Pojęcia i toposy prawnicze.

Określenia i zwroty - głównie zaczerpnięte z języka łacińskiego, a obecnie także, /chociaż proporcjonalnie w nieporównanie mniejszej skali/ z języka angielskiego, francuskiego i niemieckiego, które zostały wprowadzone do języka prawnego i prawniczego wyrażają ważne kategorie zjawisk prawnych, instytucji prawnych, zasad prawnych, zasad interpretacji prawa, charakteryzują typ systemu prawnego, są kluczowymi i najważniejszymi pojęciami lub zwrotami charakterystycznymi dla poszczególnych gałęzi prawa, odzwierciedlają istotne cechy kultury prawnej itd.

Niezależnie od pełnienia tych specyficznych ról, pojęcia te są częścią składową „żargonu zawodowego prawników”. Posługiwanie się nimi jest bardzo często niezbędne, a już na pewno niezbędna jest ich znajomość w stopniu podstawowym, ze względu miedzy innymi na: zrozumienie tekstów prawnych, /to rzadziej/, prawniczych, /to częściej/, ale także wykładów z zakresu prawa i wypowiedzi praktyków. Posługując się nimi, należy jednak zawsze miarkować ich użycie, to znaczy, używać tylko wtedy i w takich sytuacjach, gdy jest to niezbędne dla jasności i precyzji wypowiedzi, a nade wszystko, używać w sposób właściwy, aby ich użycie było zgodne ze znaczeniem.

Znajomość i konsekwentne używania współcześnie bardziej rozbudowanych sentencji/paremii łacińskich (sentencja/paremia - to zwięzłe zdanie, o skondensowanej treści, zawierające ogólną myśl, wskazówkę moralną, prawdę życiowa, zasadę prawną) jest coraz rzadsze, ale zapoznanie się z nimi i ich zrozumienie musi być traktowane jako ważny element wykształcenia prawniczego. Toposy prawnicze, czyli: zasady, podstawy rozumowania, utarte, ogólnie przyjęte sądy, stanowią istotny element kultury prawnej.

Wspomniana wyżej kategoria zwrotów językowych dotyczy tylko tych, które są używane in extenso, a nie odnosi się do wielu pojęć, które mają źródłosłów łaciński /obcy/, ale są pojęciami języka polskiego, np. depozyt, kuratela, eksmisja i wiele innych.

Salvo errore et omissione!

Pojęcia i sentencje ogólne:

Acquis commnautaire /franc./ - dorobek prawny Wspólnoty

Actor sequitur forum rei - dla powoda właściwy jest sąd pozwanego

Bona fide - w dobrej wierze

Bonum commune - wspólne dobro

Datio in solutum - świadczenie rzeczy w miejsce wykonania zobowiązania.

De facto - z mocy faktu (w rzeczywistości)

De iure - z mocy prawa (na mocy prawa).

Dura lex, sed lex - twarde prawo, ale prawo.

Erga omnes - wobec wszystkich.

Ignorancia iuris nocet - nieznajomość prawa szkodzi /nie usprawiedliwia/.

In extenso - w całości (dokładnie - dotyczy np. cytowania opracowania, ustawy)

In personam - przeciwko określonej osobie /powództwo/, wobec określonej osoby /roszczenie/

Inter partes - miedzy stronami stosunku prawnego.

Interim - tymczasem, stan tymczasowy (dotyczy np. pełnionych funkcji)

Ipso iure - z samego prawa,

Ius - prawo w znaczeniu szerszym - bliskie pojęciu prawa natury.

Ius cogens - przepisy prawa bezwzględnie obowiązujące /imperatywne/

Ius dispositivum - przepisy prawa względnie obowiązujące /dyspozytywne/.

Ius gentium - prawo narodów, synonim pojęcia prawo międzynarodowe publiczne.

Ius incertus - prawo niejasne,

Ius naturale - prawo natury

Ius publicum - prawo publiczne,

Lex - prawo w znaczeniu prawa stanowionego.

Lex mercatoria - w średniowieczu prawo handlowe respektowane w miastach portowych różnych państw. W nawiązaniu do tego pojęcia współcześnie mówi się o specyfice „prawa w sieci”, nie tylko handlowego.

Lex imperfectae - prawo niedoskonałe (norma niedoskonała) ze względu na brak sankcji nieważności lub kary.

Nemo iudex in causa sua - nikt nie jest /właściwym/ sędzią we własnej sprawie.

