"Dzieci w literaturze i malarstwie".
W swojej pracy postaram się ukazać różne sposoby ujęcia motywu dziecka przedstawianych przez artystów i literatów w różnych epokach. Dzieciństwo to okres, który kojarzy się ze szczęściem, beztroską, bezpieczeństwem, jednakże w malarstwie i literaturze pojawiają się dzieła, które przedstawiają postać dziecka względem wojennych wydarzeń i traumatycznych przeżyć. W tym miejscu nasuwa się więc pytanie: czy dzieciństwo powinno kojarzyć się wyłącznie z szczęściem i beztroską? Dziecko symbolizuje początek, czystość, nieskażony stosunek do świata, spontaniczność i przyszłość. Etap dzieciństwa jako część egzystencji ludzkiej jest najważniejszym jej elementem. W tym okresie bowiem kształtuje się osobowość, charater, hart ducha. Zahwianie tego etapu, poprzez dramatyczne wydarzenie może ponieść za sobą tragiczne skutki, na co również zwrócę uwagę w mojej pracy.
Motyw dziecka, jako samodzielnego bohatera literackiego pojawił się po raz pierwszy w literaturze romantycznej. Dla romantyków dzieciństwo jest zapowiedzią dojrzałości. Dzieci w tej epoce odznaczają się indywidualistycznym uosobnieniem, smutkiem, a także oczarowaniem śmiercią, natchniem, cierpieniem oraz melancholią. Literaci obdarzyli dziecko cechami romantyka. Ma ono dostęp do prawd i tajemnic nieosiągalnych dla innych. Dziecko jest traktowane jako pośrednik pomiędzy ludźmi a światem nadprzyrodzonym. Tego przykładem jest Orcio bohater komedii "Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego. Chłopiec został przedstawiony w sposób symboliczny. Posiada cechy poety, romantyka, geniusza. Jest wrażliwy, a także uczuciowy. Nie potrafi żyć w świecie, który go nie rozumie. Posiada zdolności przewidywania przyszłości. Jest uosobieniem dziecięcej niewinności . Orcio podobnie jak romantyczny wieszcz posiada umiejętność kontaktowania się ze światem pozaziemskim. Ten dar unieszczęślia go. Dziecko traci wzrok, a następnie za sprawą przypadkowej kuli przedwcześnie umiera. Orcio to nadwrażliwe dziecko, żyjące w świecie duchów, wizji, będące przedmiotem walki dobrych oraz złych mocy. Chłopiec jest przeciwieństwem przeciętnego i beztroskiego dziecka. Jest smutny, zamyślony i zbyt dojrzały jak na swój wiek. Przyczyn tego dziwnego zjawiska należy upatrywać w jego niemowlęctwie. W dniu chrztu matka, porzucona przez męża pragnie by było poetą. Tylko wtedy zostanie pokochane przez ojca. Orcio przez całe swoje krótkie życie tworzy poezje. Czuje się osamotniony i cierpi z tego względu, gdyż zabrakło w jego wychowaniu ojcowskiego autorytetu. Postawa chłopca łączy w sobie cechy anielskie i szatańskie. Ma anielską urodę, ale jego dusza została owładnięta przez szatanskie moce. Zna i głosi wyroki piekieł. Przedstawia się jako wizjoner, gdyż przewiduje śmierć własną i swojego ojca. Jest on dzieckiem wyjątkowym, niezwykłym, a także zagadkowym. O nieszczęśliwym losie swego dziecka wspomina ojciec Henryk;

„Biedne dziecię, dla win ojca, dla szału matki przeznaczone wiecznej ślepocie – nie dopełnione, bez namiętności, żyjące tylko marzeniem, cień przelatującego anioła rzucony na ziemię i błądzący w znikomości mojej”.

Krasiński na podstawie cech charakteru i życia Orcia kreuje stereotypy dotyczące prawdziwego twórcy. Chłopiec symbolizuje ideał poety.
Kolejnym utworem, w którym pojawia się motyw dziecka jest "Elegia o chłopcu polskim" Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Poeta należał do pokolenia Kolumbów. Jego wiersz ma charakter katastroficzny. Ukazuje w nim wizje apokalipsy spełnionej. Wojna określała młodość, dorastanie i dojrzewanie, determinowała wybory i decyzje. Odebrała dzieciństwo i młodzieńczość a przyniosła śmierć. Baczyński ukazuje tragizm pokolenia wychowanego w pokoju, a skazanego przez historię na zagładę, co określamy mianem katastrofizmu generacyjnego. Poeta opowiada o losach młodych chłopców – dzieci, którzych dziecinstwo przypada na okres wojny. W wierszu tym Baczyński prezentuje postać dziecka - żołnierza. Wiersz ma żałobny charakter o czym świadczy fakt, że dzieci w czasie wojny musiały szybko dorosnąć. Zabrano im beztroskie, szczęśliwe dzieciństwo. Są wychowywani w duchu patriotycznym i obowiązku walki w obronie ojczyzny. Dzieci ginęły walcząc za kraj rodzinny. Poświęcały swe młode życie, aby inne pokolnia mogły żyć w wolnej ojczyźnie, o czym świadcze następujacy cytat:
"Zanim padłeś, jeszcze ziemię przeżegnałeś ręką.
