Występowanie konfliktów jest rzeczą naturalną. Oczywiste jest także stwierdzenie, że wszędzie tam, gdzie pojawiają się ludzie, a co za tym idzie relacje zarówno interpersonalne jak i grupowe, występuje ścieranie się interesów i wartości, pojawiają się także konflikty i spory. Są to immanentnie splecione ze sobą elementy. Nie inaczej sytuacja wygląda w przypadku konfliktów ekologicznych, będących jednym z rodzajów konfliktów wielostronnych.
W rozwijającym się społeczeństwie, wśród licznych inwestycji a także coraz większej partycypacji społeczeństwa w podejmowaniu kluczowych decyzji dotyczących inwestycji wśród konfliktów wielostronnych coraz większą rolę odgrywają konflikty natury ekologicznej, będące jednym z rodzajów konfliktów społecznych.
Jednak trwałe występowanie konfliktów, a przede wszystkim brak mechanizmów radzenia sobie z nimi generuje znaczne koszty zarówno ekonomiczne jak i społeczne.
Ważne jest, aby znać metody rozwiązywania sporów i konfliktów i w razie potrzeby po nie sięgać. Poniżej przedstawię elementy konfliktów, specyfikę konfliktów i sporów na tle ekologicznym, a przede wszystkim przedstawię metody ugodowego radzenia sobie z tego typu problemami występującymi w społeczeństwie.
Kiedy mówimy o konflikcie
Aby mówić o konflikcie, w szczególności konflikcie społecznym musi wystąpić kilka elementów połączone ze sobą. Konflikt wymaga istnienia przynajmniej dwóch stron, których działania są wzajemnie przeciwstawne. Stosunki konfliktowe są podstawowym procesem społecznym i mają poważne konsekwencje społeczne, najczęściej nie powodują rozbijania systemu lecz raczej mają wpływ na przemiany norm i oczekiwań.
Nieodzownym czynnikiem występującym podczas konfliktów jest organizowanie się społeczeństwa w bardziej lub mniej zinstytucjonalizowane formy: grupy protestu, komitety protestacyjne, czy strony społeczne, bądź bardziej zorganizowane organizacje pozarządowe działające w formie stowarzyszeń czy fundacji.
Należy tutaj podkreślić, iż w miarę organizowania się zbiorowości społecznej, zwiększa się świadomość swych interesów a także ich możliwości a tym samym zwiększa się prawdopodobieństwo wystąpienia konfliktów z udziałem wielu stron.
Rodzaje konfliktów i specyfika konfliktów wielostronnych
Najczęściej mamy do czynienia z konfliktami o charakterze dwustronnym, w których występują tylko dwie główne strony sporu. Dotyczą one zarówno sfer życia osobistego - konflikty rodzinne czy konflikty sąsiedzkie jak i sfery zawodowej - konflikty pracownicze bądź biznesowe.
Bardziej złożonymi konfliktami są konflikty wielostronne. Mamy z nimi do czynienia gdy w spór angażują się więcej niż dwie strony, zaś przedmiot konfliktu jest najczęściej wielowątkowy i rozbudowany. Przedmiot konfliktu może dotyczyć zarówno sfer biznesowych - konflikt wewnątrz dużej grupy kapitałowej, pomiędzy przedsiębiorcami wchodzącymi w skład dużych konsorcjów. Możemy mieć do czynienia z wielostronnym konfliktem pracowniczym w przypadku dużych zakładów pracy, zatrudniających wielu pracowników zrzeszonych w wielu związkach zawodowych.
Jednym z najlepszych przykładów konfliktów wielostronnych są właśnie konflikty społeczne, w tym konflikty ekologiczne, w których występuje najczęściej wiele stron i grup interesu. Spory dotyczą zaś kluczowych zagadnień zarówno o charakterze lokalnym jak i globalnym, często ścierają się ze sobą interesy jednostek czy lokalnych grup społecznych z interesami większej społeczności. Dochodzi do konfliktu wartości, silnych emocji i trudnych decyzji, które muszą zostać podjęte, ze względu na zmiany, które muszą zostać przeprowadzone.
Specyfika konfliktów ekologicznych
Konflikt ekologiczny jest jednym z najbardziej złożonych i tym samym jednym z najtrudniejszych do rozwiązywania konfliktów społecznych. Przedmiotem sporu jest ogólnie mówiąc stan środowiska, w którym egzystujemy.Podczas konfliktów ekologicznych mamy do czynienia ze zderzeniem interesów różnych grup społecznych.
Działania mające na celu upowszechnianie wiedzy o stanie środowiska naturalnego przyczyniły się do znacznego wzrostu świadomości zagrożeń ekologicznych. Dzięki odpowiednim ruchom społecznym została wzmocniona świadomość ekologiczna a tym samym tworzą się nowe grupy interesów mające znaczny wpływ na proces decyzyjny i mające wpływ na kształtowanie polityki ekologicznej państwa.
