OGÓLNOSTANOWE
POLSKIE PRZYWILEJE SZLACHECKIE.
(1374 - 1505)
PRZYWILEJ KOSZYCKI.
KOSZYCE 17 WRZEŚNIA 1374, LUDWIK I ANDEGAWEŃSKI
(ŹRÓDŁO: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 55)
(...)
baronowie, rycerstwo, szlachta i wszyscy inni... zgodzili się na wypadek braku męskiego potomka na córki nasze, jako na panów i dziedziców Królestwa Polskiego, oraz chcą aby stały się one naszymi następcami i otrzymały koronę rzeczonego królestwa... . W braku zatem synów, jedną z córek... , którą my lub... królowe, matka i żona nasza... im wyznaczą, będą mieli za dziedzica i następcę naszego... przeto przyrzekamy... koronę królestwa polskiego zachować całą, nieuszczuploną... i żadnych ziem, ani ich części od niej nie odrywać... lecz powiększać. (...) A ponieważ szlachta rzeczonego królestwa... przyjęła... potomka naszego żeńskiego, jak gdyby męskiego na monarchę i pana, przeto my obdarzając szczególna łaską tęż szlachtę, miasta, grody, posiadłości, miasteczka i wsie, oraz mieszkańców wsi tychże baronów i wszystkiej szlachty... uwalniamy... od wszystkich razem i poszczególnie poborów, danin, podatków opłat i należności tak ogólnych, jak i specjalnych...i od wszelkich posług, robót, świadczeń i ciężarów... i chcemy się tym tylko zadowolić, że dwa grosze... w kraju obieg mającej monety... płacić się będzie z każdego łanu osadzonego i posiadanego, nam i naszym następcom corocznie na św. Marcina. (...) To jednak podkreślamy, że gdyby nastąpił napad nieprzyjaciół na rzeczone królestwo, wówczas szlachta królestwa winna całą swą mocą pospieszyć dla odwrócenia gwałtów. (...) Jeśli zaś... przyszło... do jakiejś wyprawy ruszyć poza granice królestwa... winniśmy szlachcie dać pełne wynagrodzenie za osoby i rzeczy. (...) przyrzekamy i obowiązujemy się, że takich zaszczytów, godności, jak województwa, kasztelanie, sędziostwa, urzędy podkomorskie i im podobne, które się dożywotnio zachowywać zwykło, nie będziemy nadawać przybyszom i obcym. Lecz tylko mieszkańcom tego królestwa... . Przyrzekamy ponadto, że żadnego barona, rycerza, szlachcica lub innego stanu człowieka, jeśli jest obcym, przybyszem i cudzoziemcem nie uczynimy starostą... lecz jedynie takiego, który jest z pochodzenia Polakiem i to pochodzącym z tejże korony polskiej, o ile tylko nie wywodzi się z książęcego rodu. (... ) Przyrzekamy wreszcie, że żadnego zamku ani grodu rzeczonego królestwa... nie oddamy w zarząd lub dzierżawienie księciu, ani tez człowiekowi wywodzącemu się z książęcego rodu. (...) Przyrzekamy wreszcie... zachować w wolnościach wszystkich baronów możnowładców, szlachtę, miasta, wsie, posiadłości i ich lud i kmieci, ani też ich wbrew tymże wolnościom nie będziemy ciemiężyć...
PRZYWILEJ KRAKOWSKI.
KRAKÓW 18 LUTEGO 1386, WŁADYSŁAW II JAGIEŁŁO
(ŹRÓDŁO: CODEX EPISTOLARIS SAECULI DECIMI QUINTI, T. II, NR 7)*
(...)
Po pierwsze zatwierdzamy wszelkie prawa i przywileje... poszczególnych ziem Królestwa Polskiego, które obejmujemy. (...) Przyrzekamy, że nie będziemy obsadzać grodów obcymi. (...) Obiecujemy, że szlachtę naszą, która wpadnie w niewolę na wyprawach poza granicami państwa... wykupimy. (...) W przypadku zaś w którym wróg królestwa jakąkolwiek ziemię najechał a szlachcic tej ziemi z tym wrogiem w jej granicach walczył to w wypadku gdyby wpadł on w niewolę obiecujemy go wykupić.
PRZYWILEJ PIOTRKOWSKI.
KRAKÓW 29 LUTEGO 1388, WŁADYSŁAW II JAGIEŁŁO
(ŹRÓDŁO: CODEX EPISTOLARIS SAECULI DECIMI QUINTI, T. II, NR 12)
(...)
