Mimika - ruchy mięśni twarzy, wyrażające myśli, emocje, przeżycia, nastroje, a także postawy wobec innych ludzi oraz bieżące komentarze do toczącej się komunikacji (szerzej zobacz: komunikacja niewerbalna). W teatrze towarzyszy wypowiadanym słowom jako środek gry aktorskiej. W pantomimie jest najważniejszym obok ruchu środkiem wyrazu.
W badaniach nad mimiką podnoszono następujące kwestie:
w jakim stopniu jest ona zależna od środowiska - czy ludzie uczą się mimiki, czy raczej są to reakcje wrodzone
jak dalece zmienne kulturowo są schematy mimiczne
w jaki sposób, kiedy i jakie komunikaty przekazuje twarz.
Polski dramaturg Wojciech Bogusławski w książce Mimika wydanej w 1812 roku uważa, że Mimika jest sztuką naśladowania, przyjemnością i prawdą wszelkich poruszeń ciała ludzkiego wyobrażających rozliczne uczucia i namiętności na duszę jego działające.
W XIX wieku Karol Darwin interesował się wyrazami mimicznymi. Od tej pory analizowano mimikę przede wszystkim jako sposób wyrażania emocji. Dominowało przekonanie o wrodzonym podłożu wyrazów mimicznych i ich użytecznym charakterze.
Na przykład uważano, że warczenie i szczerzenie zębów było komunikatem społecznym, pierwotnie związanym z submisją i groźbą (tak jak u psów, które łaszą się i warczą jednocześnie). U współczesnych ludzi te zachowania przerodziły się w uśmiech. Gdy dawni ludzie jedli coś niesmacznego, to rzekomo marszczyli nos i wypluwali jedzenie, dlatego te wyrazy mimiczne związane są z uczuciem wstrętu (marszczenie nosa, wydęte wargi, zmrużone oczy). Zdziwienie związane miało być z odruchem orientacyjnym, który polega między innymi na zwiększaniu się wrażliwości zmysłów (obniżenie progów reakcji). Objawia się to podniesieniem brwi, szerokim otwarciem oczu, nastawieniem uszu itp.
Darwin był zdania, że wyrazy mimiczne wykształciły się w toku ewolucji, bowiem były mechanizmami adaptacyjnymi, zwiększały szanse przetrwania. Gdy jeden osobnik zobaczył np. niebezpiecznego drapieżnika, jego wyraz twarzy mógł ostrzec innych przed niebezpieczeństwem. Gdy twarz przybierała wyraz gniewu, był to czytelny komunikat dla słabszych osobników, aby trzymali się teraz z daleka. Wyraz twarzy obrzydzenia ostrzegał: "Bleee, nie jedzcie tego!".
Dzisiejsze badania potwierdzają przekonanie o biologicznym uwarunkowaniu wyrazów mimicznych podstawowych grup emocji. Są to:
Strach czy zdziwienie?
strach, cierpienie,
szczęście, miłość, radość,
zdziwienie,
gniew, wściekłość, zdecydowanie,
niesmak, wstręt, pogarda, lekceważenie,
smutek,
Wszystkie one są rozpoznawane bezbłędnie przez członków różnych, także niestykających się z sobą kulturPosiadają odmienne wzorce pobudzenia fizjologicznego, występują również u innych naczelnych, osób niewidomych oraz niemowląt. Wszystko to skłania do twierdzenia o wrodzonym uwarunkowaniu wyrazów mimicznych, związanych z podstawowymi emocjami.
Przyjmuje się w związku z tym, że kultura ma wpływ nie na to, jakie wyrazy mimiczne przyjmujemy, gdy przeżywamy emocje, ale na to kiedy je ujawniamy i jak je kontrolujemy. Na przykład w naszej kulturze mężczyzna nie może publiczne okazywać smutku czy płaczu, kobieta natomiast może. Jednak zarówno u mężczyzn jak i kobiet wyrazy mimiczne związane ze smutkiem są podobne.
