Kręgosłup (columna vertebralis) składa się z kręgów (vertebrae) i ich połączeń. Wyróżnia się pięć odcinków kręgosłupa: szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i kość guziczną, które tworzą odpowiednie krzywizny.

Niektóre tylko części kręgów są dostępne bezpośredniemu badaniu. Jednak stan kręgosłupa jako całości odpowiada za postawę człowieka oraz czynność wielu narządów.

Odcinek szyjny kręgosłupa składa się z 7 kręgów szyjnych (vertebrae cervicales) tworzących szyjną krzywiznę przednią (lordosis cervicalis). Charakterystyczne rozdwojone na końcu wyrostki kolczyste kręgów szyjnych C2-C6 nie są wyczuwalne ze względu na obecność mięśni karku oraz więzadła karkowego (ligamentum nuchae) rozpiętego od grzebienia potylicznego zewnętrznego do wyrostków kolczystych wszystkich kręgów szyjnych (wyczuwa się je przy głowie pochylonej do przodu). Wyrostek kolczysty siódmego kręgu nie jest rozdwojony oraz wyróżnia się długością tak, że jest prawie zawsze widoczny na karku. Z tego powodu kręg ten nosi miano wystającego (vertebra prominens). Odnalezienie jego ułatwia liczenie niższych kręgów.

Wyrostek poprzeczny kręgu szczytowego (processus transversus atlantis)[2] wyczuć można czasem, zwłaszcza u kobiet, pomiędzy gałęzią żuchwy a mięśniem mostkowo-obojczykowo-sutkowym nieco poniżej wyrostka sutkowatego. Podobnie można spróbować znaleźć końce wyrostków poprzecznych pozostałych kręgów szyjnych.
Wyrostki poprzeczne kręgów C3-C6 mają na końcu guzek przedni i guzek tylny (tuberculum anterius et posterius). Guzek przedni wyrostka poprzecznego szóstego kręgu jest szczególnie wydatny. Do przodu od niego leży tętnica szyjna wspólna (arteria carotis communis), dlatego nosi on nazwę guzka tętnicy szyjnej (tuberculum caroticum). Możliwe jest zamknięcie światła tętnicy przez dociśnięcie jej do guzka tętnicy szyjnej.

Część piersiowa kręgosłupa zbudowana jest z 12 kręgów tworzących piersiową krzywizną tylną (kyphosis thoracica). Łatwo wyczuwalne są wyrostki kolczyste wszystkich kręgów piersiowych. Zwykle wyrostek kolczysty Th1 "wystaje" bardziej niż wyrostek kolczysty kręgu wystającego. Koniec wyrostka kolczystego kręgu piersiowego znajduje się na wysokości trzonu niższego kręgu

Część lędźwiowa kręgosłupa zbudowana jest z 5 kręgów tworzących lędźwiową krzywiznę przednią (lordosis lumbalis). Wyczuwa się wyrostki kolczyste kręgów lędźwiowych położone na wysokości odpowiednich trzonów. Płaszczyzna nadgrzebieniowa (przechodząca przez najwyższe punkty grzebieni biodrowych) przecina trzon L4.

Kość krzyżowa powstaje ze zrośnięcia się 5 kręgów krzyżowych z utworzeniem tylnej krzywizny krzyżowej (kyphosis sacralis). Linia łącząca kolce biodrowe tylne górne zwykle przecina kość krzyżową na poziomie S2. Na powierzchni grzbietowej kości krzyżowej (facies dorsalis) wyczuć można grzebień krzyżowy pośrodkowy (crista sacralis mediana). U dołu poniżej grzebienia krzyżowego pośrodkowego znajduje się rozwór krzyżowy (hiatus sacralis) prowadzący do kanału krzyżowego (canalis sacralis), czyli dolnej części kanału kręgowego (canalis vertebralis).
W badaniu per rectum wyczuć można na powierzchni miednicznej (facies pelvica) kresy poprzeczne (lineae transversae) i wzgórek (promontorium) - krążek międzykręgowy pomiędzy L5 a kością krzyżową.

