Stabilizacja gospodarek w warunkach transformacji ustrojowej
uwarunkowania stabilizacji makroekonomicznej w krajach Europy rodkowo-Wschodniej (opr. MICHA SZPILA )
polityka stabilizacji makroekonomicznej w Czechosowacji (opr. Micha Korycki) i na Wgrzech (opr. MICHA SIEKIERZYSKI ) u progu lat 90-tych
„W ostatnich piciu latach Europa rodkowo-Wschodnia i dawny ZSRR stay si swego rodzaju laboratorium historii, w którym - w proporcjach zalenych od kraju i okrgu - przypadek miesza si z celowym dziaaniem, a wynik nigdy nie odpowiada w peni zamierzeniom adnego z graczy. Taka jest zreszt natura historii.”
- Leszek Balcerowicz, 1994
Zmiany, które zaszy w Europie rodkowo - Wschodniej na przeomie lat 80-tych i 90-tych bez wtpienia mona okreli mianem niezwykych i wyjtkowych. Porównujc je z przypadkami innych radykalnych przeobrae mona dostrzec cay szereg osobliwoci charakterystycznych jedynie dla krajów byego bloku pastw socjalistycznych.
Pierwsz osobliwoci zmian jakie zaszy w tym czasie w Europie jest niezwykle wielki zakres wymaganych przeobrae w gospodarce. Kapitalizm zosta bowiem tutaj zniszczony, wyeliminowano wszelkie jego instytucje, prywatn wasno, wymienialno pienidza. Drug wielk osobliwoci jest to, i równoczenie ze zmianami gospodarczymi, postpowaa demokratyzacja w systemie politycznym. Wszdzie bowiem poza Europ rodkowo - Wschodni zmiany skupiay si jedynie na systemie politycznym bd na gospodarce (radykalne reformy gospodarcze atwiej realizowa w warunkach autorytarnego systemu politycznego). Mimo rewolucyjnego zakresu, zmiany w naszej czci Europy maj - na ogó - pokojowy charakter, co równie odrónia je od innych przykadów. Std bez wtpienia moemy stwierdzi, e yjemy na przeomie epok. Nieczsto rozpadaj si wielkie imperia, jak równie nieczsto kraje zmieniaj zarówno ustrój polityczny, jak i gospodarczy. „Czas zrobi pierwszy bilans.”
Tempo, kierunek i efekt przemian gospodarczych dowolnej transformacji zle od:1) warunków pocztkowych - albo inaczej - odziedziczonych; 2) szeroko pojtej polityki gospodarczej; 3) warunków zaistniaych w trakcie przemian gospodarczych, które bezporednio lub porednio wpywaj na owe przemiany (np. sytuacja gospodarcza w krajach ssiadujcych). Tematem mojego zainteresowania s tzw. warunki pocztkowe, czyli wszystko to co byo ju na starcie do reform w praktycznie wszystkich krajach Europy rodkowo - Wschodniej, a co najczciej okazywao si niemaym obcieniem, aczkolwiek niekiedy równie dobrym punktem wyjcia do przemian. Ekonomici i politycy wymieniaj co najmniej pi kategorii warunków odziedziczonych po systemie socjalistycznym:
typ systemu gospodarczego
sytuacja makroekonomiczna
struktura gospodarki
dug zagraniczny
poziom i struktura kapitau ludzkiego (wyksztacenie)
Ad. 1) Typ systemu gospodarczego:
Najogólniej rzecz ujmujc mona stwierdzi, e system polityczny opiera si na systemie komunistycznym partii-pastwa. Kraje Europy rodkowo - Wschodniej odziedziczyy szczególny typ nierynkowego systemu gospodarczego, podporzdkowanego zasadzie centralnego planowania. Gospodarka socjalistyczna bya zdominowana przez sektor pastwowy, ceny zdeformowane sztuczn regulacj, waluta niewymienialna. Brakowao oczywicie przede wszystkim instytucji niezbdnych do rozwoju gospodarki rynkowej: nie byo niezalenego banku centralnego, autentycznych banków komercyjnych, giedy papierów wartociowych. Brakowao równie sprawnych sub celnych i podatkowych przystosowanych do obsugi setek tysicy niezalenych, prywatnych przedsibiorstw. Prywatna wasno zostaa skrajnie ograniczona, a wszystkie wiksze przedsibiorstwa byy pastwowe. Polityka centralnego planowania ograniczaa zdolnoci decyzyjne poszczególnych przedsibiorstw. Decyzje podjte „na górze” nie zawsze (bardzo rzadko) byy trafne, a przede wszystkim bardzo rzadko powodoway popraw efektywnoci zakadów produkcyjnych. Wypadkow takiego systemu politycznego bya bardzo za sytuacja makroekonomiczna praktycznie wszystkich - w zalenoci od zaawansowania tych procesów -krajach postsocjalistycznych. Obok wic ukrytego bezrobocia i sztucznie tumionej inflacji (o tym w dalszej czci) ustrój pozostawi po sobie zjawisko tzw. „czystej” produkcji socjalistycznej, czyli takiej, której utrzymanie moliwe jest jedynie w socjalizmie. „Czyst” produkcj socjalistyczn mona rozpatrywa w dwóch wymiarach - wewntrznym i zewntrznym. Z wewntrznego punktu widzenia „czysta” produkcja odzwierciedlana jest przez typowe socjalistyczne marnotrawstwo, powodowane upolitycznieniem decyzji gospodarczych. Wygldao to mniej wicej tak, e bardzo czsto nakady ponoszone na produkcj przekraczay realn warto otrzymanego produktu. Typowym przykadem moe by przemys wydobywczy, który do dzi stanowi „pit Achillesow” Polski czy Ukrainy. Wymiar zewntrzny zwizany jest gównie z zalenoci poszczególnych krajów od eksportu i szeroko rozumianej wspópracy z blokiem pastw RWPG. Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej bya to organizacja majca na celu koordynacj wspópracy gospodarczej pastw podporzdkowanych politycznie i ekonomicznie ZSRR. Powoana w Moskwie w 1949 r. Tworzyy j Bugaria, Czechosowacja, polska, Rumunia, Wgry, ZSRR, Albania, NRD, Mongolia, Wietnam i Kuba. Dziaalno koncentrowaa si na rozwijaniu wzajemnej wspópracy (dwustronnej) szczególnie z ZSRR i izolacji krajów RWPG od rynku wiatowego oraz gospodarowania na podstawie rachunku ekonomicznego (podstawowe znaczenie miay decyzje polityczne). W rzeczywistoci rada bya narzdziem narzucania krajom satelickim przez Moskw kierunków rozwoju gospodarczego zgodnych z ogólnie przyjt koncepcj. Wspópraca gospodarcza z RWPG opieraa si gównie na istnieniu w krajach zrzeszonych ustroju socjalistycznego. Na tych rynkach nie byo w ten sposób adnej nie socjalistycznej konkurencji, dziki czemu przedsibiorstwa stale mogy produkowa marnotrawic przy tym coraz to wiksze iloci surowców - popyt i tak by praktycznie nieograniczony. W skrócie istota stosunków gospodarczych w ramach RWPG opieraa si na:
cisej reglamentacji dewizowej poczonej z nad wartociowym kursem waluty krajowej
pastwowym monopolu handlu zagranicznego
rozbudowanym systemie dopat, obcie i limitów cakowicie podwaajcym sens prowadzenia rachunku ekonomicznego, zarówno w sferze importu jak i eksportu.