Twarz i wyrazy mimiczne
Twarz możemy opisywać jako układ części anatomicznych, których wzajemny stosunek i współdziałanie nadaje jej odpowiedni wyraz. Uszkodzenie nerwów, niedowład mięśni, sprężystość skóry, indywidualne różnice w budowie mięśni wyrazowych wpływają na wygląd twarzy. Taki sposób opisu twarzy jest domeną anatomii.
Twarz jest opisywana także jako obszar komunikacji, wyrażający stany wewnętrzne, relacje i informacje społeczne. Taki sposób traktowania mimiki jest domeną psychologii.
Mięśnie wyrazowe twarzy
Mięśnie wyrazowe twarzy unerwiane są przez nerw twarzowy (VII nerw czaszkowy). Jest to nerw mieszany, zawierający zarówno włókna ruchowe jak i czuciowe (smak) oraz wydzielnicze związane m.in. gruczołami łzowymi i śliniankami. Ma on swój początek w jądrze początkowym nerwu twarzowego zlokalizowanym w moście. Nerw ten może być aktywizowany zarówno przez ośrodki związane ze świadomą kontrolą - kora ruchowa płata czołowego, jak i przez starsze ewolucyjnie ośrodki, niepodlegające świadomej kontroli. Z nich wyróżnić należy jądra wzgórza zaliczane do układu limbicznego oraz podwzgórze.
Charakterystyczną cechą mięśni wyrazowych jest to, że w większości przypadków przyczepione są one do skóry przynajmniej jednym końcem. W związku z tym tonus tych mięśni (także spoczynkowy) w połączeniu z naturalną dla danego wieku sprężystością skóry nadaje twarzy odpowiedni wygląd. Anatomicznie wyróżnia się pięć grup mięśni wyrazowych:
Widać efekt działania kilku mięśni wyrazowych. Fałda między brwiami jest związana ze skurczem mięśnia marszczącego brwi, należącego do mięśni otoczenia oczu. Układ ust związany jest z pracą mięśni należących do grupy otaczającej usta. Kąciki ust wygięte w dół to efekt działania obniżacza kąta ust, wydęcie dolnej wargi to skutek pracy obniżacza wargi dolnej, wydęcie górnej wargi wywołane jest aktywnością mięśnia okrężnego ust
Mięśnie sklepienia czaszki. Ich wzajemna praca wywołuje podciąganie brwi i górnej powieki ku górze oraz skutkuje pojawieniem się poprzecznych fałd na czole.
Mięśnie otoczenia szpary ust. Dzieli się je na dwie grupy - mięśnie biegnące wokół ust oraz rozchodzące się od ust promieniście bądź to ku górze bądź ku dołowi. Praca tych mięśni wywołuje m.in. ruchy brody, warg, skrzydełek nosa, pociąganie kątów ust ku górze lub ku dołowi, wydęcie policzków. Ich działanie związane jest z uśmiechaniem się, nadawaniem twarzy wyrazu niesmaku, pogardy, czerwienią warg, pojawieniem się dołków śmiechowych na policzkach, bruzd biegnących od nosa w kierunku kącików warg,
Mięśnie otoczenia szpary powiek. Ich działanie polega na wywoływaniu mrugania, zaciskaniu powiek, ochronie oka i marszczeniu brwi. Efektem działania tych mięśni jest pojawienie się pionowych zmarszczek pomiędzy brwiami, poprzecznych fałdek u nasady nosa, wygładzenie czoła oraz pojawianie się w kącikach oczu zmarszczek ("kurze łapki").
Mięśnie otoczenia nozdrzy, których działanie objawia się zwężeniem lub rozszerzeniem skrzydełek nosa.
Mięśnie małżowiny usznej. Są one dobrze rozwinięte u zwierząt, ale bardzo słabo u człowieka i nie mają większego wpływu na wyraz mimiczny.
Te dwie ostatnie grupy mięśni mimicznych mają stosunkowo niewielki udział w nadawaniu twarzy odpowiedniego wyrazu.