Pomimo swojej złożoności i występowania wielu zainteresowanych stron znamiennym jest fakt, iż konflikty ekologiczne najczęściej występują gdy spór osiąga fazę krytyczną, spotęgowany brakiem zaufania do siebie stron jak również wystąpieniu działań, których skutki są trudne do naprawienia.
Wiąże się to z brakiem odpowiednich mechanizmów dostępu społeczeństwa do szeroko pojętej informacji o środowisku. Im bardziej rozwinięte społeczeństwa, rozwinięta i świadoma administracja a także rozwinięty udział czynnika społecznego w postaci m.in. organizacji pozarządowych, tym większe szanse na wypracowywanie długofalowych rozwiązań zarówno przyjaznych środowisku jak i rozwojowi ekonomicznemu i społecznemu.
Zagadnienie to nieodłącznie wiąże się z kwestią dostępu do informacji o środowisku i udziału czynnika społecznego w podejmowaniu decyzji środowiskowych m.in. na drodze konsultacji społecznych. Ze względu na ograniczenia objętościowe niniejszego artykułu aspekty te zostają w tym miejscu tylko zasygnalizowane.
Charakterystyka polubownych metod rozwiązywania sporów i konfliktów
Mediacja
Najprostsza i najlepiej oddająca istotę mediacji definicja, to określenie mediacji jako sposobu rozwiązywania sporów i konfliktów przy udziale bezstronnej i neutralne osoby trzeciej - mediatora. Mediacja określana jest jako wspomagane negocjacje, negocjacje z udziałem osoby trzeciej i taka też jest w swojej istocie.
Mediacja jest procesem, który rządzi się odpowiednimi zasadami, ma swoją specyfikę a także niezbędne jest występowanie trzeciej osoby mediatora. Celem mediacji jest dojście stron do satysfakcjonującego je rozwiązania ujętego w formie porozumienia bądź ugody.
Podstawowe zasady mediacji
Wśród podstawowych zasad mediacji wyróżniamy te, które dotyczą procesu mediacji oraz jej stron i są to: zasada dobrowolności, zasada poufności oraz zasada akceptowalności, a także te związane z osobą mediatora, do których zaliczamy zasadę bezstronności oraz zasadę neutralności.
Zasada dobrowolności wskazuje, iż udział w mediacji ma całkowicie dobrowolny charakter. Nikogo nie można przymuszać do wzięcia udziału w mediacji, nie może być także wywierana presja czy manipulacja psychiczna. Udział w mediacji ma więc wypływać z wolnej woli uczestników. Ważne jest, iż na każdym etapie mediacji, można z niej zrezygnować, generalnie bez żadnych negatywnych skutków dla jej uczestników. Zasada dobrowolności rozciąga się także na możliwość zawarcia porozumienia, które jest prawem i przywilejem stron, a nie obowiązkiem wynikającym z faktu przystąpienia do mediacji.
Drugą kluczową zasadą dotyczącą procesu mediacji, jest jej poufny charakter. Zgodnie z tą zasadą, o ile strony nie ustalą inaczej, mediatora jak również uczestników mediacji wiąże zachowanie w tajemnicy faktów oraz propozycji ugodowych poruszanych podczas mediacji. Zasada poufności wyraża się także poprzez ograniczenia w udziale w mediacji osób trzecich a także braku rejestrowania przebiegu mediacji w formie audio lub wideo.
Zasada akceptowalności dotyczy stron biorących udział w mediacji. Osoby przystępujące do mediacji godzą się na zasady i reguły obowiązujące w mediacji jak również osobę, bądź osoby mediatorów. Strony powinny mieć zarówno możliwość wyboru mediatora, jak również jego zmiany podczas postępowania mediacyjnego.
Kolejne zasady dotyczą osoby mediatora i mają kluczowe znaczenie dla procesu mediacji.
Zasada bezstronności oznacza, iż mediator nie reprezentuje żadnej ze stron i nie popiera argumentów zgłaszanych przez strony. Zadaniem mediatora jest traktowanie wszystkich stron na równi, pomoc w pełnym uczestnictwie stron w mediacji i osiągnięciu korzyści i satysfakcjonującego rozwiązania. Gwarancją bezstronności mediatora jest brak powiązań osobistych i zawodowych z którąkolwiek ze stron.
Zasada neutralności dotyczy przedmiotu konfliktu a także ingerencji w konkretne rozwiązanie konfliktu. Mediator nie może mieć żadnych korzyści w jakimkolwiek rozwiązaniu jakie wypracują strony mediacji. Nie może on także narzucać stronom swoich rozwiązań, nawet gdyby miał przekonanie, iż są one najlepsze dla obu stron.