Udzia eksportu na rynki RWPG z poszczególnych krajów:
Wielko eksportu do RWPG w %:
Kraj |
% eksportu na rynki RWPG |
|
44 |
|
45 |
|
63 |
|
25 |
|
51 |
wg L. Balcerowicz
Ad.2) Sytuacja makroekonomiczna:
Mówic o sytuacji makroekonomicznej naley wzi pod uwag cay szereg wskaników, które rozpatrywane caociowo w odniesieniu do danej gospodarki mog nam da jasny obraz jej funkcjonowania, jak równie pozwalaj sformuowa stwierdzenia dotyczce przyszoci. Do gównych jednak cnników opisujcych sytuacj gospodarcz s inflacja i bezrobocie. Kraje byego bloku pastw socjalistycznych inflacji praktycznie nigdy nie notoway. Jeli nawet to nigdy nie byy to jakie drastyczne, szokujce skoki cen. Nie oznaczao to oczywicie, e inflacji w tych krajach nie byo. Bya ona po prostu zgrabnie tumiona. Pastwo starajc si stworzy iluzj stabilnoci, uciekao si do takich rodków jak urzdowe regulowanie ccen. Nieodzownie naley tu wspomnie o tym co typowe dla krajów socjalistycznych, czyli o redystrybucji rodków budetowych. Redystrybucja miaa na celu nie tylko pokrycie strat niedochodowych przedsibiorstw, ale równie zrekompensowanie luki inflacyjnej spowodowanej sztucznym zanianiem cen (szerokimi dopatami objta bya np. energia elektryczna i szereg podstawowych towarów konsumpcyjnych i usug oraz mieszka ). Podczas gdy ceny ulegay gbokiej deformacji, pace mogy by utrzymywane na stosunkowo niskim poziomie. Brak szeroko pojtych rynków towarowych i tzw. „gospodarka niedoborów” powodoway to, i popyt na towary (równie na si robocz) czsto przekracza moliwoci poday przy sztucznie kontrolowanych cenach. Powszechn reakcj na tumion inflacj i polityk dotowania gazi przemysu byy oczywicie kolejki, racjonowanie i wykupywanie towarów ze sklepów. Natomiast naturaln reakcj gospodarki na tumienie stale rosncych cen byo tworzenie si nawisu (balonu) inflacyjnego, którego „oberwanie” (po uwolnieniu cen i pac) skutkowao bardzo duym wzrostem inflacji. Szczególne znaczenie miao to w momencie rozpoczcia reform. W Polsce w wyniku uwolnienia czci cen i pac masa pienidza wzrosa o 615% w 1989r. (trzeba pamita o tym, e maksymalne tempo wzrostu gospodarczego to okoo 10% - tyle osigaj azjatyckie tygrysy). Tymczasem produkcja, w reakcji na tak sytuacj monetarn, jeszcze spada. Luk pomidzy rosnc iloci pienidza, a spadajc produkcj wypenia inflacja. W roku 1989 ceny wzrosy rednio o 640%. Galopada cen i zwizany z tym spadek zaufania do zotówki spowodowa, e Polska na samym pocztku przemian znalaza si na progu hiperinflacji. Wprawdzie skala tych zjawisk w rónych krajach rónie si ksztatowaa, jednak skutki tumionej inflacji dotkny kade z pastw.
Kolejnym problemem, który naley wzi pod uwag jest bezrobocie. Na pocztku trzeba jednak rozróni dwie kategorie, a mianowicie zatrudnienie i wanie bezrobocie. Zatrudnienie to kategoria odnoszca si do osób, o których wiadomo, e maj formalne miejsca pracy, cho niekoniecznie jak prac wykonuj. Zawiera si wic wród nich pewien odsetek osób, które okresowo lub stale nie wykonuj adnej pracy mimo posiadania etatów. Zaliczamy tu wic tzw. bezrobocie ukryte. Bezrobocie to natomiast okrelenie odnoszce si do osób, którzy zarejestrowali si jako bezrobotni i jednoczenie wyraaj ch podjcia pracy. Chcc zatem zrozumie problem postsocjalistycznego bezrobocia, naley spojrze jakie stosunki w sferze pracy panoway w socjalizmie. Jednym z elementów polityki zatrudnienia, a tym samym narzdziem propagandowym byo tzw. pene uetatowienie (pene zatrudnienie), a wic kady praktycznie obywatel posiada jaki etat, ale niekoniecznie wykonywa jak prac. Formalne pene zatrudnienie obejmowao spory odsetek ukrytego bezrobocia. W Polsce na pocztku lat 80-tych szacowano je na okoo 25%. Sytuacja taka podyktowana bya nie tylko celami polityczno - propagandowymi, ale równie tym, e socjalistyczne zakady pracy, nie podlegajce adnym ograniczeniom finansowym, ale za to dziaajce w gospodarce cigych niedoborów, byy wci zainteresowane posiadaniem rezerwy okresowo nieczynnych pracowników, jak równie cigym pozyskiwaniem nowych. Ukryte bezrobocie, a zarazem nadmierne zapotrzebowanie na si robocz nie day si niestety pogodzi z wysok efektywnoci socjalistycznych przedsibiorstw. W ten wanie sposób obok problemu tumionej inflacji u progu reform pojawi si duy niezwykle wany problem - ukryte bezrobocie.
Ad. 3) Struktura gospodarki:
Kolejn typow cech krajów bloku socjalistycznego bya wypaczona struktura gospodarki. Z nielicznymi wyjtkami prywatna wasno zostaa w socjalizmie ograniczona. Prywatna dziaalno gospodarcza bya przedmiotem surowych restrykcji, a prywatna wasno aktywów bya ograniczona do wkadów oszczdnociowych i czci lokali mieszkalnych. W zasadzie socjalizm obstawa za istnieniem jedynie sektora pastwowego. Dziesiciolecia socjalistycznej industrializacji doprowadziy do tego, i udzia przemysu w strukturze gospodarki by anormalnie wysoki. Skutkowao to oczywicie w mniejszym udziale rolnictwa i odpowiednio niskim poziomie usug. W strukturze przemysu dominoway due i rednie przedsibiorstwa. Sam przemys by nadmiernie rozbudowany, co w szczególnoci dotyczyo przemysu maszynowego i cikiego. Natomiast usugi, zwaszcza handel i dystrybucja byy niedorozwinite (nie byo w zasadzie takiej potrzeby, gdy przedsibiorstwa nie miay praktycznie adnej konkurencji znajdujc odbiorców wród krajów RWPG). Jak ju wspomniaem, w systemie socjalistycznym zawsze mniej liczy si rachunek ekonomiczny, a na pierwszy plan wysuway si wzgldy polityczne. Dobrym przykadem moe by chociaby Nowa Huta pod Krakowem, bez odpowiedniego zaplecza surowcowego, w ssiedztwie wielkiego miasta. W tym miejscu mona zada proste pytanie: czemu taki przemys przez tyle lat w ogóle funkcjonowa? Obok bowiem upastwowienia strony podaowej (przemysu, dostawców) istniao te dalekie upastwowienie sfery wydatków. Pastwo dokonywao redystrybucji uzyskiwanych rodków. Wydatki rzdu niejednokrotnie przekraczay poow PKB. Najczstszym kierunkiem redystrybucji byo zabieranie zysków jednych przedsibiorstw i oddawanie ich innym dla pokrycia ich strat lub zrekompensowania sztucznie zanianych cen. Skutek tych dziaa by taki, i brakowao bodców do poprawy zyskownoci oraz zakorzeniaa si niska dyscyplina finansowa. Drugim krgiem redystrybucji byy gospodarstwa domowe. Wizao si to z wszechobecn ide pastwa opiekuczego. Wszyscy pamitaj bezpatne wczasy i sanatoria, dugie urlopy. Na zakoczenie trzeba te doda, e brak sektora prywatnego wywar duy wpyw na ksztat i funkcjonowanie wielu instytucji jak równie czsto na system prawny. Systemy statystyczne nie byy przystosowane do zajmowania si du iloci maych przedsibiorstw czy indywidualnych podatników. Poziom marketingu i ksigowoci w przedsibiorstwach by bardzo niski. Jeszcze jedna cecha socjalistycznej gospodarki to skolektywizowane rolnictwo, które nieatwo poddawao si reformom. Gospodarstwa rolne byy bowiem w duym stopniu uzalenione od niepodzielnego wyposaenia technicznego co w Polsce znamy z PGR-ów.