Kość guziczną wyczuwa się w przedłużeniu kości krzyżowej w karbie odbytu (crena ani) lub w badaniu per rectum

POŁĄCZENIA KRĘGOSŁUPA
Wśród połączeń kręgosłupa możemy spotkać zarówno połączenia ścisłe (chrząstkozrosty, więzozrosty i kościozrosty), jak i połączenia ruchome - stawowe. Generalnie połączenia krę-gosłupa dzielimy na długie i krótkie. Połączenia krótkie zespalają ze sobą sąsiednie kręgi, na-tomiast połączenia długie łączą więcej niż dwa kręgi.

Do połączeń długich zaliczamy :
1. więzadło podłużne przednie (ligamentum longitudinale anterius) - rozpoczyna się na guzku gardłowym części podstawnej k. potylicznej i biegnie po przedniej powierzchni trzonów kręgów i tarcz międzykręgowych, zachodząc na powierzchnie boczne trzonów kręgów; koń¬czy się na powierzchni miednicznej k. krzyżowej.
2. więzadło podłużne tylne (ligamentum longitudinale posterius) - rozpoczyna się na stoku k. potylicznej i przednim brzegu otworu wielkiego, biegnie wzdłuż tylnej powierzchni trzonów kręgów i tarcz międzykręgowych (łączy się ściśle z tarczami międzykręgowymi, rozszerzając się na nich, a zwężając na trzonach kręgów) i kończy w górnym odcinku kanału krzyżowego.
3. więzadło nadkolcowe (ligamentum supraspinale) - łączy wyrostki kolczyste kręgów po-cząwszy od C7 aż do grzebienia krzyżowego pośrodkowego.
4. więzadło karkowe (ligamentum nuchae) - przyczepia się do grzebienia potylicznego ze-wnętrznego, guzka tylnego kręgu szczytowego oraz wierzchołków wyrostków kolczystych kręgów C2 - C7.

Połączenia krótkie łączą :
1. wyrostki stawowe - są to tzw. połączenia międzykręgowe (juncturae zygapophysiales s. articulationes intervertebrales)(łączą wyrostki stawowe górne i dolne tworząc 23 pary sta¬wów międzykręgowych).
2. łuki kręgów - więzadła żółte (ligamenta flava s. ligamenta interarcuata).
3. wyrostki poprzeczne - więzadła międzypoprzeczne (ligamenta intertransversaria).
4. wyrostki kolczyste - więzadła międzykolcowe (ligamenta interspinalia).
5. trzony kręgów - krążki międzykręgowe (disci intervertebrales) - zbudowane z dwóch cz꬜ci : jądra miażdżystego (nucleus pulposus) położonego ekscentrycznie bliżej brzegu tylnego krążka oraz pierścienia włóknistego (anulus fibrosus) położonego obwodowo w stosunku do jądra miażdżystego w postaci koncentrycznie ułożonych blaszek. Komórki jądra miażdży¬stego oraz więzadło wierzchołka zęba są pozostałościami po strunie grzbietowej (chorda dor¬salis).
Połączenie k. krzyżowej z guziczną

Jest to tzw. połączenie krzyżowo-guziczne (junctura sacrococcygea). Łączą się w nim rożki guziczne (cornua coccygea) i rożki krzyżowe (cornua sacralia). Powierzchnie są uzu¬pełnione przez krążek międzykręgowy. Połączenie to wzmacniają :
a). więzadło krzyżowo-guziczne brzuszne (odp. więzadłu podłużnemu przedniemu)
b). więzadło krzyżowo-guziczne grzbietowe głębokie (odp. więzadłu podłużnemu tylnemu)
c). więzadło krzyżowo-guziczne grzbietowe powierzchowne (odp. więzadłom żółtym i toreb¬kom stawowym)
d). więzadło krzyżowo-guziczne boczne ( odp. więzadłom międzypoprzecznym).

Połączenia kręgosłupa z czaszką
Wyróżniamy dwa stawy łączące kręgosłup z głową :
a). staw górny głowy ( staw szczytowo-potyliczny ; articulatio atlantooccipitalis)
b). staw dolny głowy (staw szczytowo-obrotowy; articulatio atlantoaxialis)

Staw górny głowy składa się z dwóch symetrycznych stawów.

Powierzchnie stawowe : główkę w stawie stanowi powierzchnia stawowa kłykcia k. potylicz¬nej; panewką jest dołek stawowy górny kręgu szczytowego.