Są to podstawowe zasady mediacji, które obowiązują bezwzględnie i stanowią istotę mediacji.
Rola mediatora
Mediator jako osoba trzecia, niezaangażowana w spór stron jest osobą, której zadaniem jest pomoc w rozwiązaniu konfliktu. Istotne jest, iż nie posiada ona władczych instrumentów wpływających na rozstrzygnięcie sporu. Należy podkreślić, iż zadaniem mediatora nie jest rozstrzygnięcie sporu, co jest charakterystyczne dla osoby arbitra w postępowaniu arbitrażowym, sędziego - w ramach postępowań przed sądami powszechnymi czy organu administracji, który wydaje władcze decyzje w postępowaniu administracyjnym.
Zadaniem mediatora jest pomoc w rozwiązaniu sporu czy konfliktu m.in. poprzez usprawnienie komunikacji pomiędzy stronami, organizację procesu mediacji jak także nastawienie stron na przyszłe relacje.
Facylitacja
Facylitacja, obok mediacji zaliczana jest do alternatywnych metod rozwiązywania sporów. Stosowana jest w przypadkach gdy w konflikcie bierze udział wiele stron, dotyczy on złożonych, wielowątkowych spraw, zaś jednym z głównych problemów jest niestosowanie się stron konfliktu do jednolitych zasad.
Zasady
Zasady występujące w facylitacji nie odbiegają w dużej mierze od zasad mediacji. Tu również osoba facylitatora musi być bezstronna i neutralna w stosunku do przedmiotu sprawy. To co odróżnia facylitację od mediacji to rola osoby trzeciej - facylitatora, w prowadzeniu procesu facylitacji.
Rola facylitatora
Facylitator określany jest strażnikiem procedury. Skupia się na kwestiach organizacyjnych, m.in. wyłonieniu zainteresowanych podmiotów, doprowadzeniu do spotkania pomiędzy nimi i zadbanie o sprawny przebieg procesu facylitacji. W mniejszym stopniu skupia się na rozwiązaniu sporu, gdyż także specyfika spraw, w których ma zastosowanie facylitacja w większej mierze dotyczy procesu konsultacyjnego niż etapu konfliktu i szukania sposobów na jego rozwiązanie. Zadaniem facylitatora jest ułatwienie stronom skutecznego porozumiewania się i wypracowywaniu rozwiązań.
Specyfika mediacji i facylitacji przy rozwiązywaniu sporów i konfliktów wielostronnych (w tym społecznych i ekologicznych)
Jak było wspomniane powyżej, mediacja charakteryzuje się określonymi zasadami, regułami postępowania. Korzystając z mediacji bądź facylitacji podczas rozwiązywania sporów i konfliktów wielostronnych (w tym ekologicznych), ze względu na ich specyfikę, owe zasady podlegają pewnym modyfikacjom i ograniczeniom.
Szczególne znaczenie podczas przeprowadzania mediacji wielostronnych czy facylitacji ma etap przygotowawczo - organizacyjny. Prowadzący mediację lub facylitację zespół specjalistów od rozwiązywania sporów musi szczególną uwagę zwrócić na odpowiednie wyłonienie i uwzględnienie wszystkich stron konfliktu, zdefiniowanie problemu oraz wyłonienie adekwatnej reprezentacji. Kluczową kwestią jest ustalenie celu mediacji i rezultatu jaki ma być osiągnięty w wyniku prowadzonego procesu mediacyjnego czy facylitacyjnego.
Ze względy na specyfikę konfliktów wielostronnych pewnym modyfikacjom ulegają zasady mediacji i facylitacji. Dotyczy to w głównej mierze zasady poufności. Przy występowaniu wielu stron konfliktu, gdy w procesie mediacji bądź facylitacji uczestniczy wiele osób, zachowanie zasady poufności jest utrudnione, najczęściej jest także nieuzasadnione. Fakt, iż tego rodzaju konflikty prowadzone są często przy udziale przedstawicieli środków masowego przekazu - prasy, radia i telewizji, sprawia, iż w większości przypadków zasada poufności podlega wyłączeniu a przynajmniej znacznemu ograniczeniu.
Także zachowanie zasady neutralności przez prowadzących postępowanie mediatorów bądź facylitatorów może być utrudnione w sytuacji gdy przedmiot konfliktu ma znaczenie globalne i nie sposób jest wyeliminować skutków wypracowanych rozwiązań oddziałujących także na osoby prowadzących postępowanie.
Przyszłość polubownych metod rozwiązywania sporów i konfliktów
Konflikty są nieodłącznym elementem naszej rzeczywistości. Konflikty społeczne, w szczególności ekologiczne w miarę postępów cywilizacyjnych, rozwoju i wzrostu świadomości społeczeństwa będą odgrywać kluczową rolę w procesach decyzyjnych.