Ad. 4) Dug zagraniczny:
Kolejnym istotnym problemem, z którym musiay si liczy kraje postsocjalistyczne wchodzce w faz reform i denia do stabilizacji byo zaduenie zagraniczne. W skutek zacignitych w latach 70-tych kredytów zagranicznych Polska w 1989 r. Miaa niemal 40 miliardów $ dugu (okoo 1000 $ na osob). Bardzo zaduone byy równie Wgry (okoo 1,8 tys. $ na osob) oraz Bugaria (okoo 1 tys. $ na osob). Na drugim kocu znalazy si Czechy (tylko 500 $ na osob), a take Rumunia (tylko 70 $ na osob), któr Ceausescu najpierw zaduy, a póniej drastycznie odduy. Tak wic do trudnej sytuacji makroekonomicznej, wypaczonej struktury gospodarczej, nieefektywnego przemysu, doszed jeszcze znaczny dug zagraniczny.
Tabela 7: Zaduenie zagraniczne per capita:
Kraj |
dug zagraniczny w dolarach na osob |
|
1000 |
|
1800 |
|
1000 |
|
70 |
|
500 |
wg L. Balcerowicz
Ad. 5) Struktura kapitau ludzkiego:
Na zakoczenie jeszcze kilka sów o strukturze kapitau ludzkiego czyli, najogólniej rzecz biorc, wyksztaceniu. Dziesiciolecia nierynkowej gospodarki pozostawiy wreszcie gbokie luki w wiedzy. W gospodarce centralnego planowania i cigych niedoborów nie by potrzebny marketing ani prawdziwa ksigowo czy na przykad zarzdzanie finansami firm i banków. Jednoczenie socjalizm pozostawi stosunkowo wysoki poziom ogólnego wyksztacenia, porównywalny z krajami Zachodu. Ogólne wyksztacenie umoliwia szybkie nabywanie wiedzy szczegóowej co umoliwia szybsze prowadzenie reform. Mówi si nawet, e socjalizm pozostawi po sobie nowy model czowieka homo sovieticus - osoby swoicie zdemoralizowanej, pozbawionej samodzielnoci mylenia i dziaania, oczekujcej wszystkiego od pastwa.
Patrzc na cao warunków startu w rozmaitych krajach socjalistycznych, moemy powiedzie, e kraje dawnego ZSRR miay na ogó wikszy balast ni kraje Europy rodkowo - Wschodniej. Zdecydowanie najatwiejsze warunki na starcie miaa Czechosowacja: bez istotnego dugu zagranicznego, ze zdecydowanie najbardziej ustabilizowan gospodark. Jeszcze lepsze warunki uzyskay po 1992 r. Czechy, po separacji ze Sowacj, gdzie pozostay gównie obcienia strukturalne. W drugiej kolejnoci naley wymieni Wgry, które wprawdzie - podobnie jak Polska - odziedziczyy wielki dug zagraniczny, ale za to miay najbardziej zreformowan gospodark i stosunkowo nisk inflacj. Dodatkowo Wgry jako pierwsze wprowadziy VAT tworzc podwaliny systemu podatkowego. Polska miaa zdecydowanie trudniejsze dziedzictwo ni inne kraje. Dostalimy w spadku ogromny dug zagraniczny, szalejc inflacj oraz zwizki zawodowe ze skonnociami do destabilizacji sytuacji gospodarczej, a jak si póniej okazao, równie politycznej.
Mówic o stabilizacji trzeba analizowa gospodark przy pomocy trzech grup zmiennych. Obok omówionych wyej warunków pocztkowych, naley powiedzie jeszcze o warunkach towarzyszcych transformacji oraz o polityce, czyli postpowaniu wadz. Zagadnienia te zostan omówione na przykadzie dowiadcze Czechosowacji i Wgier w dalszej czci pracy.
Polityka stabilizacji makroekonomicznej w Czechosowacji w okresie transformacji.
Reformy w Czechosowacji rozpoczy si w 1991 roku i objy nastpujce sfery:
restrukturyzacj mikroekonomiczn, prywatyzacj, liberalizacj cen i rynków.
tworzenie struktury instytucjonalnej typu rynkowego z pooeniem nacisku na bankowo komercyjn i rynki kapitaowe.
Zewntrzn stabilizacj gospodarcz odzwierciedla kurs walutowy czechosowackiej korony, która po silnej dewaluacji w 1990 roku pozostaa stabilna w okresie 1991/ 1992 roku. Po podziale Republika Czeska utrzymaa nie zmieniony kurs czeskiej korony, natomiast Sowacja zdewaluowaa sowack koron o 10%.
Czechosowacja utrzymaa stabilizacj makroekonomiczn na równym poziomie. Poza szokiem cenowym na pocztku 1991 roku, spowodowanym liberalizacj cen i redukcj subsydiów, miesiczny wskanik wzrostu cen konsumpcyjnych od pocztku 1991 roku do koca 1992 roku nie przekroczy 2%, a w 1992 roku roczna stopa inflacji wynosia 11,3%. Troch wysza inflacja w 1993 roku (szacowana na 21% w skali rocznej) bya konsekwencj wprowadzenia w styczniu 1993 roku podatku VAT i oywienia gospodarczego.
W Czechosowacji zanotowano spadek aktywnoci gospodarczej. Byo to wynikiem utrzymania stabilizacji makroekonomicznej i rozpadu RWPG. Pierwsze oznaki oywienia gospodarczego byo mona zaobserwowa ju w poowi 1993 roku (szczególnie w konsumpcji gospodarstw domowych i w budownictwie).
Polityka stabilizacji makroekonomicznej
Stabilizacja makroekonomiczna oznaczaa tworzenie warunków, które byy potrzebne dla transformacji mikroekonomicznej, przede wszystkim dla masowej prywatyzacji i powstania konkurencji. Na poziomie makroekonomicznym wymagana bya odbudowa równowagi w bilansie patniczym i kontrola globalnego popytu. W tym wszystkim mia pomóc rzdowy program stabilizacyjny, oparty na restrykcyjnej polityce monetarnej i fiskalnej. Natomiast na poziomie mikroekonomicznym bardzo wany by zadowalajcy poziom dyscypliny finansowej. Podczas realizacji tego programu napotkano na powane problemy: wraliwo pastwowych przedsibiorstw na polityk monetarn i fiskaln bya trudno przewidywalna, ale musiano zaoy, e bdzie ona stosunkowo niska oraz podczas ukierunkowywania i dostrajania polityki ekonomicznej musiano bra pod uwag wysoki stopie niepewnoci dotyczcy biecego rozwoju ekonomicznego. Aby przeciwstawi si tym ograniczeniom wadze musiay:
powiza instrumenty polityki stabilizacyjnej (fiskalne i monetarne) z instrumentami polityki dochodowej.
prowadzi bardziej restrykcyjn polityk.
powikszy rezerwy midzynarodowe.
Budet i dug pastwowy
Bank centralny Czechosowacji by i jest instytucj niezalen od rzdu centralnego w zapewnieniu stabilnoci krajowej waluty (ma zakaz prawny pokrywania deficytu budetowego na koniec roku za pomoc bezporednich kredytów dla rzdu). Niewielki deficyt lub nadwyka budetowa maj tylko ograniczony wpyw na sytuacj finansow rzdu.
Do gównych czynników, które wpywaj na wzrost zaduenia moemy zaliczy:
rzdow decyzj w sprawie pokrycia strat kapitaowych (netto) sektora bankowego, wynikajcych z duej dewaluacji korony czeskiej w 1990 roku.
przejcie przez rzd zobowiza wobec banków z tytuu starych zagranicznych kredytów rzdowych.
