DYDAKTYKA- ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE
9. Bariery w szkolnym odbiorze liryki
Opracowane wg: B. Chrząstowska, Lektura i poetyka, Warszawa 1987
Warto zwrócić uwagę, że młodzież czyta poezję przede wszystkim dla szkoły i w imieniu szkoły. Dlatego też w większym stopniu, aniżeli w przypadku prozy, w odbiorze liryki uwzględnić należy uwarunkowania szkolne. Postawy młodzieży programuje jednak nie tylko szkoła, ale także podkultury młodzieżowe (np. piosenka poetycka).
Mechanizmy trudności w odbiorze liryki uczniów z klas maturalnych zbadał i opisał Zenon Uryga. Z kategorii odbiorcy wirtualnego wyprowadza on następujący wniosek:
tekst wznosi barierę odbioru, odwołuje się do wyobraźni, wiedzy, świadomości językowej odbiorcy. Z racji tego, że Uryga bada reakcje, postawy i możliwości percepcyjne rzeczywistego odbiorcy poezji, w pojęciu bariery odbioru uwzględnia nie tylko wyznaczniki tkwiące w samym tekście dzieła, ale także sytuację odbioru.
Analizując trudności rozumienia utworu i mechanizm kształtowania się postaw wobec lektury, wyróżnia trzy typy barier percepcyjnych:
-barierę kulturową ▬ źródła trudności tkwią w samym dziele, w sposobie organizacji tekstu
- barierę językową ▬
- barierę postaw i sprawności recepcyjnych ▬ bariera związana z dyspozycjami osobowymi
odbiorcy
BARIERA KULTUROWA
Związana przede wszystkim z kwestią rozumienia przez odbiorcę tradycji kulturalnej, która jest elementem składowym wypowiedzi poety. Obejmuje ona dwa zespoły czynników:
znaki kulturowe- wydarzenia historyczne, fakty kulturalne, obrazy z życia epoki, osoby, zjawiska artystyczne, konkretne dzieła sztuki, upowszechnione mity i symbole (mniej lub bardziej wyraźne w tekście), które odbiorca musi rozpoznać i odpowiednio włączyć w interpretację
konwencje- zespoły norm, które określają charakter konstrukcji poetyckiej i wyznaczają reguły postępowania odbiorcy wobec tekstu
Treści kulturowe są łatwo dostępne odbiorcy, jeśli wyprowadzone zostały bezpośrednio (wyobrażenie bądź pojęcie) i są dostatecznie wyraźnie wyeksplikowane. Trudność natomiast wzrasta, gdy istnieją w tekście potencjalnie- w aluzji literackiej, stylizacji, odwołaniu do tradycji określonego tematu, znaku kulturowym o określonej funkcji symbolicznej bądź mitologicznej, skonwencjonalizowanych znakach alegorycznych, w nawiązaniu do kontekstu macierzystego. Wówczas czytelnik musi rozpoznać znak i zidentyfikować treść kulturową, do których utwór się odwołuje. Ma zatem zadanie podwójne: spełnić dyrektywy tekstu przewidziane dla odbiorcy wirtualnego i przezwyciężyć różnice, jakie między odbiorcą rzeczywistym a dziełem zgromadził czas.
Uczniowie maja problem nie tylko w zakresie odwołań biblijnych i kultury literackiej, ale także ze zrozumieniem związków genetycznych utworu z epoką.
Należy jednak dodać, że źródła bariery kulturowej tkwią, poza dyspozycjami osobowymi odbiorcy i skomplikowana strukturą tekstu, w uwarunkowaniach instytucjonalnych- niedobrej tradycji szkolnej analizy tekstu. Wg Urygi wiedza historycznoliteracka uczniów jest mało funkcjonalna.
BARIERA JĘZYKOWA
Tę z kolei barierę Uryga rozpatruje na tle percepcji utworu poetyckiego. Może funkcjonować na korzyść lub niekorzyść odbioru, a uzależniona jest od literackich i językowych kompetencji odbiorców. Stopień trudności wzrasta tu w zależności od komplikacji struktury poetyckiej.