Torebka stawowa : przyczepia się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych.
Więzadła :
1. błona szczytowo-potyliczna przednia (membrana atlantooccipitalis anterior) - przycze¬pia się do części podstawnej k. potylicznej i łuku przedniego kręgu szczytowego.
2. błona szczytowo-potyliczna tylna (membrana atlantooccipitalis posterior) - przyczepia się do brzegu tylnego otworu wielkiego k. potylicznej i do tylnego łuku kręgu szczytowego.
Ruchy : w stawie górnym głowy wykonujemy ruchy "potakiwania".

Staw dolny głowy morfologicznie zbudowany jest z czterech stawów; dwóch nieparzystych położonych do przodu i do tyłu od zęba kręgu obrotowego; oraz dwóch parzystych stawów szczytowo-obrotowych bocznych.

Powierzchnie stawowe : główkę w stawie szczytowo-obrotowym bocznym stanowi po-wierzchnia stawowa górna kręgu obrotowego; panewką jest dołek stawowy dolny kręgu szczytowego. Stawy związane z zębem kręgu obrotowego to stawy szczytowo-obrotowe po-środkowe, odpowiednio przedni i tylny.
Główką w stawie szczytowo-obrotowym pośrodkowym przednim jest powierzchnia stawowa przednią zęba kręgu obrotowego; panewkę stanowi dołek zęba (fovea dentis). Z kolei w sta¬wie szczytowo-obrotowym pośrodkowym tylnym główkę stanowi powierzchnia stawowa tylna zęba, a panewką jest powierzchnia stawowa więzadła poprzecznego kręgu szczytowego.
Torebki stawowe : przyczepiają się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych.

Więzadła :
1. więzadło krzyżowe kręgu szczytowego (ligamentum cruciforme atlantis) - jest zbudo¬wane z części poziomej (więzadło poprzeczne kręgu szczytowego) oraz pionowej (pęczki podłużne).
a). więzadło poprzeczne kręgu szczytowego (ligamentum transversum atlantis) - przyczepia się do wewnętrznych powierzchni części bocznych kręgu szczytowego.
b). pęczki podłużne górne (fasciculi longitudinales superiores) - przyczepiają się do przed¬niego brzegu otworu wielkiego k. potylicznej i do więzadła poprzecznego kręgu szczytowego.
c). pęczki podłużne dolne (fasciculi longitudinales inferiores) - odchodzą również od więza¬dła poprzecznego i dochodzą do tylnej powierzchni trzonu kręgu obrotowego.
2. więzadło wierzchołka zęba (ligamentum apicis dentis) - łączy szczyt zęba z brzegiem przednim otworu wielkiego.
3. więzadła skrzydłowate (ligamenta alaria) - rozpoczynają się na stronach bocznych zęba i dochodzą do powierzchni przyśrodkowych kłykci potylicznych.
4. błona pokrywająca (membrana tectoria) - rozpoczyna się na wewnętrznej powierzchni części podstawnej k. potylicznej i kończy na powierzchni tylnej trzonu kręgu obrotowego.

Ruchy : w stawie dolnym głowy wykonujemy ruchy "przeczenia".

Kanał kręgowy (ograniczenia)
- od przodu : tylne powierzchnie trzonów kręgów i krążków międzykręgowych oraz lig. longitudinale poste¬rius.
- od boków : nasady łuków kręgów
- od tyłu : blaszki łuków kręgów i ligg. flava (więzadła żółte)
Boczna ściana kanału kręgowego jest niepełna ponieważ między nasadami łuków kręgów leżą otwory mię¬dzykręgowe.

Staw krzyżowo-biodrowy (articulatio sacroiliaca)
Staw płaski (nie jest możliwe rozróżnienie główki i panewki).
Powierzchnie stawowe są utworzone przez powierzchnie uchowate k. biodrowej
i k. krzyżowej.
Torebka stawowa silnie napięta, przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych.