Rola polityki fiskalnej
Zasadnicz rol jak miaa peni polityka fiskalna byo ograniczanie ogólnego popytu. Zostay zrównowaone budety sektora rzdowego oraz zaplanowano zredukowanie roli rzdu w gospodarce poprzez stopniowe zmniejszanie si udziau dochodów i wydatków budetowych w PKB. Zwrócono uwag na kompozycj wydatków w celu ograniczenia rzdowej konsumpcji (zwaszcza wydatków militarnych). Zredukowano równie subsydia, szczególnie dla rolnictwa i gospodarstw domowych.
Struktura wydatków budetowych w latach 1989 - 1994.
Klasyfikacja wedug dziaów (w %)
Dzia |
1989 |
1990 |
1991 |
1992 |
1993 |
1994 |
|
2,8 |
3,0 |
3,4 |
2,3 |
3,2 |
3,4 |
|
5,8 |
5,3 |
4,6 |
4,3 |
4,5 |
4,9 |
|
2,1 |
2,1 |
2,9 |
2,9 |
3,4 |
4,3 |
|
6,1 |
6,7 |
6,3 |
8,8 |
11,0 |
11,8 |
|
6,3 |
7,0 |
4,7 |
9,2 |
13,9 |
14,3 |
|
16,8 |
20,0 |
26,6 |
27,4 |
27,5 |
29,1 |
|
7,5 |
7,8 |
2,0 |
|
0,9 |
1,3 |
|
3,1 |
3,0 |
5,5 |
|
1,5 |
1,6 |
|
2,9 |
0,7 |
0,1 |
|
1,1 |
1,1 |
|
9,1 |
6,6 |
9,3 |
7,1 |
1,9 |
1,7 |
|
8,2 |
6,2 |
1,0 |
|
1,0 |
1,1 |
|
5,9 |
4,9 |
1,9 |
|
3,6 |
3,4 |
|
23,6 |
26,9 |
31,6 |
38,0 |
26,5 |
21,9 |
|
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
wg M. Dbrowskiego
W latach 1989 - 1992 struktura wydatków i dochodów budetowych ulega znacznym zmianom. Po stronie dochodów zmniejszy si udzia podatku dochodowego od przedsibiorstw oraz podatku rolnego, podczas gdy wzrós udzia podatków dochodowego od osób fizycznych i obrotowego. Wydatki budetowe zostay przesunite na pokrycie wyszych kosztów materialnych, podróy i pac, jak równie kosztów organizacji nie nastawionych na zysk. Jednoczenie zmniejszay si transfery do sektora przedsibiorstw i transfery socjalne, co odzwierciedla stosunkowo nisk stop bezrobocia.
Struktura dochodów budetu pastwowego Czechosowacji
w latach 1989 - 1992 (w %)
WyszczególnieniE |
1989 |
1990 |
1991 |
1992 |
|
100 |
100 |
100 |
100 |
|
23,8 |
30,5 |
26,4 |
25,8 |
|
55,6 |
50,0 |
41,0 |
37,2 |
|
8,9 |
9,1 |
6,8 |
6,6 |
|
7,2 |
6,0 |
4,6 |
2,8 |
|
0,7 |
0,6 |
14,4 |
19,5 |
|
0,2 |
0,2 |
1,5 |
2,2 |
|
3,6 |
3,6 |
5,3 |
5,9 |
wg M. Dbrowskiego
W 1989 i 1990 r. podatek dochodowy zbieray budety lokalne
Cakowite dochody i wydatki wszystkich budetów
w latach 1989 - 1993 (w mln CK)
wYszczególnienie |
1989 |
1990 |
1991 |
1992 |
1993 |
1994 |
|
415,4 |
463,1 |
505,5 |
540,0 |
401,5 |
431,8 |
|
414,9 |
455,9 |
515,9 |
551,0 |
400,3 |
431,8 |
|
+0,5 |
+7,1 |
-10,4 |
-8,0 |
+1,2 |
0 |
|
+0,04 |
+0,8 |
-1,0 |
-0,6 |
+0,13 |
0 |
wg M. Dbrowskiego
lata 1989 - 1992 - dane dla Czechosowacji; 1993 r. szacunek dla Czech;
1994 r. projekcja dla Czech
System podatkowy
W styczniu 1993 roku rzd Czech rozpocz wprowadzanie reformy systemu podatkowego, a co wicej caego systemu budetowego. Gównym celem restrukturyzacji systemu podatkowego byo poszerzenie bazy podatkowej, usunicie pozostaoci po starym systemie i poprawa wydajnoci, przejrzystoci oraz sprawiedliwoci operacji bankowych. W tym samym czasie utworzono nowe fundusze ubezpiecze spoecznych:
Fundusz Ochrony Zdrowia (niezaleny od budetu)
Fundusz Ochrony Socjalnej
Fundusz Zatrudnienia
Przeprowadzono reform budetów lokalnych. Samorzdom lokalnym przyznano dochody z wybranych podatków w celu zapewnienia im autonomii. Ustawodawstwo dotyczce podatków i opat pozostao jednolite i scentralizowane w caym kraju. Wzrós udzia wydatków socjalnych oraz na edukacj i ubezpieczenia spoeczne.
Polityka kursowa
Czechosowacja wybraa reim staego kursu walutowego. Gównym czynnikiem, który gwarantowa utrzymanie równowagi by konkurencyjny kurs walutowy. Czechosowacja wybraa kurs walutowy na poziomie 28 CSK za 1 USD, z którym rozpocza program liberalizacyjny. W rzeczywistoci wysoko kursu bya wynikiem trzech kolejnych dewaluacji (w sumie o okoo 80%). W Czechach utrzymanie nie zmienionego nominalnego kursu walutowego byo moliwe dziki niskiej inflacji.
Wymienialno waluty
Ju na samym pocztku procesu transformacji wadze Czechosowacji opowiaday si za wymienialnoci waluty, a tym samym za jednoczesn liberalizacj wewntrzn i zewntrzn. Wprowadzono „wewntrzn wymienialno na rachunkach biecych dla zarejestrowanych jednostek gospodarczych”. To ograniczenie miao suy jako zabezpieczenie wolnego i nieograniczonego dostpu do walut wymienialnych dla celów importowych, podczas gdy nadwyki z eksportu miay by przekazywane do autoryzowanych banków wedug biecego kursu wymiany. W rzeczywistoci rachunki kapitaowe nie zostay zamknite. Zagwarantowano wolny wywóz zysków i kapitaów m.in. dziki podpisanym porozumieniom z zainteresowanymi krajami o ochronie inwestycji i zapobieganiu podwójnemu opodatkowaniu.
W 1991 roku rozpocz dziaalno midzybankowy rynek walut zagranicznych, który skada si z Banku Centralnego oraz licencjonowanych banków komercyjnych. Sta si on mechanizmem praktycznej realizacji wymienialnoci waluty.
Polityka pienina
W pocztkowym okresie transformacji gównym celem polityki pieninej bya stabilizacja krajowego poziomu cen oraz kursu wymiennego korony. W 1990 roku i w pierwszej poowie 1991 roku byo bardzo restrykcyjne podejcie, które zostao zagodzone. Natomiast w latach 1992 - 1993 polityka monetarna nabraa „neutralnego” charakteru. Poczwszy od 1991 roku polityka banku centralnego zmierzaa do utrzymania nominalnego kursu walutowego na stabilnym poziomie. To wszystko byo moliwe do wykonania ze wzgldu na pocztkow izolacj krajowej polityki pieninej od czynników zewntrznych.
Czechosowacja w 1990 roku zacza tworzy dwustopniowy system bankowy. Wadze okreliy cele polityki monetarnej w kategoriach przyrostu wielkoci kredytu krajowego. Pierwsze miesice 1991 roku stanowiy punkt zwrotny w procesie transformacji. Wadze monetarne, rozpoczynajc program liberalizacyjny, zaostrzyy swoj polityk w celu zapobieenia przyspieszeniu otwartej inflacji. Jednoczenie nastpia zmiana przeznaczenia nowo udzielanych kredytów. W 1990 roku przyrost kredytów bankowych by prawie cakowicie ograniczony do sektora rzdowego. W pierwszej poowie 19991 roku gówne przyrosty dotyczyy kredytu dla przedsibiorstw. W pierwszym kwartale 1991 roku odnotowano wzrost o 5,6% w porównaniu z kocem 1990 roku udzielanych kredytów dla przedsibiorstw i gospodarstw domowych.