Pacta sunt servanda - umów należy przestrzegać.

Vis legis - siła ustawy.

Vis probandi - siła dowodowa.

Pojęcia, zasady i sentencje odnoszące się do prawa, związków prawa z państwem, społeczeństwem i innymi systemami normatywnymi, np. moralnością.

Bellum omnium contra omnes - wojna wszystkich przeciwko wszystkim (jedna z charakterystyk stanu pierwotnego społeczności, uzasadniająca zawarcie umowy społecznej, powstanie państwa i prawa).

Iusticia est fundamentum regnorum - sprawiedliwość jest fundamentem rządów.

Iustitia civitatis fundamentum - sprawiedliwość jest podstawa państwa.

Lex iniusta non est lex - prawo niesprawiedliwe nie jest prawem (określenie wyrażające silne związki prawa z moralnością.

Lex iniustissima non est lex - prawo najbardziej /skrajnie/ niesprawiedliwe nie jest prawem (określenie wyrażające bezwzględne związki prawa z moralnością.

Nulla potentia super leges esse debet - żadna władza nie powinna być ponad prawem.

Princeps legibus solutus - panujący nie podlega prawu.

Rule of law /ang./- rządy prawa. (Często pojecie to jest używane jako równoważne dla niem. Rechtstat - państwo prawa, chociaż Rechtstat jest tłumaczone jako state under the rule of law.

Suprema lex - najwyższe prawo.

Ubi civitas ibi ius - gdzie państwo tam prawo.

Ubi societas ibi civitas - gzie społeczeństwo tam państwo.

Ubi societas, ibi ius - gdzie społeczeństwo tam prawo.

Pojęcia, zasady i sentencje odnoszące się do źródeł prawa, tworzenia prawa i dziedzin prawa.

Abrogatio - całkowite uchylenie obowiązującego prawa w określonym zakresie.

Derogatio - uchylenie części obowiązującego prawa.

Desuetudo - odejście w zapomnienie ustawy lub zwyczaju prawnego /dotyczy obowiązywania prawa w kontekście jego długiego niestosowania/

Facta probantur, iura novit curia - okoliczności faktyczne należy udowodnić, a sąd zna prawo.

Fontes iuris cognoscendi - źródło poznania prawa.

Fontes iuris oriundi - źródło prawa w sensie formalnym /kształtowanie się prawa/.

Iura novit curia - sąd zna prawo.

Lex abrogata - ustawa unieważniona, (usunięta z systemu prawnego).

Lex generalis - ustawa ogólna (ze względu na przedmiot i jego ogólny zakres regulacji).

Lex retro non agit - prawo, ustawa nie działa wstecz (zasada odnoszona do procesu stanowienia prawa wyrażająca postulat pod adresem prawodawcy).

Lex specialis - ustawa szczególna (ze względu na przedmiot i jego szczególny zakres regulacji)

Obrogatio - zastąpienie dotychczasowej ustawy przez zgłoszenie/wprowadzenie w danym zakresie nowej.

Promulgatio legis necessaria est ad hoc, quod lex habet suam virtutem - ogłoszenie ustawy jest konieczne aby uzyskała ona moc obowiązującą.

Publicun ius est quod ad statum rei Romane spectat , privatum quod ad singulorum utilitatem - prawem publicznym jest to które dotyczy stanu państwa rzymskiego, zaś prawem prywatnym to co dotyczy interesu jednostki.

Ratio legis - uzasadnienie ustawy.

Vacatio legis - okres między wydaniem/uchwaleniem aktu prawnego a jego wejściem w życie.

Pojęcia, zasady i sentencje odnoszące się do procesu stosowania i interpretacji prawa.

A contrario - z przeciwieństwa /rozumowanie, argumentacja, dowodzenie/.

A maiori ad minus - argument a fortiori, z większego o mniejszym /rozumowanie, argumentacja, dowodzenie/.

A minori ad maius - argument a fortiori, z mniejszego o większym /rozumowanie, argumentacja, dowodzenie/.

Argumentum a coherentia - argument odwołujący się do spójności.

Argumentum a contrario - wnioskowanie /argument interpretacyjny/ z przeciwieństwa.

Argumentum a forteriori - argument jeszcze silniejszy od tego, który uznał przeciwnik.

Argumentum a simile - wnioskowanie z podobieństwa analogia legis i analogia iuris

Audiatur et altera pars - należy wysłuchać strony przeciwnej /zasada procesu kontradyktoryjnego/.

