TRUCIZNY

1. POJĘCIE TRUCIZNY
Trucizna jest substancją, która wprowadzona w niewielkiej dawce do organizmu człowieka może wywoływać zakłócenia jego normalnych funkcji życiowych lub spowodować zgon ze względu na swe właściwości toksykodynamiczne.

2. PODZIAŁ SUBSTANCJI CHEMICZNYCH
Uwzględniając siłę toksykodynamicznego działania, substancje chemiczne dzieli się na trzy klasy:
-trucizny(doprowadzające zazwyczaj do pogorszenia stanu zdrowia, a nawet do śmierci)
-środki szkodliwe (mogące bardzo niekorzystnie wpłynąć na zdrowie i kondycję)
-środki praktyczne nieszkodliwe dla zdrowia (niepowodujące negatywnych zaburzeń w funkcjonowaniu człowieka)

3. PODZIAŁ TRUCIZN
Trucizny dzielą się na dwie zasadnicze grupy. Pierwszą stanowią trucizny pochodzenia naturalnego, drugą zaś trucizny antropogeniczne wytwarzane przez samego człowieka. Najpierw skupimy się na pierwszej z tych grup.

4. ŹRÓDŁA TRUCIZN POCHODZENIA NATURALNEGO
Otóż trucizny pochodzenia naturalnego wytwarzane są głównie przez bakterie chorobotwórcze, trujące grzyby i rośliny oraz zwierzęta jadowite.

Bakterie- produkują dwa rodzaje toksyn: egzotoksyny (zwane także ektotoksynami bakteryjnymi) –są to bardzo silne jady zewnątrzkomórkowe, wysokotoksyczne białka wytwarzane przez niektóre bakterie i wydalane na zewnątrz komórki. W zakażeniach bakteriami ektotoksycznymi zarazek rozmnaża się we wrotach zakażenia, natomiast wydzielana toksyna dostaje się do krwiobiegu i uszkadza narządy wewnętrzne (np. jad błoniczy, błonica) lub ośrodkowy układ nerwowy (np. jad tężcowy, tężec). Ektotoksyny dają się łatwo odtruwać i przechodzą w anatoksyny.

Natomiast drugim rodzajem toksyn wywoływanych przez bakterie są endotoksyny- wytwarzane we wnętrzu komórki bakteryjnej i uwalniające się dopiero przy jej rozpadzie. Działają słabiej toksycznie niż ektotoksyny. Są to kompleksy cukrowo-lipidowo-białkowe, stanowiące składnik ścian komórkowych bakterii Gram-ujemnych. Endotoksyny mają słabe właściwości antygenowe, ale silne właściwości gorączkowotwórcze.

BAKTERIE SALMONELLA
W naszym kraju bakterie Salmonella enterica (zwane też pałeczkami paraduru ) są odpowiedzialne za większość zatruć pokarmowych. Bakterie te znajdują się głównie w mięsie i jego przetworach, drobiu, jajach i ich przetworach oraz w rybach, twarogach, serach twardych, miękkich i topionych, a nawet w sokach owocowych. Zakażona żywność niczym się nie różni od zdrowej . Do zakażenia naszego układu trawiennego wystarczy ok. 20 bakterii. Liczne salmonelle są chorobotwórcze dla człowieka - wywołują m.in. dur brzuszny i dury rzekome, ostre zatrucia pokarmowe.




Objawy zatrucia występują najczęściej 6–72 godzin po spożyciu zanieczyszczonego pokarmu. Początek choroby jest nagły i manifestuje się wodnistą biegunką, tępymi bólami brzucha, mdłościami i wymiotami. Zaburzeniom pokarmowym zwykle towarzyszy gorączka (do 39°C), ból głowy, dreszcze, ogólne rozbicie. Burzliwe objawy ustępują po 2–3 dniach, ale wyzdrowienie – w lżejszych przypadkach – następuje po 7 dniach. O rozpoznaniu decyduje dodatni wynik posiewu z krwi i stolca.