Nominalna stopa procentowa w 1991 roku wzrosa, natomiast realna stopa pozostaa negatywna. Przedsibiorstwa pozostay nadal subsydiowane przez gospodarstwa domowe. Z powodu wzrostu cen w styczniu 1991 roku, po ich liberalizacji, wielokrotnie wzrosy zyski przedsibiorstw. Dramatyczny wzrost nalenoci pomidzy przedsibiorstwami, który stanowi efekt ograniczenia kredytu, w rzeczywistoci okaza si metod do obejcia restrykcyjnej polityki kredytowej. Sukces stabilizacji w 1991 roku umoliwi stopniowe poluzowanie restrykcyjnej polityki. W 1993 roku nastpia w Czechach zmiana polityki monetarnej z restrykcyjnej na neutraln.
Wadze monetarne musiay reagowa na zmieniajce si warunki i pojawiajce si trudnoci. W cigu roku kontrola poday pienidza musiaa reagowa na szybszy ni przewidywano wzrost aktywów zagranicznych oraz wolnych rodków pieninych gównych banków. W momencie rozpadu pastwa federacyjnego powstao duo zakóce. Zwizane byy z tym niepewnoci odnonie przyszego systemu pieninego, które oddziayway na zachowania podmiotów gospodarczych i ich oczekiwania. W rezultacie znaczco spady rezerwy zagraniczne oraz pojawia si ponowna groba presji inflacyjnej.
Makroekonomiczna stabilizacja w 1992 roku zostaa utrzymana, a inflacja nie przekroczya ustalonego poziomu 12% rocznie. W porównaniu z pierwotnie zaoonymi 19.5%, poda pienidza wzrosa o 25%, zwaszcza z powodu dynamicznego wzrostu kredytu dla przedsibiorstw i gospodarstw domowych o 18.3%.
Czechosowacja - podsumowanie
Dziaania ostatnich rzdów komunistycznych |
Nie wprowadziy adnych reform |
Sytuacja gospodarcza w okresie transformacji |
Gospodarka praktycznie zamknita; ceny krajowe nie odzwierciedlay cen wiatowych; zachowano kontrol nad inflacj |
Pocztek reform |
1991 r. |
Zastosowana metoda |
Taktyka „szokowa” |
Priorytety polityki pieninej |
Liberalizacja cen i stabilizacja ich poziomu, stabilizacja kursu walutowego |
Charakter polityki pieninej |
Restrykcyjna, umiarkowanie restrykcyjna i neutralna |
Narzdzia polityki pieninej |
Restrykcyjne limity kredytowe, limity oprocentowania, aktywna polityka stopy dyskontowej |
Problemy w okresie transformacji |
Wahania w bilansie patniczym, „przestrzelenie” ogranicze kredytowych |
Dwustopniowego systemu bankowego |
1990 r. Bank Centralny by prawnie niezaleny od rzdu, mia prawny zakaz pokrywania deficytu budetowego; posiada sprawne narzdzia polityki monetarnej |
Polityka walutowa |
Ograniczona wewntrzna wymienialno; pocztkowe dostosowanie kursu to dewaluacja o 78%; reim staego kursu wobec koszyka 5 walut - potem 2 - DEM i USD (kotwica nominalna) przez okres 1991 - 1993 na poziomie 28 CSK za 1 USD |
Sukcesy reformy |
Wymienialno waluty, stabilno korony, utrzymanie niskiej inflacji |
Polityka stabilizacji makroekonomicznej na Wgrzech w okresie transformacji
Gospodarka u progu reform
Pierwszy demokratyczny rzd na Wgrzech (1990) odziedziczy wzgldnie stabiln i zreformowan gospodark w porównaniu z innymi pastwami byego systemu socjalistycznego . Poniewa reformy byy zaczte wczeniej rzd nie musia stosowa tzw. szokowego wariantu transformacji ekonomicznej . Wgry mimo olbrzymiego dugu zagranicznego , posiaday wiarygodno patnicz ( zawsze spacay odsetki w terminie) . Kolejnym pozytywnym zjawiskiem byo to , e Wgry i jej gospodarka byy bardziej zintegrowane z gosp. wiatow ni inne kraje regionu . ( wikszy udzia w handlu z OECD) . Wgry równie jako pierwsze zapocztkoway proces liberalizacji handlu w 1989 roku .
Warunki makroekonomiczne
Rok 1990 by poprzedzony kilkoma latami stagnacji ( 1987 wzrost PKB o 4% , 1988-1989 spadek po 0,2% ) a w 1990 spadek PKB wyniós 4,3% , co byo jedn z gównych przyczyn upadku rzdu przed-demokratycznego .
Innym problemem jaki ujawni si w niespotykanym dotd na Wgrzech zakresie by wzrost cen artykuów konsumpcyjnych . Do 1987 roku nie przekracza 5% rocznie podczas gdy w 1987 wyniós 8.5% , 1989 wzrós do poziomu 17% , a w 1990 inflacja osigna prawie 30% .
Najwiksze jednak niebezpieczestwa byy zwizane zewntrzn równowag gospodarcz . czyli nagromadzonym zadueniem i jego przyrostem . Zaduenie wynosio ok. 21,5 mld. dolarów ( ok. 75% PKB) . Towarzyszyy mu trudnoci z biecym przyrostem zaduenia ( pogorszenie salda obrotów biecych w 1989 r - turystyka) . Powodem tego deficytu bya przedwczesna decyzja o liberalizacji limitów zakupu i wywozu dewiz . ( przed wprowadzeniem liberalizacji importu dóbr konsumpcyjnych i bez naoenie podatku od wartoci dodanej na import prywatny ) . W rezultacie nastpi wzrost wydatków ludnoci na dobra kupowane za granic co w latach 1988-89 pogorszyo saldo obrotów turystycznych o ponad 0.7 mld $ . Problem zosta powikszony przez odpyw rezerw walutowych na pocztku 1990 ( banki i instytucje zagraniczne podjy swoje depozyty z Narodowego Banku Wgier . Wszystkie te problemy postawiy na pocztku 1990 Wgry na skraju wypacalnoci i tylko dziki pomocy Banku wiatowego i MFW udao si j zachowa .
Na pocztku transformacji ani bezrobocie ( 1,6% w 1990) ani deficyt budetowy (1,7% PKB w 1989 , jego brak w 1990) nie stanowiy problemu i nic nie wskazywao na to , i wanie finanse publiczne bd ródem problemów makroekonomicznych .
Jak wida warunki makro w porównaniu z innymi krajami byy nie najgorsze . Krajowi nie grozia hiperinflacja , dlatego rzd móg podj prób jej obnienia , ze wzgldu na nawis inflacyjny nie byo potrzeby nadmiernego dostosowawczego wzrostu cen . Recesja spowodowana bya raczej czynnikami zew. ( spadek eksportu do RWPG) . Tak wic rzd uzna za priorytet uzna walk z pogarszajc si sytuacj w bilansie patniczym .
Gówne parametry makroekonomiczne :
Warunki instytucjonalne
Przed 1990 poczyniono ju kroki w dziedzinie liberalizacji cen i likwidacji dotacji. Zmieniono take system podatkowy wprowadzajc w 1988 roku podatek od wartoci dodanej i podatek od dochodów osobistych ludnoci ( tak wic , dochody podatkowe pastwa pochodziy nie tylko z zysków przedsibiorstw ) . W 1987 stworzono podwaliny pod dwupoziomowy system bankowy oddzielajc funkcje banku centralnego od banków komercyjnych . Poza tym w 1989 roku zapocztkowano liberalizacj i demonopolizacj handlu zagranicznego oraz stworzono ramy prawne dla prywatnych przedsibiorstw i przeksztacania wasnoci pastwowej w spóki .