Więzadła.
1. więzadła krzyżowo-biodrowe brzuszne (ligamenta sacroiliaca ventralia) - łączą po-wierzchnię miedniczną części bocznej k. krzyżowej z brzegiem przednim powierzchni uchowa-tej k. biodrowej.
2. więzadła krzyżowo-biodrowe grzbietowe (ligamenta sacroiliaca dorsalia) - łączą grze¬bień krzyżowy pośredni i boczny z brzegiem tylnym talerza k. biodrowej (na przestrzeni od kolca biodrowego tylnego górnego do dolnego). Ze względu na przyczep dalszy tego więza¬dła wyróżniamy w nim dwa pasma :
a). więzadło krzyżowo-biodrowe grzbietowe krótkie (ligamentum sacroiliacum dorsale breve) - przyczepiające się do kolca biodrowego tylnego górnego
b). więzadło krzyżowo-biodrowe grzbietowe długie (ligamentum sacroiliacum dorsale lon¬gum) - przyczepiające się do kolca biodrowego tylnego dolnego.
3. więzadła krzyżowo-biodrowe międzykostne (ligamenta sacroiliaca interossea) - łączą odpowiednio guzowatości k. biodrowej i k. krzyżowej.
4. więzadło biodrowo-lędźwiowe (ligamentum iliolumbale) - rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych L4 i L5, a kończy się na tylnej części grzebienia k. biodrowej oraz powierzchni wewnętrznej talerza k. biodrowej i powierzchni górnej części bocznej k. krzyżowej.

1. więzadło krzyżowo-guzowe (ligamentum sacrotuberale) - biegnie od kolców biodrowych tylnych : górnego i dolnego, od brzegu bocznego k. krzyżowej i górnych dwóch kręgów
k. guzicznej - dochodzi do powierzchni przyśrodkowej guza kulszowego. Wzdłuż przyśrodko-wego brzegu gałęzi k. kulszowej biegnie wąskie pasmo tego więzadła, tzw. wyrostek sierpo-waty (processus falciformis). Wyrostek ten wraz z gałęzią k. kulszowej tworzą rowek, w którym zawarte są naczynia sromowe wewnętrzne oraz nerw sromowy, które tą drogą zdążają poprzez otwór kulszowy mniejszy do dołu kulszowo-odbytniczego.
2. więzadło krzyżowo-kolcowe (ligamentum sacrospinale) - rozpoczyna się na brzegu bocz¬nym dolnej części k. krzyżowej i górnych kręgach guzicznych, a kończy się na kolcu kulszo¬wym.

Wspomniane więzadła przekształcają wcięcia kulszowe w otwór kulszowy większy (foramen ischiadicum majus) i otwór kulszowy mniejszy (foramen ischiadicum minus)
Otwór międzykręgowy (ograniczenia)
- od góry : wcięcie kręgowe dolne kręgu leżącego bezpośrednio wyżej
- od dołu : wcięcie kręgowe górne kręgu leżącego bezpośrednio niżej
- od przodu : powierzchnie tylne trzonów sąsiednich kręgów i krążka międzykręgowego
- od tyłu : wyrostki stawowe - dolny, kręgu leżącego wyżej; górny, kręgu leżącego bezpośrednio niżej oraz przednia powierzchnia torebki stawu międzykręgowego.
Zawartość otworu międzykręgowego :
1. nerw rdzeniowy
2. zwój międzykręgowy (in. zwój rdzeniowy)
3. gałąź rdzeniowa i jej podział na tętnice korzeniowe
4. żyły łączące sploty żylne kręgowe wewnętrzne z zewnętrznymi

POŁĄCZENIA ŻEBER Z KRĘGOSŁUPEM
Żebra łączą się z kręgami piersiowymi za pomocą stawów żebrowo-kręgowych (articulationes costovertebrales). Nazwa ta obejmuje połączenie głowy żebra z dołkami że-browymi trzonów kręgów piersiowych i dołkiem żebrowym krążka międzykręgowego oraz połączenie guzka żebra z dołkiem żebrowym wyrostka poprzecznego.

Articulatio capitis costae (staw głowy żebra)
Powierzchnie stawowe : główkę w tym stawie stanowi powierzchnia stawowa głowy żebra; panewkę stanowi dołek żebrowy dolny kręgu leżącego wyżej, dołek żebrowy górny kręgu położonego bezpośrednio niżej oraz dołek żebrowy krążka międzykręgowego. Należy tu do¬dać, iż żebro I łączy się przeważnie tylko z trzonem Th1, również żebra XI i XII (a czasem też X).
Torebka stawowa : przyczepia się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych.

Więzadła:
1. więzadło promieniste głowy żebra (ligamentum capitis costae radiatum) - biegnie od głowy żebra do powierzchni bocznej trzonów odpowiednich kręgów i krążka międzykręgo¬wego.
2. więzadło śródstawowe głowy żebra (ligamentum capitis costae intraarticulare) - biegnie od grzebienia głowy żebra do krążka międzykręgowego (brakuje go w stawach żeber I, XI i XII, a czasem także X).