Autor bierze pod uwagę następujące typy konstrukcji poetyckich:
bezpośrednia wypowiedź liryczna (dyskurs) a obraz (Radość pisania Szymborskiej)
Bariera językowa w tej strukturze poetyckiej związana jest ze zrozumieniem kreatywności obrazu. Uwaga uczniów zatrzymuje się na bezpośredniej, komunikatywnej funkcji języka, niedostatecznie eksplikowany jest obraz, pojawia się mimetyzm, dosłowność odczytań, pospieszna alegoryzacja wyizolowanych elementów.
symboliczna i wieloznaczna fabuła (Dziewczyna Leśmiana)
Bariera językowa polega tu na wieloznaczności symbolu, pojawiają się zazwyczaj niepełne interpretacje lub- streszczenia.
krańcowa oszczędność słowa apelująca do wyobraźni (Księżyc świeci Różewicza)
Problemem jest tu spotęgowanie wyobraźni, wypełnienie zmysłowe przestrzeni uzupełnione wątkami fabularnymi spoza tekstu
intensywność metaforyczno- obrazowych struktur języka (Psalm o nożu w plecach Nowaka, Równanie serca Przybosia)
Bariera językowa zasadza się na scaleniu , powiązaniu znaczeń rozproszonych, Częste jest fałszowanie sensu, bezradność wobec tekstu.
Bariera językowa związana jest z pewnymi trudnościami natury dydaktycznej:
- nastawienie uczniów na język komunikacji codziennej
- brak wyobraźni ( bezradność wobec brzmieniowych i obrazowych wartości słowa)
- nieumiejętność kontroli i selekcji skojarzeń w kontakcie z tworzywem językowym utworu
- nieumiejętność wykorzystania wiedzy historycznoliterackiej w interpretacji
BARIERA POSTAW I SPRAWNOŚCI RECEPCYJNYCH
Jest niejako pochodna wobec powyższych, związana często z tym ,że szkoła nie wyrabia sprawności recepcyjnych ucznia. Powodem tego jest pobieżna lektura, rzadkość ćwiczeń analitycznych i płytkość dokonywanych analiz, preferencje dla prozy, brak czasu, utylitarność celów nauczania.
Postawy uczniów wobec prozy mają charakter okresowy lub sytuacyjny i nie są one osobowościowe, nie wypływają z zainteresowania sztuką. Postawy i nastawienie związane są ze sprawnościami recepcyjnymi.
Typowe postawy to:
- niechęć wobec „niezrozumiałych ”wierszy współczesnych i manifestowanie upodobania dla tradycji poetyckiej
- skrępowanie wobec wysokich wymagań tekstu
- nieufność wobec własnych możliwości percepcyjnych
- aktywność poznawcza
- wola przezwyciężenia trudności ( w przypadku wyrobionej już w pewnym stopniu sprawności recepcyjnej)
Trudności uczniów w odbiorze liryki zależą od miejsca, jakie wyznacza się dziełu literackiemu w procesie dydaktycznym i od jakości samego procesu. Jakości procesu dydaktycznego są bardzo zróżnicowane- wyznacza się cztery modele dydaktyki:
model pozaliteracki
model historycznokulturowy
zdezintegrowany
Te trzy kształtują klasyczny, szkolny stereotyp odbioru- style: mimetyczny, alegoryczny, ekspresyjny i mnożą trudności w odbiorze
„w kręgu interpretacji” - nastawiony na literackość i procesy interpretacyjne uwzględniające konteksty macierzyste utworu ( tu bariera sprawności recepcyjnych została uchylona).
Stopień trudności w odbiorze poezji jest uzależniony od sprawności językowych samych uczniów. Zatem bariera, jaką wnosi język poetycki, jest wtórna, nadbudowana nad pierwszą- ogólnojęzykową. Język uczniów (świadomość systemowa, sprawność w posługiwaniu się nim)stanowi podstawę, na której można by ustalić stopień trudności w zrozumieniu języka danego tekstu, ustalić wysokość poprzeczki postawionej przez tekst.
Uczniowie posługują się kodem ograniczonym. Bariera języka ma zatem podwójny wymiar:
najpierw stopień trudności wnosi język ucznia o charakterze kodu ograniczonego, a dopiero na tym podłoże kolejną zaporę buduje język poezji. Bariery percepcyjne są wznoszone nie tylko przez teksty i dyspozycje osobowe lecz przede wszystkim przez sytuacje społeczne, a szczególnie szkolne procesy komunikacyjne.