Matecznikiem bakterii Salmonella są zwierzęta dzikie i hodowlane. W sprzyjających warunkach (ciepło, wilgoć, obecność białka) bakterie mogą żyć poza organizmem żywym przez kilka miesięcy. Przemysłowa hodowla drobiu i przetwórstwo żywności przyczyniły się w ostatnich latach do wzrostu zachorowań na salmonellozy na całym świecie. Najczęściej człowiek zakaża się od zwierząt. Nośnikiem bakterii są jaja, mięso, mleko. Ponadto od ludzi wydalający pałeczki z kałem (nosicieli). Najczęstszym nośnikiem żywnościowym pałeczek są produkty zawierające surowe jaja (majonezy, kremy, lody, zupy dla niemowląt i in.) oraz rozdrobnione przetwory mięsne: tatar, pasty rybne, galaretki, pasztety, pierogi.

PROFILAKTYKA PRZED SALMONELLĄ
- Pałeczki salmonelli giną w temperaturze 60–65°C, można więc uniknąć zatrucia podgrzewając potrawy.
- Przechowujemy żywność w niskiej temperaturze, zapobiegamy rozmrażaniu i ponownemu zamrażaniu żywności, całkowite rozmrażanie drobiu, mięsa, ryb i ich przetworów stosujemy tylko przed przystąpieniem do smażenia, pieczenia, gotowania
-Wydzielamy miejsce w lodówce na surowy drób, mięso i jaja tak, aby nie stykały się z innymi produktami,
- Skorupki jaj zawsze myjemy ciepłą wodą tuż prze użyciem, a następnie zanurzamy je na 10 sekund we wrzątku. Jaja trzymamy w lodówce tylko w przeznaczonym dla nich miejscu.
- Dłuższe przetrzymywanie produktów, w których łatwo mnożą się bakterie (wyroby garmażeryjne, tatar, pasty rybne, jajeczne, mięsne), w temperaturze pokojowej znacznie zwiększa ryzyko zatrucia Salmonellą.

Leczenie na ogół ogranicza się do prawidłowego nawadniania i żywienia. Wbrew powszechnej opinii zakażenie pałeczkami Salmonelli nie wymaga stosowania antybiotyków, jeśli nie chory nie ma obniżonej odporności. Leczenie antybiotykami takie należy rozważyć u niemowląt, w przypadku uogólnienia się zakażenia, oraz u dzieci i dorosłych z obniżoną odpornością (po przeszczepach, w podeszłym wieku, itp.). Zagrażają wówczas powikłania w postaci objawów toksycznych, zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej, posocznicy. Ciężej chorzy wymagają leczenia szpitalnego.

Grzyby trujące- liczne gatunki grzybów kapeluszowych, nieraz bardzo podobnych do gatunków jadalnych są przyczyną wielu ciężkich, a nierzadko śmiertelnych zatruć wśród niedoświadczonych zbieraczy. Uchronić przed nimi może jedynie nauczenie się dokładnego rozpoznawania grzybów, gdyż nie ma żadnej innej metody pozwalającej na odróżnienie grzybów trujących. Najbardziej niebezpieczne z grzybów trujących to muchomor sromotnikowy (śmiertelnie trujący!), często mylony z pieczarką, gołąbkiem zielonym, kanią czubajką lub gąską żółtą. Kolejny grzyb trujący to strzępiak ceglasty, który zazwyczaj jest mylony z majówką wiosenną. Również wieruszka zatokowata wyglądem przypomina pieczarkę. Niebezpiecznym grzybem jest także borowik szatański, którego spożycie powoduje ciężkie dolegliwości żołądkowo-jelitowe. Owocniki niektórych gatunków, niejadalne w stanie surowym, są nieszkodliwe po ugotowaniu i odlaniu wody, ale często jest to metoda zawodna, toteż lepiej w ogóle zrezygnować ze spożywania niepewnych gatunków. Trucizny niektórych grzybów kumulują się w organizmie, chociaż nie powodują natychmiastowych objawów zatrucia (np. olszówki). Niektóre grzyby zawierają substancje halucynogenne, toteż poszukiwane są przez osoby nadużywające narkotyków, są one zarazem surowcem do produkcji leków psychotropowych (leki uspokajające i psychotropowe). Do objawów zatrucia muchomorem sromotnikowym po 24-48 godzinach należą: bóle i zawroty głowy, nudności, wymioty, biegunka, bóle brzucha, osłabienie, zaburzenia krążenia i oddychania, sinica odwodnienie; po 2-5 dniach: uszkodzenie wątroby, śpiączka wątrobowa.