W poowie lat 80-tych zaczo si przeamywanie monopolu handlu zagranicznego . Stopniowo wprowadzano prawo dla prywatnych zakadów produkcyjnych do bezporedniego handlu zagranicznego , by w 1990 objo ono prawie wszystkie zakady produkcyjne . Podobnie jak w innych krajach z gospodark centralnie planowan import by cile kontrolowany ( system ogranicze ilociowych ) . W 1989 r. wprowadzono pod presj MFW i Banku wiatowego program liberalizacji importu . Zawiera on 3-4 letni plan likwidowania procedury licencjonowania importu . W pierwszym roku liberalizacja dotkna towarów nie stanowicych konkurencji dla towarów krajowych ( Wgry jako czonek GATT od 1973 roku utrzymyway do tej pory pozory otwartego handlu , co spowodowao ,e kraj nie by w stanie okresowo zastpi nierynkowej ochrony zasadami rynkowymi np. wzrostem taryf celnych na te towary ), by póniej zosta rozszerzona na pozostae .
Wybór drogi transformacji
Podobnie jak inne kraje bloku wschodniego take i Wgry stany przed wyborem sposobu transformacji gospodarki . Mogy one obra drog „polsk” czyli tzw. terapi szokow ( Polska jednoczenie wprowadzia radykalne metody stabilizacyjne majce na celu zatrzymanie hiperinflacji i popraw zaamujcego si bilansu patniczego , a take powane zmiany instytucjonalne i liberalizacyjne ) lub wprowadza reformy stopniowo . Na Wgrzech znajdowali si zwolennicy wgierskiej odmiany terapii szokowej . I tak np. znany ekonomista wgierski Kornai opowiada si za zlikwidowaniem inflacji jednym posuniciem . Inna koncepcja zakadaa natychmiastow cakowita liberalizacj importu i wprowadzenie wymienialnoci waluty , poparte drastyczn dewaluacj w celu zapobieenia wywozu kapitau przez kana rozlicze turystycznych . Pogldy te spotkay si jednak z du krytyk , co znalazo potwierdzenie w wyborach w 1990 , które wygrao Wgierskie Forum Demokratyczne popierajce stopniowe zmiany w gospodarce .
Polityka gospodarcza 1990-92
3.1 Ogólne procesy zachodzce w latach 1990-1992
gospodarka popada w gbok recesj , a bezrobocie osigno niespotykany dotychczas poziom
poprawiy si wyniki w handlu zagranicznym i bilansie patniczym mimo zaamania si eksportu do byego RWPG
deficyt sektora publicznego rós bardzo szybko osigajc w 1992 roku ok. 7% PKB
wzrosy oszczdnoci ludnoci z 7,5% dochodów osobistych w 1990r do 18% w 1992 r
po wzrocie w 1991r do 35% inflacja w 1992 wyranie spada do poziomu 23%
Recesja
Po 4% spadku PKB w 1990r w 1991 spad on o kolejne 10% , a w 1992 o 5% . Spowodowao to wzrost bezrobocia z 1,6% w 1990 roku do 12,5% w 1992 .
Jedn z gównych przyczyn recesji byo zaamanie si handlu z RWPG , co doprowadzio do 45% spadku eksportu do byych krajów socjalistycznych . Takiego obrotu sprawy naley upatrywa w dwóch kwestiach : przejcia ze specjalnego , clearingowe systemu patnoci w rublach transferowych na midzynarodowe standardy oraz upadkiem ekonomicznym ZSRR i praktyczn niewypacalnoci tego pastwa w walutach wymienialnych . Oprócz upadku wymiany ze wschodem do recesji przyczynia si sama transformacja , czyli midzy innymi próba zastpienia dziaalnoci nieefektywnej na efektywn i konkurencyjn w skali midzynarodowej , co nie dzieje si natychmiast i prowadzi do spadku aktywnoci gospodarczej . Jako , e transformacja jest procesem dugotrwaym , pocztkowy spadek produkcji jest raczej nieunikniony .
3.3 Handel zagraniczny i bilans handlowy
Recesji towarzyszyy korzystne wyniki handlu zagranicznego i bilansu patniczego . Na takie oceny handlu zagranicznego wpyw miay dwa czynniki : niewielki (1,1mld $) w porównaniu z oczekiwaniami deficyt bilansu handlowego (mimo spadku eksportu na wschód , pogorszenia si o 28% terms of trade ze wschodnimi partnerami oraz patnociami w wymienialnej walucie za rosyjsk energi ) oraz szybka reorientacja eksportu z rynków wschodnich na zachodnie . ( wzrost eksportu na zachód o 20%) .
Struktura wymiany towarowej z pastwami Wspólnoty Europejskiej (%) :
|
Import |
Eksport |
||||
Rok |
1988 |
1990 |
1992 |
1988 |
1990 |
1992 |
Materiay |
47,69 |
40,26 |
37,32 |
35,05 |
36,90 |
34,60 |
Maszyny |
35,82 |
39,35 |
38,29 |
11,30 |
13,47 |
16,45 |
Dobra konsumpcyjne |
8,78 |
13,13 |
16,37 |
22,00 |
26,02 |
28,49 |
Produkty ywnociowe |
3,76 |
3,07 |
4,30 |
21,65 |
19,11 |
15,54 |
Inne produkty |
3,95 |
4,20 |
3,72 |
4,99 |
4,50 |
4,93 |
Podobnie korzystne zmiany zaszy w dziedzinie bilansu patniczego . Saldo obrotów biecych po znacznej poprawie w 1990 roku ( z - 1,4mld$ w 1989 do 0,13mld w 1990) , ulego dalszej poprawie w 1991 (0,27mld $) . Zoyo si na to kilka okolicznoci . Po pierwsze bilans handlowy , odnotowany w bilansie patniczym , pogorszy si w znacznie mniejszym stopniu ni wynikao ze statystyk celnych (napyw kapitau w towarze nie jest uwzgldniany w statystykach) , po drugie poprawi si bilans obrotów nietowarowych , po trzecie wzrosa nadwyka transferów ( przyrost stanu rodków na rachunkach walutowych ludnoci ) . Równie saldo obrotów kapitaowych poprawio si ( jeszcze bardziej ni biecych ) dziki napywowi inwestycji zagranicznych ( w 1990 napyw zagranicznego kapitau wyniós 0,3 mld $ , a w 1991 wzrós do 1,6 mld $) .
W efekcie tych korzystnych zjawisk midzynarodowe zaduenie kraju ( cakowity dug zagraniczny - aktywa zagraniczne ) wykazao znaczny spadek w latach 1990-92 ( z 16 mld do 13,1 mld w 1992 ) . Przy czym cakowite zaduenie nie ulego zasadniczej zmianie . Poprawa salda bilansu patniczego bya kontynuowana take w 1992 roku lecz w wyranie mniejszym tempie .
3.4 Deficyt sektora publicznego ( kryzys fiskalny )
Podczas gdy w 1990 deficyt budetowy by nieznaczny w 1991 wzrós do 5% ,a w 1992 do 7% PKB . Zdaniem panów Gabora Oblatha i Akosa Valentinyi wzrost dugu publicznego by spowodowany w duej mierze dwoma czynnikami ( które zreszt miay pozytywny wpyw na zmniejszenie zaduenia zagranicznego ) : przejciem na rozliczenia dolarowe przy równoczesnym zaamaniu rynków wschodnich oraz recesja .
Wpyw pierwszego z czynników objawia si tym , i pastwo na skutek przejcia na rozliczenia dolarowe stracio potne ródo dochodów . Dotychczas rzd czerpa zyski wynikajce z zanionej wartoci rubla wzgldem dolara . Energia kupowana z ZSRR bya przez to sztucznie tania , jednak jej cena na Wgrzech bya zbliona do wiatowej . I wanie z tej rónicy midzy cen kupna a sprzeday bray si dodatkowe dochody budetowe .