Czy to była kula, synku, czy to serce pękło?”
Tytułowy bezimienny chłopiec polski to każdy młody człowiek, będący ofiarą tragicznych sytuacji, związanych z wojną, który walczył za ojczyznę i za nią umarł. W utworze pojawia się również postać matki. Stała się ona symbolem matek żołnierzy. Tragiczna sytuacja kobiet - rodzicielek w czasie wojny, polega na tym, że zmuszone są one pogrzebać swe zmarłe dzieci i płakać nad ich grobami. Dzieci walczące w obronie ojczyzny zostały pozbawione opieku rodziców. Są osamotnione. Ich dzieciństwo ze względu na tragiczne wydarzenia wojenne stało się cierpieniem, bólem. Jest wypełnione śmiercią i niespełnionymi marzeniami. Dzieci zmuszone są dorastać w rzeczywistości wojennej.
"Wyszywali wisielcami drzew płynące morze.
[...]
I wyszedłeś, jasny synku, z czarną bronią w noc,
i poczułeś, jak się jeży w dźwięku minut – zło."
Cytat ten obrazuje odebraną młodość, naiwność, dobroć i niewinność dziecięcą. Tragizm utworu potęguje fakt, że życie dzieci, walczących podczas wojny jest krótkie. Nie mają one możliwości zaznać spokojnego, beztroskiego i szczęśliwego dzieciństwa.
Motyw dziecka jest również popularny w malarstwie. Przykładem tego jest obraz Jana Matejki „Jan Kochanowski nad zwłokami Urszulki”. Na pierwszym planie widzimy Kochanowskiego czule obejmującego zmarłą córeczkę. Gest Kochanowskiego, który obejmuje i całuje swoje dziecko świadczy o rozpaczy po stracie córki. Poeta nawet w tej chwili pragnie otoczyć swoje dziecko miłością i opieką. Na twarzy pisarza maluje się rozpacz, smutek, żal i cierpienie. Dziewczynka wygląda jakby spała. Jednak jest to sen wieczny, z którego już się nie obudzi. Urszulka zdaje się być spokojna, pogodna i niewzruszona. Jej opuszczone bezwładnie ręce symbolizują moment odejścia. Dziewczynka ubrana jest w białą sukienkę, na jej piersi leży krzyż, a u wezgłowia znajduje się róża. Córka pisarza leży w trumience z wygrawerowanym napisem „Orszula”. Obraz jest bardzo wymowny. Ukazuje wzruszającą scenę pożegnania ojca z córką. Na drugim planie, po lewej stronie, znajduje się obraz Matki Boskiej i Jezusa, a także stojąca obok, dająca nienaturalne światło świeca. Pod obrazem widzimy zapalony znicz. Po prawej stronie obrazu znajduje się regał z książkami i rzeźba smutnego, płaczącego aniołka. Aniołek podkreśla żałobny charakter momentu wiecznego rozstania ojca z córką. Obraz jest bardzo nastrojowy. Podkreśla duchową więź pisarza z córką. W prawym dolnym rogu obrazu dostrzegamy lutnię, która symbolizuje sztukę i talent poetycki, jaki niewątpliwie posiadała Urszulka. Obraz jest symboliczny, o czym świadczy lutnia, leżąca na czerwonym materiale. Czerwony materiał symbolizuje zwycięstwo nad śmiercią. Nieubłagana śmierć odebrała ojcu i światu dziecko, obdarzone wrażliwą duszę małej poetki. Smutny wyraz twarzy Kochanowskiego świadczy o wielkim bólu po stracie dziecka, a gest objęcia ciała córki wskazuje na przywiązanie ojcowskie do dziecka i miłość, jaką darzył Urszulkę. Obraz można podzielić na dwie części. Lewa strona, symbolizuje duchowość, o czym świadczą przedmioty związane z Bogiem, a prawa doczesność, gdyż uwiecznione zostały przedmioty używane w życiu codziennym. Intymność sceny dopełnia ciemna kotara, namalowana po prawej stronie. Obraz pozwala również odbiorcy na poznanie uczuć towarzyszących ojcu po stracie dziecka. Tło dzieła jest bardzo ciemne, co również podkreśla jego nastrojowość. Żałobny charakter i przesłanie obrazu podkreśla oświetlona Urszulka i oraz ręce jej ojca. Matejko zastosował w obrazie kontarstowe barwy, aby nadać charakter obrazu, podkreślić niesprawiedliwość losu, zwycięstwo śmierci nad niewinną duszyczką małego dziecka, które nigdy nie zazna beztroskiego i szczęśliwego dzieciństwa. Kontrast ten jest symboliczny. Biel to niewinność, czystość, a czerń żałoba i śmierć. Użycie stonowanej kolorystyki ma na celu podkreślenie niewinności dziecka, które odeszło nagle i niespodziewanie, a także odzwierciedla pustkę po stracie córki. Symbolika obrazu jest uniwersalna. Kochanowski bowiem reprezentuje wszystkich rodziców, którzy cierpią po stracie dzieci. Cierpienie to jest bardzo wymowne. Śmierć Urszuli zahwiały renesansowy światopogląd i humanistyczny światopogląd poety. Prawdy filozoficzne, które wyznawał i którymi się kierował w życiu Kochnowski w obliczu śmierci córki nie dają pocieszenia i nic nie znaczą. Poeta przestał wierzyć, że światem, w którym umierają niewinne dzieci rządzi Bóg.
