennością i łagodnością. Realizacja arkadyjskiego mitu zawiera się w wierszach o prowincji, o sennych i spokojnych miasteczkach. Praktycznie nie występują tu elementy niepokoju. Mitologię sielanki tworzy przede wszystkim pejzaż. Ze światem sielanki łączy się występujący często motyw matki (nazywanej matusią) Otrzymuje ona całkowitą nobilitację, ratuje przed śmiercią, przed zagładą, jest szczęśliwą przystanią. W wierszach sielankowych występuje także nuta kołysanki.
Jednak w wierszach Czechowicza często sielanka przechodzi w tragedię. Dualizm poezji Czechowicza widoczny jest nawet w najmniejszych zespołach obrazowych, ma ogólniejsza motywację. Podmiot liryczny żyje nieustanną tęsknotą i ucieczką, oczekuje zagłady i pragnie ocalenia.
Mitotwórstwo Czechowicza
Występują u Czechowicza trzy wyraźne mity: arkadyjski, śmierci i katastrofy. Wyrażają plan jego świata wyobraźni. Możemy zauważyć skłonność do wyolbrzymiania świata, aż do tworzenia makrokosmosu. Świadczy o tym występowanie słów podstawowych: ziemi, nazw żywiołów. Elementami mitologizacji było tworzenie kosmosu i heroizacja bohatera lirycznego. Poeta często też nawiązuje do mitologii starożytnej (Iliada tętni).
Magia u Czechowicza
Istotą magii jest słowo, zaklęcie. Jeśli poezja Czechowicza jest powrotem do postaci mitu, to słowo także powraca do pierwotnej rangi. Utożsamia się z rzeczą, działaniem. Odżywa formuła iż, „na początku było słowo”. Obdarzone jest ono cudowną mocą, ma właściwości stwarzające, rzeczywistość jest mu posłuszna. Poezja Czechowicza przekształca się w język magiczny, na terenie liryki obowiązują magiczne systemy i sposoby postępowania. Poeta wprowadza słowa znaczące, o rozległych możliwościach skojarzeniowych. Słowo magiczne ma dar przemieniania rzeczywistości. Dzięki jego użyciu poeta Czechowicz staje się wróżem i prorokiem, a jego wiersze kasandrycznym głosem współczesności. Wraz z nasileniem się nurtu katastroficznego potęguje się tonacja profetyczna. Przepowiednie jednak zamiast rozświetlić tajemnicę i zagadkę przyszłości, daje rozwiązania, które tę tajemnicę spiętrzają.
Muzyczność
Główną cechą poezji Czechowicza jest jej muzyczność. Różniła go ona od innych poetów awangardowych. Źródła „nieśpiewnej muzyczności” Czechowicza doszukuje się Kazimierz Wyka nie w warstwie fonicznej, ale głębiej, w warstwie znaczących obrazów, które nachodzą na siebie, łączą się echami i jeszcze trwają, chociaż dźwięczy już następny obraz”. „Muzyczność jasna” w poezji Czechowicza oznaczała harmonię, spokój, płynność. W stale zagrożonym świecie poetyckim muzyka miała wartość ocalającą, pełni rolę zaklęcia magicznego. „Muzyczność jasna” wiązała się z jasną instrumentacją głoskową - powtarzalnością „a”, „o”, „l”, czyli otwartych samogłosek i miękkich, płynnych spółgłosek. Obok niej możemy wyznaczyć „muzyczność ciemną”, której przejawem było posługiwanie się ciemnym typem instrumentacji głoskowej, nagromadzeniem głoski „r”, co miało potęgować lęk, strach i katastrofizm. Muzyczność przenikała wszelkie elementy obrazowe wiersza, promieniowała na całe otoczenie słowne. Do elementów muzyczności należały: zaśpiewy, inwokacje, śpiewne rytmizowania, urwanie nuty w półdźwięku, zmiana tempa, przerzucanie miar, wyrafinowana gra wiersza wolnego i regularnego, daleka powtarzalność brzmień pokrewnych. Muzyka nie jest tworzywem jego wierszy, raczej akompaniamentem. Najprostszy element muzyczności to słownictwo z dziedziny muzycznej. Muzyczność wyraża w sposób symboliczny naturę świata, określoną poprzez brzmienie jego jakości. Czechowicz słowa przez siebie wybrane podporządkowywał melodii i rytmowi wewnętrznemu, dlatego można nazwać jego utwory muzyką słów. Zanotowane myśli czy impulsy brał na warsztat. Myśl rozwijał skojarzeniowo. Odrzucał wszystko co mu nie pasowało i nie naginało się do kształtu konstrukcji, jaki zamierzył. Pomagała mu w tym wyobraźnia plastyczna i zdolność wydobywania ze słów dźwięku poetyckiego, który wiązał metafory i przenośnie.
Wersyfikacja u Czechowicza stanowi prawdziwą mozaikę. Obecne są w niej wszystkie wcześniej wypracowane tradycje i doświadczenia. Poeta stosuje wszystkie odmiany wiersza. Z awangardą łączy go rozluźnienie składni, ekspresywna intonacja, wprowadzenie oznajmień, ograniczenie liczby zdań i stopnia ich rozwinięcia.
Muzyczność Czechowicza stawała się z czasem coraz bardziej „śpiewana”. Czechowicz był mistrzem w wykorzystywaniu i zarazem przełamywaniu tradycyjnych kanonów - aż po wprowadzenie dysonansów. Był mistrzem instrumentacji głoskowej, którą potrafił funkcjonalizować: uzależniać ją od warstwy znaczeniowej i przy jej pomocy warstwę tę współtworzyć. Inna sprawa, że wdzięk brzmień nieraz sprawiał, iż wysuwały się one przed znaczenia i - niemal - odrywały od nich:
ziemio wonna winna i łunna
bita mrokiem nocy szklannej
śpiewem dzwonów dzwonna burgundia
durzy darem snów porannych
(sen z tomu nic więcej)