Poza mięśniami wyrazowymi na wygląd twarzy wpływa grupa mięśni żucia, odpowiadających za ruchy żuchwą. Od mięśni wyrazowych różni je to, że zarówno ich przyczep początkowy, jak i końcowy znajdują się na kościach. Ponadto posiadają odmienne unerwienie. Pochodzi ono z nerwu żuchwowego (V3), czyli dolnej gałęzi nerwu trójdzielnego (V nerw czaszkowy). Działanie tych mięśni również może nadawać twarzy odpowiedni wyraz poprzez np. wysunięcie szczęki, zaciśnięcie jej (np. w złości), opuszczenie (np. wtedy, gdy się dziwimy).
Twarz przybiera odpowiedni wyraz nie tylko wraz ze skurczami odpowiednich mięśni, ale także wraz z ich napięciem (tonusem). Zmęczenie i przygnębienie powoduje rozluźnienie lub zwiotczenie mięśni, przez co twarz wydłuża się. Pogodny nastrój wpływa na silniejsze napięcie mięśni twarzy, w wyniku czego np. wargi i policzki podnoszą się ku górze.
Twarz jako obszar komunikacji
Wyróżnia się siedem regionów twarzy, które kształtują wyraz mimiczny:
brwi i czoło (zobacz: mięsień marszczący brwi)
oczy (zobacz: spoglądanie)
nos
górna warga
dolna warga i broda
szczelina ust
żuchwa
Ten uśmiech nie jest objawem emocji, ale reakcji poznawczej - oczy nie mrużą się w kącikach, brwi pozostały nieruchome, szczęki są zaciśnięte, dolna warga obniżona, reszta ciała odwrócona w inną stronę
Pewne obszary twarzy mogą poruszać się niezależnie od siebie:
brwi i czoło
oczy, powieki
dolna część twarzy (policzki, usta, broda i dół nosa)
Te obszary twarzy decydują o wyrazie mimicznym, a ponieważ mają zdolność niezależnego ruchu, to twarz może wyrażać jednocześnie więcej niż jedną emocję (np. oczy się "gniewają", a usta wyrażają niesmak). Związane jest to także z unerwieniem mięśni twarzy. Wyrazy mimiczne aktywizowane mogą być zarówno mimowolnie przez ośrodki podkorowe jak przez ośrodki korowe, związane ze świadomym, celowym działaniem, socjalizacją w danej kulturze oraz tworzeniem reakcji społecznie adekwatnych. W związku z tym na twarzy może pojawiać się "walka" między wpływami "natury" i "kultury". W takich wypadkach oblicze również wyraża więcej niż jedną emocję na raz.
Twarz jest dość łatwa do świadomego kontrolowania i można za jej pomocą świadomie wysyłać komunikaty. Ludzie mogą się uśmiechać, gdy są szczęśliwi, ale także wtedy, gdy chcą na takich wyglądać, myślą, że mogą coś w ten sposób uzyskać lub uważają, że jest to oczekiwane przez innych. W związku z tym niektóre wyrazy mimiczne powstają nie jako objaw emocji, ale jako wynik reakcji poznawczej (zobacz zdjęcie). Pod względem informowania o reakcjach poznawczych bardzo ekspresyjne są brwi:
całkowicie podniesione - niedowierzanie
podniesione do połowy - zdziwienie
Podniesienie brwi to częsta oznaka wątpliwości, niedowierzania. Mięśnie ściągające brwi ku dołowi Darwin nazywał "mięśniami problemu", aktywują się one zarówno przy rozwiązywaniu łamigłówek, jak i podnoszeniu ciężkiego przedmiotu, a także podczas koncentracji.
stan normalny - bez komentarza
obniżone do połowy - zakłopotanie
całkowicie obniżone - niezadowolenie, złość
Drugim obszarem twarzy, który niesie wiele informacji o zmieniającym się nastroju i reakcjach danej osoby są usta. Podniesienie kącików ust świadczy o zadowoleniu, opuszczenie o niezadowoleniu (zobacz też: mięśnie jarzmowe). Na przykład jednym z objawów depresji są opuszczone kąciki ust (oraz opuszczone zewnętrzne kąciki oczu). Reakcje mięśni jarzmowych, badane przy pomocy EMG, wykorzystuje się np. w mierzeniu postaw. Nasilona aktywność tego mięśnia świadczy o przychylnej postawie, nawet jeśli badany świadomie nie zdaje sobie z tego sprawy.