TOKSYNY ZAWARTE W MUCHOMORZE
Większość zatruć śmiertelnych powoduje użycie do przyrządzania potraw z zielonego muchomora sromotnikowego, jego albinotycznej odmiany muchomora wiosennego. Spośród 12 poznanych grzybowych trucizn, działających bardziej lub mniej na człowieka, najgroźniejsza jest działająca na wątrobę i najczęściej powodująca przypadki śmiertelne amomityna. Jej działanie ujawnia się między 10 a 11 godziną po spożyciu. Ostre bóle żołądka połączone z wymiotami i biegunką to pierwsze objawy. Równocześnie występuje silny spadek ciśnienia krwi, przyspieszenie pulsu, stany szokowe i odwodnienie organizmu. Po 1 lub 2 dniach, przy dobrej opiece zauważalna jest poprawa stanu zdrowia. Wówczas ujawniają się uszkodzenia wątroby. Jeśli dawka spożytej trucizny była duża, śmierć następuje po 4 do 7 dniach i niemal zawsze spowodowana jest niewydolnością wątroby.

Amanityna jest bardzo trwałą trucizną. Gotowanie w najmniejszym stopniu nie zmniejsza jej możliwości na organizm. Wysuszone muchomory sromotnikowe nawet po 10 latach są w pełni toksyczne. Wystarczy zjedzenie 50 gramów świeżych grzybów zawierających amanityne, aby spowodować śmierć dorosłego człowieka. Ostatnio stwierdzono również duża zawartość amanityny również w hełmówce obrzeżonej (bardzo podobnej do jadalnych łuszczaków zmiennych).

Muscymol (inne nazwy: muscimol, panteryna) - alkaloid muchomora czerwonego o właściwościach odurzających. Muscymol nie jest metabolizowany przez organizm i wydalany jest w postaci niezmienionej. Średnia narkotyczna dawka: 10-15 mg. Występuje w muchomorze czerwonym w śladowych ilościach, ale może powstać w wyniku rozpadu kwasu ibotenowego, którego jest znacznie więcej (0,1% suchej masy grzybów). Muscymol powoduje zaburzenia świadomości, halucynacje, niepokój i inne działania charakterystyczne dla silnych psychodelików.

PIERSZWA POMOC PO ZATRYCIU GRZYBAMI
Pierwsza pomoc polega na płukaniu żołądka nawet do 3-4 doby od zjedzenia grzybów. Zawsze należy zabezpieczyć popłuczyny, jak również wymiociny i kał do badania mikologicznego. Do płukania należy używać węgla aktywowanego, który bardzo dobrze adsorbuje toksyny grzybowe. Jednak skuteczność węgla wyraźnie maleje wraz z upływem czasu od chwili spożycia grzybów. Chory musi jak najszybciej trafić do specjalistycznego ośrodka toksykologicznego gdzie będzie prowadzone dalsze intensywne leczenie.

Rośliny trujące – rośliny zawierające tylko w niektórych swoich częściach lub w całym organizmie roślinnym substancje trujące, toksyczne dla człowieka i zwierząt, mogą to być takie substancje chemiczne jak np.: alkaloidy, glikozydy, saponiny oraz olejki lotne. Stosowane w niewielkich ilościach, związki te mogą mieć działanie lecznicze, dlatego są składnikiem bardzo wielu cennych leków (np. chinina, morfina, leki nasercowe). Bardzo wiele gatunków trujących występuje wśród grzybów. Toksyczne związki produkowane przez rośliny nazywane są alkaloidami. Związki te występują mają skomplikowaną budowę, zawierają azot i wykazują właściwości zasadowe. Alkaloidy występują gł. w postaci soli kwasów organicznych m.in. w maku, kawie, herbacie, tojadzie. Klasyfikuje się je wg pochodzenia (np. alkaloid tojadu) lub budowy chemicznej (np. alkaloidy purynowe, chinolinowe). Poznano kilka tys. alkaloidów o właściwościach toksycznych, a do najbardziej znanych należą m.in.: kofeina, kokaina, morfina, czy nikotyna. Rola alkaloidów w życiu roślin nie została dotychczas wyjaśniona. Pierwszym wyodrębnionym alkaloidem była morfina wynaleziona w 1804 r.