Po pierwsze stwierdzamy, że wszystkie ... miejsca święte i kościoły we wszystkich ich prawach i wolnościach ...nadal chcemy widzieć. Możnym świeckim ziem królestwa naszego wszystkie prawa... potwierdzamy i utrzymujemy. Jeżeli zaś jakiś urząd świecki czy kościelny stanie się wolny, żadnym obcym ziemianinem, ale dobrym szlachcicem żyjącym w tej ziemi, w której urząd się opróżnił, obsadzimy... Również żadnego zamku, czy twierdzy człowiekiem obcego rodu czy innej nacji... nie obsadzimy. ... Bronić granic Królestwa Polskiego rzeczona szlachta ... obiecuje z własna stratą i własnym kosztem. W przypadku gdyby wróg królestwa naszego ... ziemie rzeczonego królestwa najechał i w takiej wojnie w granicach królestwa odbytej, ziemianin jakiś brał udział , tegoż ziemianina w razie jego niewoli wykupimy..., jeśli by zaś na wyprawie poza granicami państwa szlachcic w niewolę wpadł, albo w czasie jego nieobecności w czasie takiej wyprawy szkoda mu była wyrządzona, obiecujemy mu to wynagrodzić. ... Potwierdzamy ponadto wszystkim kmieciom naszym, że ... zobowiązani są tylko do płacenia raz w roku dwóch groszy ...z łana... co przez ... Ludwika króla Węgier zostało postanowione. (...) Ustanawiamy również, że w żadnej ziemi naszych sędziów bez zgody baronów naszych nie ustanowimy,. (...) Na koniec postanawiamy, że nie będziemy odbywać żadnych postojów, a gdyby kiedyś zatrzymał się nasz orszak królewski w jakimś miejscu to potrzeby nasze własnymi pieniędzmi naszymi pokrywać. (...)
PRZYWILEJ CZERWIŃSKI.
CZERWIŃSK 23 LISTOPADA 1422, WŁADYSŁAW II JAGIEŁŁO
(ŹRÓDŁO: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 82)
(...)
Przyrzekamy... na początek, że nigdy... bez corocznej zgody i przyzwolenia prałatów i baronów Królestwa naszego, monety, tak bieżącej w Królestwie naszym albo innej obcej, a także nowejwybijać, ani psuć nie będziemy Pozatem postanawiamy..., że poddanym naszym, jakiegokolwiek stanu by nie byli, rzeczonego Królestwa Polskiego, jej dóbr nie odbierzemy ani nie skonfiskujemy, ani my, ani nikt z naszych urzędników... zanim wpierw sprawy tej sędziowie nasi razem ze szlachtą i baronami, nie rozsądzą i wyroku nie wydadzą. (...) Poza tym... nie chcemy aby sędziowie w ziemi w której sprawują swój urząd, zajmowali stanowisko starosty. (...) Prócz tego... stanowimy, aby... żadna inna, oprócz bieżącej i powszechnej w rzeczonym Królestwie, moneta nie była, przez poborców naszych, żądana.
STATUT WARCKI.
WARKA 28 PAŹDZIERNIKA 1423, WŁADYSŁAW II JAGIEŁŁO
(ŹRÓDŁO: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 71)
(...)
Gdy kmieć albo sołtys z roli swej albo z dziedzictwa zbiegnie bez winy pańskiej, to taki zbiegły ma być trzykrotnie przyzywany przez pana w sądzie aby powrócił; gdyby się jednak przyzywany nie wrócił, wtedy pan może jego majątek obsadzić innym, bez prawa zwrotu. (...) Gdy pan ma nieposłusznego, krnąbrnego albo niegodnego sołtysa w swych dobrach, może mu kazać, aby sołectwo sprzedał; a gdyby sołtys sobie nie mógł kupca znaleźć , ma wraz z panem stanąć przed sądem i wybrać dwie osoby... które niech oszacują dobra sołtysa a pan zapłaciwszy sumę na jaką oszacowane zostały dobra sołtysa ma je prawnie i dziedzicznie posiadać i używać (...) Ustanawiamy aby wojewodowie, starostowie z innymi urzędnikami ziemskimi corocznie... ustalali ceny, tak zboża, jak i chleba oraz innych płodów ziemnych, które są przez kmieci na rynek wywożone.
PRZYWILEJ JEDLNEŃSKI
(TZW. BRZESKO - JEDLNEŃSKO - KRAKOWSKI).
JEDLNO 4 MARCA 1430, WŁADYSŁAW II JAGIEŁŁO
(ŹRÓDŁO: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 89)
(...)