Mediacja a także facylitacja jako instrumenty polubownego rozwiązywania sporów społecznych (w tym ekologicznych), wpisują się w partycypacyjny model społeczeństwa obywatelskiego. Pozwalają na prezentację stanowisk wielu stron konfliktu i wypracowywanie rozwiązań satysfakcjonujących wszystkie strony. Poczucie odpowiedzialności za dokonane uzgodnienia sprawia, iż wypracowane rozwiązania mają charakter trwały i na stałe wpisują się w nową rzeczywistość.
I. Mechanizmy i sposoby zapobiegania konfliktom we współczesnym świecie
Z.B. Rudnicki, Kluczowe zmiany w postanowieniach dotyczących systemu pokojowego regulowania sporów międzynarodowych, dokonane w okresie od konferencji w Dumbarton Oak do uchwalenia Karty Narodów Zjednoczonych.
J. Jaskiernia, Przesłanki systemu skutecznego zapobiegania konfliktom w świetle doświadczeń Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
A. Domagała, Zarządzanie konfliktami etnicznymi połączonymi z masowymi naruszeniami praw człowieka. Główne uwarunkowania i kierunki aktywności państw i organizacji międzynarodowych.
K. Piskrzyńska, Zarys pojęciowy sporu, konfliktu i wojny. Rola Organizacji Narodów Zjednoczonych w ich łagodzeniu i przezwyciężaniu.
R. Sajna, Media i dziennikarstwo na rzecz pokoju w obliczu współczesnych konfliktów międzynarodowych.
II. Konflikty i spory w teorii stosunków międzynarodowych
M. Preus, Wpływ globalizacji na sprzeczności między aktorami niepaństwowymi a państwami.
M. Bednarz, Podmiotowość jako funkcja siły.
D. Miłoszewska, Świat przednowoczesny jako źródło zagrożeń dla współczesnych stosunków międzynarodowych.
III. Ewolucja konfliktów na Bliskim i Środkowym Wschodzie
R. Kucharčík, 60 rokov nádeje na mier.
J. Kulska, Stolica Apostolska wobec pierwszej i drugiej wojny w Zatoce Perskiej.
B. Wróblewski, Udział Jordanii w konflikcie palestyńskim - przyczyny i konsekwencje (1946 - 1967).
R. Ożarowski, Stopień umiędzynarodowienia współczesnego konfliktu politycznego w Libanie (2006 - 2008).
L. Tuleková-Henčelová, Riesenie otázky pomoci a integracie palestínskych utečencov v Libanone v kontexte medzinárodného spoločenstvá.
R. Czulda, Rywalizacja w regionie Azji Środkowej w kontekście polityki Stanów Zjednoczonych.
IV. Regionalny wymiar konfliktu - między historią a współczesnością
A. Kosidło, Sahara Zachodnia - dekolonizacja bez niepodległości?
R. Skobelski, PRL wobec konfliktu radziecko-chińskiego w latach 1956 - 1970.
J. Stańczyk, Eskalacja konfliktu w Kosowie u schyłku XX wieku: międzynarodowe mediacje i interwencja zbrojna.
A. Bober, Korea - konflikt czy współpraca?
Pokojowe regulowanie sporów międzynarodowych
W karcie NZ postanowiono na drodze pokojowej zgodnie z zasadami sprawiedliwości i prawa międzyn. rozstrzygać międzynarodowe spory i sytuacje, które mogą doprowadzić do zakłócenia pokoju. Postanowiono, że strony w sporze przede wszystkim będą szukały rozwiązania na drodze rokowań, badań, pośrednictwa, pojednania, arbitrażu, rozstrzygnięcia sądowego, odwołania się do org. lub układów regionalnych albo innych środków pokojowych według własnego wyboru. Jest to katalog sposobów regulowania sporów wyznaczony przez ONZ. Podczas rokowań spór może być załatwiony przez jednotonne lub wzajemne ustępstwa i przyjęcie formuły kompromisowej. Rokowania bezpośrednie prowadzą właściwie upełnomocnieni przedstawiciele państwa. W rokowaniach mogą uczestniczyć inne strony pełniąc funkcje dyplomatyczne. Strona trzecia udziela pomocy w ramach dobrych usług lub mediacji. Strona trzecia w uczestniczy jako „honest broker - uczciwy makler”. Oprócz mediacji powołuje się komisje międzynarodowe badające i ustalające faktyczny stan sporu lub korzystają z postępowania pojednawczego, w ramach którego przygotowywany jest projekt porozumienia kończący spór. Wszystkie wymienione regulacje sporów przez strony trzecie nie mają charakteru wiążącego.
Przy załatwianiu sporów, państwa naruszają prawo między narodowe, stosują siłę i groźbę jej użycia, mimo że mają do dyspozycji środki i sposoby pokojowego regulowania sporów