Drugim czynnikiem zwikszajcym poziom deficytu budetowego bya trwajca recesja . Spadek dochodów spowodowa zmniejszenie podstawy do opodatkowania i gwatowny wzrost wydatków budetowych na zasiki dla bezrobotnych i pomoc socjaln .
Kolejnym czynnikiem jaki warto wymieni przy analizie wzrostu deficytu budetowego jest nieudany program konsolidacji banków , to jest zamiana zych dugów pastwowych banków komercyjnych na obligacje pastwowe .
Naley zwróci uwag na waciwoci deficytu . W 1992 roku deficyt pierwotny sektora publicznego wynosi jedynie 1,5 % PKB . Zdecydowana wikszo deficytu zwizana jest z kosztem obsugi dugu publicznego ( krajowego i zagranicznego ) . Ekspansja tych patnoci nie moe by zneutralizowana przez redukcj pozostaych wydatków budetowych i do poprawy sytuacji konieczny jest wzrost gospodarczy .
Dynamik wgierskiego dugu publicznego mona podsumowa nastpujco : relatywnie may deficyt pierwotny finansowany obligacjami dzisiaj , powoduje wzrost kosztów obsugi zaduenia i wikszy deficyt jutro . Wikszy deficyt wymaga emisji nowych obligacji . Zatrzymanie dugu w stosunku do PKB ma szans powodzenia tylko w warunkach wzrostu gospodarczego poprzez akumulacj dugu , natomiast w fazie recesji rozmiar oprocentowania dugu publicznego ronie powodujc dalsze narastanie dugu .
Poniewa recesja trwa nadal trudne bdzie zatrzymanie deficytu w nastpnych latach . Jedynym narzdziem w rkach rzdu , które mogo by zwolni narastanie dugu jest czerpanie dochodu z kreacji pienidza . Kryzysu fiskalnego nie da si jednak rozwiza bez wzrostu gospodarczego .
3.5 Oszczdno1ci
W latach 1990-92 nastpi zdecydowany wzrost oszczdnoci ludnoci z 7,5 do prawie 19% . Ten wzrost tendencji do oszczdzania by jednym z najwaniejszych trendów makroekonomicznych w tym okresie , gdy umoliwi rzdowi zarówno finansowanie deficytu budetowego jak i poprawienie zewntrznej równowagi ekonomicznej . Gówn przyczyn wzrostu stopy oszczdnoci jest niepewno co do dochodów , zatrudnienia ,jak niesie ze sob transformacja . Oprócz wyej wymienionych korzyci wzrost wkadów oszczdnociowych i zakupów papierów wartociowych mia równie wpyw na obnienie wskanika inflacji .
3.6 Inflacja
W latach 1990-92 inflacja pocztkowo jeszcze nieznacznie rosa do poziomu 35% , by w 1992 zdecydowanie si obniy ( 23%) . Zoyo si na to kilka czynników . Jednym z nich byy wspomniane wyej zwikszone oszczdnoci , które spowodoway spadek wydatków gospodarstw domowych , a co za tym idzie spadek popytu . Innym bodcem bya prowadzona przez rzd restryktywna polityka monetarna oraz nastpujca w latach 1990-91 rewaluacja krajowej waluty .
Polityka monetarna i kursu walutowego
Na pocztku lat 90-tych rzd wgierski prowadzi raczej restrykcyjn polityk monetarn . Jednak jednoznaczna ocena jej charakteru w okresie transformacji jest trudna biorc pod uwag fakt , e chocia wzrost agregatu pieninego (M2) by szybszy ni nominalnego PKB (zwikszaa si poda pienidza ) , realna stopa procentowa rosa , wskanik inflacji spad i poprawi si bilans patniczy . Zastosowanie wzgldnie restryktywnej polityki monetarnej umoliwio popraw równowagi patniczej , jak równie inflacji , mogo mie jednak wpyw take na recesj .
W 1992 nastpia polityki monetarnej . Dla stymulowania wzrostu gospodarczego rzd zmieni jej charakter na bardziej ekspansywny . Aby zwikszy kredyty udzielane przez banki komercyjne bank centralny zmniejszy oprocentowanie swoich kredytów . Efekty byy zauwaalne na rynku bonów skarbowym . Ich oprocentowanie nominalne gwatownie spado , jednak w tym czasie zmniejszaa si inflacja wic realna stopa procentowa zacza spada dopiero w poowie roku , co spowodowao negatywny realny dochód z bonów skarbowych .
Ekspansywna polityka Narodowego Banku Wgier nie przyniosa oczekiwanego rezultatu jakim miao by zwikszenie akcji kredytowej dla przedsibiorstw . Banki komercyjne obniyy duo bardziej oprocentowanie depozytów ni kredytów , co z kolei spowodowao niekorzystny trend wycofywania przez ludno oszczdnoci , a obnienie oprocentowania kredytów nie zwikszyo ich iloci . Starajc si odwróci te niekorzystne tendencje w poowie 1993 roku rzd by zmuszony do powrotu do restryktywnej polityki monetarnej . Gówn przyczyn niepowodzenia bya obawa banków komercyjnych przed niewypacalnoci przedsibiorstw . ( wpyw na te obawy miay przykre dowiadczenia banków z tzw. zymi kredytami , których kredytobiorcy nie byli w stanie zwróci ) . Wnioskiem z tej nieudanej próby jest fakt , e ch pobudzenia wzrostu gospodarczego poprzez zwikszenie akcji kredytowej sektora prywatnego , nie moe odbywa si przy uyciu jedynie polityki monetarnej , gdy zbyt due ryzyko ponosz banki komercyjne .
Innym wanym elementem wgierskiej polityki monetarnej , bya polityka kursowa . Charakterystycznym dla niej byo to , e wzrosty cen i kosztów na Wgrzech nie byy równowaone przez nominalne dewaluacje .Prowadzio to do aprecjacji forinta , a przez to spadku konkurencyjnoci eksportu i krajowej produkcji w porównaniu z importem .