Articulatio costotransversaria (staw żebrowo-poprzeczny)
Istnieją na 10 górnych żebrach.
Powierzchnie stawowe : główkę w tym stawie stanowi powierzchnia stawowa guzka żebra; panewkę stanowi powierzchnia stawowa dołka żebrowego odpowiedniego kręgu.
Torebka stawowa : przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych.

Więzadła :
1. więzadło żebrowo-poprzeczne (ligamentum costotransversarium) - jest rozpięte między tylną powierzchnią szyjki żebra a przednią powierzchnią wyrostka poprzecznego odpowiada¬jącego mu kręgu.
2. więzadło żebrowo-poprzeczne górne (ligamentum costotransversarium superius) - bie¬gnie od grzebienia szyjki żebra do dolnego brzegu wyrostka poprzecznego kręgu leżącego bezpośrednio wyżej.
3. więzadło żebrowo-poprzeczne boczne (ligamentum costotransversarium laterale) - bie¬gnie dwoma pasmami z tylnej powierzchni szyjki żebra do nasady wyrostka kolczystego oraz do nasady wyrostka poprzecznego, bezpośrednio wyżej położonego kręgu.
4. więzadło guzka żebra (ligamentum tuberculi costae) - biegnie od wierzchołka wyrostka poprzecznego do tylnej powierzchni guzka żebra.

POŁĄCZENIA ŻEBER Z MOSTKIEM
Siedem górnych żeber (zwanych żebrami prawdziwymi) łączy się z mostkiem.
a). chrząstka żebra pierwszego łączy się za pomocą chrząstkozrostu mostkowo-żebrowego żebra pierwszego (synchondrosis sternocostalis costae primae).
b). żebra II - VII łączą się z mostkiem za pomocą stawów mostkowo-żebrowych (articulationes sternocostales). Główkę w stawie stanowi powierzchnia stawowa końca mostkowego chrząstki żebra; panewką jest powierzchnia stawowa wcięcia żebrowego mostka (dla żebra II - wcięcie żebrowe leży na pograniczu rękojeści i trzonu mostka; dla żeber III - VI wcięcia żebrowe znajdują się na bocznym brzegu trzonu; natomiast dla żebra VII wcięcie że¬browe leży na pograniczu trzonu i wyrostka mieczykowatego). Torebka stawowa : przyczepia się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych.

Więzadła :
1. więzadła promieniste mostkowo-żebrowe (ligamenta sternocostalia radiata : anterius et posterius) - biegną odpowiednio z przedniej i tylnej powierzchni mostkowych końców chrzą¬stek żeber na przednią i tylną powierzchnię mostka.
2. więzadło śródstawowe mostkowo-żebrowe (ligamentum sternocostale intraarticulare) - jest obecne w stawie mostkowo-żebrowym żebra II. Biegnie od mostkowego końca żebra II do miejsca połączenia rękojeści i trzonu mostka.
3. więzadła żebrowo-mieczykowe (ligamenta costoxiphoidea) - biegną z dolnego końca trzonu mostka i przednich powierzchni VI i VII chrząstki żebrowej na powierzchnie przednią wyrostka mieczykowatego (łączą się z blaszką przednią pochewki m. prostego brzucha).

Przylegające chrząstki żeber VI, VII i VIII z reguły łączą się stawami międzychrząstkowymi (articulationes interchondrales).

Otwór górny klatki piersiowej (ograniczenia)
- od przodu : górny brzeg rękojeści mostka (wcięcie szyjne); górne powierzchnie końców mostkowych obojczyków.
- od boków : brzegi wewnętrzne pierwszych żeber
- od tyłu : przednia powierzchnia trzonu kręgu Th1.

Otwór dolny klatki piersiowej (ograniczenia)
- od przodu : dolny brzeg wyrostka mieczykowatego mostka;
- od boków : dolne brzegi łuków żebrowych (chrząstki żeber X - VII)
- od tyłu : wolne końce żeber XI-tych, dolne brzegi żeber XII-tych i przednia powierzchnia trzonu kręgu Th12.

8. Funkcje kręgosłupa:
a) podporowa dla czaszki oraz obręczy barkowej i miednicznej,
b) miejsce przyczepu mięśni głowy i szyi, tułowia i kończyn,
c) ochrona rdzenia kręgowego.

---