Glikozydy-są połączeniami cukrów prostych (np. glukozy) ze związkami o charakterze alkoholi lub fenoli. W medycynie zastosowanie znalazły przede wszystkim glikozydy występujące u naparstnicy, miłka wiosennego, a także konwalii majowej. Stosuje się je przede wszystkim w leczeniu niewydolności mięśnia sercowego. Przedawkowanie może spowodować duszności, zwolnienie akcji serca, a nawet śmierć, dlatego leczenie z ich użyciem musi odbywać się pod stałą kontrolą lekarza. Odrębną grupę stanowią glikozydy antrachinowe, które występują m.in. w : kłączu rzewienia, korze kruszyny oraz liściach senesu. Mogą wpłynąć negatywnie na jelito grube, powodując wypróżnienie. Stosuje się je przede wszystkim jako środki przeczyszczające o silnym działaniu.

ROŚLINA TRUJĄCA- TOJAD MOCNY
Jedną z najgroźniejszych roślin występujących na terenie Polski (Sudety, Karpaty, Góry Świętokrzyskie) jest tojad mocny Aconitum napellus; uważany jest za najbardziej trującą roślinę europejską. Już samo zerwanie i podrażnienie skóry toksycznym alkaloidem znajdującym się we wszystkich częściach rośliny może spowodować zapalenie skóry i ciężkie zatrucie. Spożycie korzenia tojadu - mylonego nieraz z korzeniem selera czy chrzanu - może być śmiertelne. Równie groźny jest tojad lisi Aconitum vulparia - porastający wąwozy i lasy łęgowe.Roślina zawiera od 0,2 do 3 % alkaloidów, takich jak akonityna, mezoakonityna, hipakonityna, neopelina. Najbardziej szkodliwe alkaloidy, mogące już w ułamkach miligrama spowodować śmiertelne zatrucia, znajdują się w bulwach korzeniowych tojadu mordownika. W zespole występujących tam alkaloidów najbardziej trująca jest akonityna, będąca mieszanką trzech odmian tego związku. Już jedna kropla 0,01 - procentowego, a więc bardzo rozcieńczonego roztworu tego związku powoduje znieczulenie języka. Akonityna poraża ośrodek oddechowy i unerwienie serca, a w większych dawkach powoduje śmierć.

PIERWSZA POMOC PRZY ZATRUCIU TOJADEM MOCNYM
Niezbędna jest natychmiastowa hospitalizacja. Przeżycie pierwszej doby po zatruciu przeważnie daje rokowania na wyzdrowienie.

Jady zwierząt- są to wydzieliny gruczołów jadowych zwierząt (u niektórych gatunków także gruczołów ślinowych), będące białkami, zawierające również enzymy proteolityczne. Pełnią one rolę obronną, służą także do zdobywania pożywienia przez szybkie obezwładnienie ofiary. Ich działanie w ciele ofiary zależy od rodzaju jadu, stanu fizjologicznego zwierzęcia jadowitego oraz stanu fizjologicznego ofiary. Jady zwierząt wywoływać mogą zaburzenia lub blokadę funkcji układu nerwowego, zaburzenia pracy serca i układu krążenia, martwice tkanek. Gruczoły jadowe posiada szereg gatunków zwierząt, m.in. niektóre mięczaki, jamochłony, owady, pajęczaki(np. ptasznik, czarna wdowa), płazy(np. liściołaz żółty, drzewołaz złocisty), gady(np. kobra,żmija), a także niektóre ssaki.

KOBRA INDYJSKA
Kobra indyjska jest zwierzęciem jadowitym. Dysponuje silnym jadem, składającym się z neurotoksyn. Ukąszenie człowieka może zakończyć się jego śmiercią, jeśli odpowiednio szybko nie zostanie podana surowica.

5. DROGI PRZEDOSTAWANIA SIĘ TRUCIZN DO ORGANIZMU
Trucizny mogą być wprowadzane do organizmu przez drogi oddechowe, przewód pokarmowy lub powierzchnie skóry. W warunkach przemysłowych większość (90-95%) następuje przez drogi oddechowe, do których dostęp mają gazy, pary lub mgły cieczy oraz ciała stałe w postaci pyłu. W ciągu 8 godzin pracy prze płuca człowieka przepływa 5-40 metrów sześciennych powietrza. Poziom wentylacji płuc zależy od całkowitego obciążenia fizjologicznego, na które składa się głównie wielkość wydatku energetycznego i warunki mikroklimatu. Na rozwiniętej i chłonnej powierzchni pęcherzyków płucnych i naczyń włoskowatych (80-100 metrów kwadratowych u dorosłego człowieka) przebiegają procesy sorpcyjne, w wyniku których zanieczyszczenia wprowadzane z powietrzem przedostają się do krwi z pominięciem filtru wątrobowego i dalej doprowadzane są do różnych tkanek. Efekt toksyczny jest silny i wprost proporcjonalny do wchłoniętej dawki