Oznajmiamy niniejszym pismem... że zważywszy... wierność stateczną i przychylność, jaka mieszkańcy naszego Królestwa Polskiego zalecili się nam w wielu wyprawach i wojnach...i z uwagi na inne zasługi godne naszej królewskiej łaski ... chcąc zwłaszcza wynagrodzić... uprzejme chęci, jakie okazali synom moim, dostojnym książętom, Władysławowi i Kazimierzowi, z których jednego... przyrzekli po moim zgonie wziąć na króla swego, pana i dziedzica Królestwa Polskiego, tudzież krajów Litwy i Rusi.... uznajemy i potwierdzamy mocą tegoż przywileju wszystkie prawa i przywileje: Nasamprzód pragniemy pod każdym względem zachować wszystkie świątynie i kościoły we wszystkich ich prawach... . Postanawiamy, że żadnego urzędu świeckiego ani kościelnego obcym nie obsadzimy ale oddamy go szlachcicowi dobrze zasłużonemu... .Przyrzekamy przy tym, że ilekroć na wezwanie nasze szlachta Królestwa Polskiego dla odparcia napaści nieprzyjacielskiej wyjdzie poza granice naszego kraju, wydzielimy im stosowną nagrodę za poniesioną niewolę lub inne szkody... . A wszakże pomieniona szlachta obowiązana będzie strzec granic królestwa od najazdów i napaści nieprzyjacielskiej, bronić ich i wszelkim sposobem zasłaniać służąc wojskowo o własnym koszcie. W razie zaś, gdyby wróg jaki nasze królestwo najechał, a rycerzom naszym przyszło z nim do rozprawy w obrębie tegoż królestwa, otrzymają od nas nagrodę za samo tylko jeństwo; jeśliby zaś wojna wytoczyła się poza granice kraju, wtedy i za poniesione, czego Boże uchowaj, szkody stosowną przyrzekamy nagrodę.... . Dalej przyrzekamy, za wspomnieniem synów naszych, że skoro ... jeden z nich wybrany królem przejmie berło w królestwie polskim, nie pozwoli bić monety z jakiegokolwiek kruszcu, bez zgody i ... pozwolenia prałatów i baronów tak jak my ... monety takiej ... nie biliśmy. (...) Dalej poręczamy że w żadnej krainie naszego królestwa polskiego nie ustanowimy sędziów królewskich ani ich zastępców... . Przyrzekamy też..., że żadnego ziemianina osiadłego za występek czy winę nie uwięzimy ani też nie polecimy uwięzić, ani też jakiejkolwiek przeciw niemu nie zastosujemy kary, o ile nie zostanie przez sąd słusznie skazany i wydany do rąk naszych lub starostów naszych przez sędziów tej ziemi, w której jest osiadły, wyjąwszy takiego, który by był schwytany na kradzieży lub jakowym jawnym przestępstwie, jak to podpalaniu, rozmyślnym zabójstwie, porywaniu niewiast, łupieży i pustoszeniu włości.
STATUT NIESZAWSKI
(POWSZECHNY).
NIESZAWA 23 LISTOPADA 1454, KAZIMIERZ IV JAGIELLOŃCZYK
(ŹRÓDŁO: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 247)
(...)
Przede wszystkim Naszym słowem królewskim przyrzekamy w pełni utrzymać wszystkich mieszkańców Naszego królestwa przy prawach, danych im przez Poprzedników Naszych. (...) Przyrzekamy również, że gdy wypadnie Nam wyprawić się poza granice królestwa, zapłacimy wszystkim towarzyszącym nam ziemianom... i wynagrodzimy ich za poniesione szkody i niewolę podług praw jakie przyznali im nasi poprzednicy. (...) Przyrzekamy, że nie mianujemy starostą żadnego wojewody ani kasztelana (...) Przyrzekamy, że w ziemiach godności, kasztelanie i urzędy rozdzielać będziemy... osobom osiedlonym i posiadającym dobra dziedziczne w tej ziemi. (...) Przyrzekamy również, że ani żadnych nowych ustaw nie wydamy, ani nie polecimy wzywać ziemian na wojnę bez zgody sejmiku ziemskiego.
STATUTY PIOTRKOWSKIE.
PIOTRKÓW 1 CZERWCA 1496, JAN OLBRACHT JAGIELLOŃCZYK
(ŹRÓDŁO: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 246)
(...)