Mimika a kłamstwo
W toku socjalizacji ludzie uczą się kontrolować swoje wyrazy mimiczne i większość robi to dobrze. W związku z tym możliwe jest udawanie pewnych emocji. Jednak nawet przy pełnej kontroli własnej mimiki, "prawdziwy" stan emocjonalny jest ujawniany przez inne komunikaty niewerbalne, trudniejsze do świadomej kontroli, takie jak postawa ciała, odruch źreniczny, zachowania przestrzenne, dystanse personalne itp. Ponadto, pierwsza reakcja twarzy, która może być później zamaskowana przybraniem np. świadomego uśmiechu jest zwykle szczera.
Wyrazy mimiczne szybko się zmieniają w toku konwersacji, toteż "przylepiony" uśmiech, który gości na twarzy przez cały czas rozmowy czy maskowata twarz zwykle nie odzwierciedlają rzeczywistego stanu emocjonalnego i często wzbudzają nieufność. Znakomita większość szczerych wyrazów mimicznych trwa nie dłużej niż dziesięć sekund.
Ekspresje mimiczne, które odzwierciedlają prawdziwe stany emocjonalne, bardzo rzadko przybierają charakter ekstremalny. Dlatego bardzo silnie zaciśnięte szczęki, zmarszczone i maksymalnie opuszczone brwi, "chłodny wzrok", zaciśnięte usta są raczej próbą wywarcia wrażenia gniewu niż odzwierciedleniem emocji o maksymalnym natężeniu, zwłaszcza jeśli nie korespondują z innymi komunikatami niewerbalnymi - np. dłonie nie są zaciśnięte w pięści, nogi nie są usztywnione, ciało nie jest pochylone do przodu, głowa trzyma się prosto, kark jest rozluźniony itp.
Ośrodki podkorowe w mózgu, związane są z rzeczywistym przeżywaniem emocji (międzymózgowie i układ limbiczny) są zbudowane symetrycznie. Dlatego wyraz twarzy związany z aktywnością tych części mózgu jest symetryczny (np. obie połowy twarzy gniewają się w równym stopniu). Wyraz mimiczny przybierany świadomie, kierowany jest przez ośrodki korowe (korę mózgową). A ponieważ półkule mózgu są wyraźnie zlateralizowane - jedna z nich jest zwykle wyraźnie dominująca - to świadomie przybierane wyrazy twarzy są bardziej niesymetryczne.
Można wyróżnić na twarzy "mięśnie szczerości", które są zaangażowane w autentyczny wyraz mimiczny, lecz którymi bardzo niewiele osób potrafi poruszać świadomie. W związku z tym udawane emocje nie będą aktywować tych mięśni. Na przykład w szczerym uśmiechu koniuszki brwi delikatnie obniżają się, uśmiech nieszczery nie angażuje oczu lub podnosi jedynie dolną powiekę. Tylko 10% ludzi potrafi intencjonalnie opuścić koniuszki ust bez poruszania brodą. W związku z tym ruch ten powinien się pojawić w autentycznie przeżywanej złości i smutku. Także jedynie co dziesiąta osoba potrafi dowolnie ściągnąć ku sobie brwi i podnieść wewnętrzne ich końce ku górze. Ruch ten pojawia się, gdy przeżywamy smutek. Wiarygodnym objawem złości jest zwężenie warg, bez wciągania ich ku sobie ani wyraźnego ściskania. Także bardzo niewiele osób potrafi świadomie poruszyć w ten sposób wargami.