Wgry - podsumowanie
Dziaania ostatnich rzdów komunistycznych |
Zapocztkoway wprowadzanie reform |
Sytuacja gospodarcza w okresie transformacji |
Gospodarka wzgldnie otwarta . Cena krajowe zblione do wiatowych . Duy dug zagraniczny . Brak zagroenia hiperinflacj . Poziom rezerw bliski niewypacalnoci . |
Pocztek reform |
1990 r. |
Zastosowana metoda |
Reformy wprowadzane stopniowo |
Priorytety polityki pieninej |
Przeciwdziaanie rosncej inflacji i odzyskanie równowagi zewntrznej |
Charakter polityki pieninej |
Restrykcyjna , umiarkowanie restrykcyjna , ekspansywna i powrót w poowie 1993 do restrykcyjnej |
Narzdzia polityki pieninej |
Pocztkowo wysokie oprocentowanie kredytów , nieudana próba ekspansji kredytowej , stopa dyskontowa , unikanie nadmiernego zwikszania poday pienidza . |
Problemy w okresie transformacji |
Wzrost dugu publicznego i deficytu budetowego . Pocztkowy wzrost inflacji . |
Dwustopniowego systemu bankowego |
W 1987 roku nastpio praktyczne oddzielenie funkcji Banku Centralnego od banków komercyjnych , wprowadzono sprawne instrumenty kontroli |
Polityka walutowa |
Wymienialno forinta zasadniczo osignita na przeomie 1991/92 . Brak dewaluacji dostosowujcej kurs . Elastyczny kurs wzrostu cen , kosztów nie równowaony nominalnymi dewaluacjami |
Sukcesy reformy |
Zahamowanie procesów inflacyjnych , poprawa wiarygodnoci kredytowej na midzynarodowym rynku |
Bibliografia:
1. Leszek Balcerowicz
a) „Wolno i rozwój: ekonomia wolnego rynku”
wyd. „Znak” Kraków 1995
b) „Socjalizm, kapitalizm, transformacja: szkice z przeomu epok"
PWN Warszawa 1997
2. Janos Kornai
„Droga do wolnej gospodarki”
Fundacja Polska Praca Warszawa 1991
3. Marek Dbrowski
„Polityka gospodarcza okresu transformacji”
PWN Warszawa 1995
4. Micha Gabriel Woniak
„Problemy stabilizacji w gospodarce: uwarunkowania systemowe”
Akademia Ekonomiczna Kraków 1992
5. Grzegorz Koodko
„Polityka finansowa, stabilizacja, transformacja”
Instytut Finansów 1991
Aneks :
Wymiary reform:
Wymiary |
Wgry |
Czechosowacja |
Stabilizacja |
||
Program reform |
1968r. pocztkowe reformy; stycze 1990r. Pogbienie reform |
stycze 1991r. zapocztkowanie kompleksowego programu |
Polityka kursu walutowego |
stycze 1991r. Dewaluacja o 14% do pezajcego parytetu |
padziernik 1990r. dewaluacja o 51% do parytetu; luty 1993 specjalne porozumienie clearingowe pomidzy Czechami i Sowacj |
Zmiana salda budetu w pierwszym roku (% PKB) |
-3,0 |
-1,6 |
Zmiana stosunku dotacji do PKB w pierwszym roku (%) |
-28 |
-52 |
Polityka stopy procentowej |
lekki wzrost stopy do realnie dodatniej w maju 1991; stopy oprocentowania wkadów lekko ujemne w 1992 |
stopa podwojona w styczniu 1991; stopa kredytowa dodatnia od poowy 1991; realna stopa od depozytów bliska zeru |
Kontrola pac w sektorze przedsibiorstw pastwowych |
podatkowa, od funduszu pac, rozluniona w 1992 |
podatkowa, od funduszu pac, rozluniona w kocu 1992, przywrócona w Czechach w 1993r. |
Liberalizacja |
||
Zmiany w udziale sprzeday w cenach wolnych i korekty cen urzdowych |
udzia cen regulowanych stopniowo maleje, z pocztkowo umiarkowanego poziomu; znaczne korekty cen urzdowych |
szybka liberalizacja cen, utrzymanie szerszego zakresu kontroli cen ni w innych krajach; dotacje do cen podstawowych dóbr konsumpcyjnych gospodarstw domowych by moe wiksze |
Liberalizacja handlu |
stopniowa liberalizacja przed i po 1990; utrzymane nieliczne ograniczenia ilociowe |
liberalizacja w styczniu 1991; niskie ca, nieliczne ograniczenia ilociowe |
Maa prywatyzacja i rozwój sektora prywatnego |
umiarkowane tempo rozwoju sektora prywatnego, prywatyzacja nieco skomplikowana przez reprywatyzacj |
maa prywatyzacja i reprywatyzacja w zasadzie zakoczone; szybki rozwój sektora prywatnego |
wg L. Balcerowicz
Europejska transformacja gospodarcza:
Warunki pocztkowe |
|
System polityczny Ogólnie |
system komunistyczny partii-pastwa |
System partyjny |
Zablokowany |
System gospodarczy Ogólnie |
Socjalizm, tzn. zniszczony kapitalizm |
Skala redystrybucji budetu |
bardzo wysoka |
Struktura spoeczno-gospodarcza |
wysoki udzia socjalistycznego przemysu |
Cechy transformacji |
|
Zakres |
zarówno system gospodarczy jak i polityczny |
Szybko |
szybkie przejcie od reimu niedemokratycznego do politycznego pluralizmu; zrónicowane tempo reform gospodarczych |
Sekwencja |
Najpierw masowa demokracja lub przynajmniej polityczny pluralizm, potem kapitalizm (?) |
wg L. Balcerowicz
Przemieszczenie z sektora publicznego do prywatnego:
Kraje |
Udzia sektora prywatnego w PKB |
Przecitny roczny wzrost jako % PKB w 1989 r. |
||
|
1989 |
1992 |
sektor prywatny |
sektor publiczny |
Polska |
28 |
48 (51) |
3,8 (3,9) |
-9,5 (-7,1) |
Wgry |
13 |
25 |
2,5 |
-8,4 |
Czechosowacja |
4 |
20 |
3,9 |
-10,8 |
wg L. Balcerowicz
Przemieszczenie z przemysu do usug:
Kraj |
Zmiana w udziale w PKB w l. 1989 - 1993 (%) |
|
|
przemys |
usugi |
Polska |
-8 |
6 |
Wgry |
-3 |
14 |
Czechosowacja |
-8 |
6 |
wg L. Balcerowicz
Roczne dane makroekonomiczne z lat 1989 - 1993:
Polska |
1989 |
1990 |
1991 |
1992 |
1993 |
Zmiany PKB (%) |
0,2 |
-10,5 |
-7,6 |
1,5 |
5,1 |
Wskanik inflacji PKB (%) |
285,5 |
480,1 |
50,9 |
36,3 |
34,0 |
Stopa akumulacji brutto (%) |
21,2 |
21,4 |
22,1 |
22,4
|
21,8 |
Udzia salda rachunku obrotów biecych w PKB (%) |
-1,7 |
4,9 |
-2,8 |
-3,7 |
-2,9 |
Wydatki budetowe / PKB (%) |
48,8 |
39,9 |
47,7 |
50,0 |
|
Saldo budetu / PKB (%) |
-7,4 |
3,1 |
-6,2 |
-5,9 |
-3,5 |
Indeks pac skorygowany o inflacj (1987=100) |
124,7 |
90,5 |
90,6 |
88,2 |
88,4 |
Wgry |
1989 |
1990 |
1991 |
1992 |
1993 |
Zmiany PKB (%) |
0,4 |
-3,3 |
-10,2 |
-5,0 |
0,9 |
Wskanik inflacji PKB (%) |
18,7 |
25,7 |
23,2 |
17,7 |
18,7 |
Stopa akumulacji brutto (%) |
21,2 |
20,2 |
19,8 |
19,3 |
19,0 |
Udzia salda rachunku obrotów biecych w PKB (%) |
-2,0 |
1,2 |
1,3 |
1,1 |
-10,0 |
Wydatki budetowe / PKB (%) |
60,9 |
57,4 |
58,5 |
63,1 |
|
Saldo budetu / PKB (%) |
-1,3 |
0,5 |
-2,5 |
-8,4 |
-7,0 |
Indeks pac skorygowany o inflacj (1987=100) |
103,7 |
100,4 |
94,6 |
93,8 |
94,6 |
Czechosowacja |
1989 |
1990 |
1991 |
1992 |
1993 |
Zmiany PKB (%) |
3,6 |
-1,6 |
-14,7 |
-6,8 |
-0,3 |
Wskanik inflacji PKB (%) |
2,4 |
8,6 |
45,7 |
8,5 |
19,8 |
Stopa akumulacji brutto (%) |
28,1 |
29,2 |
26,3 |
29,3 |
|
Udzia salda rachunku obrotów biecych w PKB (%) |
1,8 |
-2,9 |
2,8 |
-0,2 |
|
Wydatki budetowe / PKB (%) |
72,2 |
61,6 |
54,8 |
56,3 |
|
Saldo budetu / PKB (%) |
-2,7 |
-0,4 |
-2,0 |
-3,6 |
-2,2 |
Indeks pac skorygowany o inflacj (1987=100) |
102,5 |
96,6 |
72,1 |
65,5 |
63,5 |
Czechy |
1989 |
1990 |
1991 |
1992 |
1993 |
Bilans handlowy / PKB (%) |
|
|
2,3 |
-4,9 |
|
Saldo budetu / PKB (%) |
0,4 |
1,2 |
-1,7 |
0,5 |
-1,1 |
Sowacja |
1989 |
1990 |
1991 |
1992 |
1993 |
Bilans handlowy / PKB (%) |
|
|
-7,0 |
-7,2 |
|
Saldo budetu / PKB (%) |
|
|
-2,7 |
-2,6 |
-5,2 |
wg L. Balcerowicz