Zatrucia przez skórę są wywoływane substancje rozpuszczalne w tłuszczach i lipidach, a w mniejszym stopniu-przez związki chemiczne rozpuszczalne w wodzie. Najbardziej niebezpieczne są związki organiczne, zwłaszcza rozpuszczalniki, związki metaloorganiczne ołowiu (czteroetylki), a także niektóre związki rtęci. Ostre zatrucia mogą wystąpić w przypadku przedostania się trucizny przez odcinki uszkodzonej mechanicznie skóry (skaleczenia, otarcia) lub objętej innymi zmianami (stany zapalne, egzemy).

Zatrucia przez przewód pokarmowy występują w przypadku zaniedbania podstawowych zasad higieny, np. spożywaniu pokarmów lub paleniu papierosów brudnymi rękami bądź też przechowywania żywności w miejscach skażonych chemikaliami. Zatrucia tą drogą mogą także nastąpić w wyniku pomyłki. np. w większości przypadków zatrucia metanolem, gdy ofiara jest przekonana, że ma do czynienia z alkoholem etylowym. Substancje wprowadzone przez przewód pokarmowy mają mniejszą możliwości oddziaływania ze względu na przemiany, którym podlegają pod wpływem soków żołądkowych oraz w wątrobie i nerkach.

6. RODZAJE ODDZIAŁYWANIA TRUCIZN
Trucizny o działaniu miejscowym- należą tu związki o dużej aktywności chemicznej (kwasy, wodorotlenki alkaliczne, amoniaki, amoniak i inne), atakują najpierw tkanki, z którymi zetkną się bezpośrednio. Są to substancje drażniące błony śluzowe dróg oddechowych, oczu a także skórę. Niektóre z nich wywołują odruchy obronne, np. wydzielanie się śluzu, kaszel i inne, wskutek czego są mniej groźne dla ludzi.

Trucizny o działaniu ogólnym- ulegają najpierw resorpcji (wchłanianiu), a potem wywołują zmiany w różnych układach i narządach. Mogą oddziaływać bezpośrednio na układ krwionośny, przewód pokarmowy i inne narządy lub pośrednio poprzez układ nerwowy. Trucizny o działaniu ogólnym są groźniejsze dla człowieka –nie ostrzegają zmysłów o swojej obecności.

Trucizny o działaniu alergizującym- w zależności od sposobu przenikania do organizmu rozróżnia się alergeny kontaktowe, wziewowe, pokarmowe i lekowe. W praktyce przemysłowej najczęściej spotykane są alergeny kontaktowe, które po zetknięciu się z powierzchnią skóry wywołują stany zapalne, rumień, wypryski i inne zmiany skórne, najczęściej na palcach rąk, dłoniach i przedramieniu, a także w miejscach oddalonych. Do alergenów prostych zaliczamy: formalinę, fenol, rezorcynę, kalafonię, terpentynę, smołę drzewną, związki chromu, niklu, sublimaty, przyspieszacze wulkanizacji, leki i inne. Alergeny proste, przenikając do organizmu, nabierają własności uczulających dopiero po związaniu z białkiem.

7. TRUCIZNY ANTROPOGENICZNE
Oprócz trucizn pochodzenia naturalnego, istnieje bardzo wiele toksyn wytwarzanych przez samego człowieka. Często bez ograniczeń rozprzestrzeniają się na całe kontynenty i wywierają negatywny, potwierdzony badaniami, wpływ na zdrowie i życie człowieka.

Do wyjątkowo toksycznych związków chemicznych działających mutagennie kancerogennie należą dioksyny. Dostają się do organizmu przez ściany układu oddechowego i pokarmowego. Noworodki, których matki zatruły się dioksynami , rodzą się z poważnymi wadami rozwojowymi, np. rozszczepieniem kręgosłupa. Dioksyny powstają w wielu miejscach – podczas spalania śmieci, tworzyw sztucznych i paliw oraz w procesie produktów środków ochrony roślin.