Także o przenoszeniu kmieci z miejsca na miejsce... chcemy i zarządzamy aby nad tym czuwano i nie czyniono nic pochopnie. (...) Postanawiamy aby od tej pory jeden syn kmiecia we wsi mógł opuścić ojca... i udać się na studia, zachowując prawa do ojcowizny. (...) Postanawiamy także szlachtę, stosownie do przywilejów naszych poprzedników królów Polski z ceł za sól, za wszystkie rzeczy w ich posiadłościach wytworzone, zwolnić. (...) Poza tym stanowimy , aby mieszczanie i plebejusze skądkolwiek by pochodzili, miasta, wsie i pola i dobra... zasłużenie posiadający... obowiązkowo się ich pozbyli... aby na wyprawie wojennej czy w polu bitwy miejsca między rycerzami nie zajmowali... .
PRZYWILEJ MIELNICKI.
MIELNIK 25 PAŹDZIERNIKA 1501, ALEKSABDER I JAGIELLOŃCZYK
(ŹRÓDŁO: IUS POLONICUM, S. 361)
(...)
Gdyby się stało, że byśmy coś, niesprawiedliwie albo nielegalnie ustanowili, albo nierozważnie przeciwko komukolwiek z rady albo komukolwiek innemu postąpili, ... albo przeciwko prawom państwa wystąpili ... to wtedy wszystkich w królestwie wolnymi czynimy od przysięgi i wierności... . Zobowiązujemy się ponadto i wobec prawa stanowimy, ... że w razie odwołania się do sądu naszego, przez poddanego naszego, bez zasięgnięcia opinii panów rady, my i następcy nasi, nic nie postanowimy, a decyzja nasza zależna będzie od decyzji panów rady... . Ustanawiamy, żeby starostwo krakowskie zajmowane było tylko przez kasztelana lub wojewodę krakowskiego... . Ustanawiamy ponadto, aby królewska korona pod opieką pierwszych z rady pozostawała ... wojewodów krakowskiego, poznańskiego, sandomierskiego i kaliskiego. Stanowimy ponadto o pieniądzu..., aby król z grzywny srebra czystego, nie więcej bił monet niż sześć florenów. (...) Tak też wszystkie te prawa, żadnego nie wyłączając ... zatwierdzamy i obiecujemy przestrzegać ... .
STATUT PIOTRKOWSKI.
PIOTRKÓW 13 MARCA 1504, ALEKSANDER I JAGIELLOŃCZYK
(ŹRÓDŁO: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 294)
[W przywileju, zniesiono polityczne postanowienia przywileju mielnickiego. W poszczególnych statutach zrównano w prawach izbę poselską i radę królewską (senat). Określono uprawnienia izby poselskiej oraz uprawnienia i skład senatu. Ustalono centralne urzędy w państwie polskim: marszałka królestwa, marszałka nadwornego, kanclerza, podkanclerza, sekretarza, skarbnika królestwa, podskarbiego nadwornego oraz określono ich uprawnienia - m.in. zakazano ich łączenia. W ten sposób ustalone zostały polskie centralne urzędy administracyjne i wprowadzono tzw. egzekucję praw. Ustalono również zwrot bezprawnie trzymanych przez szlachtę dóbr królewskich (królewszczyzn) tzn. egzekucję dóbr]
KONSTYTUCJA "NIHIL NOVI".
RADOM 31 MAJA 1505, ALEKSANDER I JAGIELLOŃCZYK
(ŹRÓDŁO: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 299)
(...)
Ponieważ prawa ogólne i ustawy dotyczą nie pojedynczego człowieka, ale ogółu narodu... postanowiliśmy, iż odtąd na potomne czasy nic nowego stanowionym być nie ma przez nas i naszych następców bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich, co by było ujmą i ku uciążeniu Rzeczypospolitej oraz ze szkodą i krzywdą czyjąśkolwiek tudzież zmierzało ku zmianie prawa ogólnego i wolności publicznej. (...) Gdy toż nie wszystkim było przystępne, co wszystkich obchodzi, gdyż przez pewne odzwyczajenie się i nieuwagę przywileje i księgi statutów... całemu narodowi zamknięte i nieznane były, przeto... proszeni byliśmy aby dla całego królestwa wydali jedną księgę , obejmującą wszystkie ustawy, obowiązujące w tym państwie, przez przodków naszych...wydane z dołożeniem innych statutów Naszych, i abyśmy księgę tę rozesłali... aby znajomość jego powszechną stać się mogła. (...) Postanawiamy, że żaden szlachcic nie ma być więziony, który ma dobrą sławę, jeżeli pierwej przekonanym o winie nie będzie, Nie uważa się zaś za człowieka dobrej sławy tego, kto trzy razy w spiskach złoczyńców został zanotowany, tak więc jako człowiek złej sławy bez przewodu sądowego, na podstawie tej ustawy schwytany i uwięziony być może. (...) Mieszczanie mający dziedziczne dobra ziemskie, na których służba wojenna ciąży, od służby tej nie mają być uwalniani.