Ceteris paribus - uwzględniając te same warunki.

Clara non sunt interpretanda - to, co jest jasne nie podlega interpretacji.

Contra legem - przeciw prawu (dotyczy, np. interpretacji prawa, stosowania prawa)

Contra legem - przeciw prawu /wykładnia sprzeczna z kanonami wykładni prawa/. /Również typ decyzji wydanej wbrew obowiązującemu prawu.

Da michi factum, dabo tibi ius - udowodnij fakt, a przyznam ci prawo (wymierzę sprawiedliwość)

De lege ferenda - z punktu widzenia pożądanej zmiany lub uzupełnienia obowiązującego prawa. (W dogmatyce prawa postulat zmiany i propozycja dotycząca zakresu zmiany w prawie lub konkretnym akcie prawnym).

De lege lata - z punktu widzenia obowiązującego prawa.

Distinguishing /ang./ - zasada w systemie common law odejścia od reguły zawartej w precedensie ze względu na istotne różnice stanu faktycznego rozpatrywanej sprawy a stanu faktycznego stanowiącego podstawę precedensu

Exceptiones no sunt extendendae - wyjątki nie podlegają rozszerzeniu /uogólnieniu.

Ibidem dixit quam voluit - Tamże powiedziano ile chciano powiedzieć /o intencji prawodawcy - wykładnia intencjonalna/.

In dubio pro reo - wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego.

Interpretatio extensiva - wykładnia rozszerzająca.

Interpretatio cassant in claris - interpretacja kończy się wraz z osiągnięciem jasności.

Interpretatio declarativa - wykładnia literalna.

Interpretatio restrictiva - wykładnia zawężająca.

Ius respondendi - uprawnie /podmiotowe/ dokonywania wiążącej interpretacji prawnej

Lex posterior derogat legi priori - ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą./reguła chronologiczna/

Lex specialis derogat legi generali - ustawa szczególna wypiera ustawę ogólną. /reguła merytoryczna/

Lex superior derogat legi inferior - ustawa o wyższej mocy prawnej uchyla ustawę o niższej mocy prawnej./reguła hierarchiczna/.

Minus dixit quam voluit - mniej powiedziano niż chciano powiedzieć /o intencji prawodawcy - wykładnia intencjonalna/.

Necessitas caret lege - w sytuacji przymusowej nie ma prawa.

Non bis in idem - nie dwukrotnie w tej samej sprawie ( zasada wyrażająca zakaz ponownego karania za ten sam czyn).

Nulla poena sine lege - nie ma kary bez ustawy /podstawy prawnej/ ( za czyn można być ukaranym tylko jeśli jest to przewidziane w ustawie).

Nullum crimen sine lege - nie ma zbrodni bez ustawy.

Nullum tributum sine lege - żadnej daniny /podatku/ bez ustawy.

Obiter dicta - okoliczności nieistotne dla rozstrzygnięcia sprawy /w systemie prawa anglosaskiego uwagi sędziego/elementy decyzji/ wyrażone w opinii, które nie są istotne dla linii rozumowania prowadzącego do wydania orzeczenia w sprawie.

Opinio communis doctorum - powszechna opinia w kręgu uczonych.

Per analogiam - analogia legis i analogia iuris - przez analogie /rozumowanie, argumentacja, dowodzenie/.

Plus dixit quam voluit - więcej powiedziano niż chciano powiedzieć /o intencji prawodawcy - wykładnia intencjonalna/.

Praeter legem - obok prawa / wykładnia rozszerzająca/

Preasumptio boni viri - domniemanie dobrej a nie złej wiary.

Preasumptio iuris - domniemanie prawne.

Preater legem - obok ustawy

Questio iuris - kwestia (pytanie) prawne.

Ratio decidendi - motyw decyzji, zasada ogólna leżąca u podłoża decyzji.

Rebus sic stantibus - w danym stanie sprawy.

Secundum legem - stosownie do prawa / wykładnia zgodna z prawem/

Secundum legem - zgodnie z ustawą.

Stare decisis non movere quieta - stać przy ustalonych sposobach rozstrzygania spraw (nie naruszać tego, co ustalone).

Sub colore iuris - pod pozorem prawa.

Ubie eadem legis ratio ibi eadem legis disposition - gdzie ten sam cel, tam również taka sama dyspozycja ustawy.

---