Kolejnym obrazem, w którym pojawia się motyw dziecka jest "Kapela dziecięca" Tadeusza Makowskiego, jednego z najwybitniejszych malarzy XX wieku. Artysta w swojej twórczości korzystał z wpływów dawnego malarstwa niderlandzkiego i holenderskiego, kubizmu, polskiej sztuki ludowej i współczesnych realistów. Wypracował indywidualny styl metaforyczny, emanujący lirycznym nastrojem. Dzieci przedstawiane przez artyste w prymitywnych i częściowo zgeometryzowanych formach są częstym motywem w scenach z życia wiejskiego, teatralnego, maskaradowego i karnawałowego. Na pierwszym planie obrazu "Kapela dziecięca" malarz uwiecznił czterech chłopców grających na różnych instrumentach piszczałkach i bębnach. Artysta szczegółowo odwzorował postaci dzieci. Ich grze przysłuchują się dziewczynki, wyglądające przez okno uwiecznione na dalszym planie. Makowski odzwiercielił niecodzienny sposób spędzania wolnego czasu przez wiejskie dzieci. Na ich twarzach nie widać uśmiechów, a jedynie powagę i skupienie. Zauważamy, że poświęcają swój cały zapał występowi. Artysta połączył liryczny nastrój dzieła z jarmarczymi rekwizytami. Wyraz twarzy chłopców sprawia, że wyglądają jakby pozowali do zdjęcia. Obraz utrzymany jest w optymistycznej i pełnej spokoju formie. Makowski ukazał skupione, poważne dzieci. Otoczył je wiejskim środowiskiem, przez co stają się realne, bliskie zwykłemu i prostemu człowiekowi. Nie idealizuje dzieci. Niczego nie ukrywa, nie przydaje niczemu doskonałości i wyniosłości. Makowski poprzez swój obraz zwraca uwagę na dualizm świata dziecięcego. Z jednej strony jest on beztroski i idylliczny z drugiej pełen tajemnic oraz obaw. Obraz zainspirowany jest prostą sztuką ludową. Zastosowanie jasnej kolorystyki, zieleni i czerwieni wprowadza radosną atmosferę. Obraz jest statyczny, co podkreśla symetryczna kompozycja. Rysy twarzy, spojrzenia dzieci sugerują, że są one skupione i przeżywają wyniosłe i niemal mistyczne przeżycie.
Reasumując powyższe rozważania stwierdzam, że motyw dziecka pojawiał się nie tylko w literaturze, ale również w malarstwie różnych epok. Artyści i literaci poprzez swoje dzieła mogli zwrócić uwagę na problematykę, dotyczącą dzieci. Każda z epok stworzyła specyficzny obraz dziecka i dzieciństwa niekiedy odbiegający od stereotypowego beztroskiego i szczęśliwego etapu życiowego, co wynikało ze światopoglądów i filozofii poetów. Każde dzieciństwo miało innych charakter. Wizje dzieci na przestrzeni wieków są bardzo różnorodne. Wiązało się to głównie z wydarzeniami, mającymi miejsce w danej epoce. Literatura romantyczna ukazywała dramatyczną egzystencję dziecka poprzez pryzmat przeznaczenia do celów wyższych. Posiadało ono cechy bohatera romantycznego. Literaci przedstawiali je na wzór nieszczęśliwego, wrażliwego poety, niezrozumiałego, cierpiącego i wyobcowanego ze świata. Okres literatury wojennej ukazuje tragizm dzieci, które walczyły w obronie ojczyzny, a także dowodzi o uraconym bezpiecznym, szczęśliwym i beztroskim dzieciństwie, niespełnionych marzeniach i krótkim życiu. Malarze starali się ukazać motyw dziecka, kierując się założeniami okresu w jakim tworzyli i stylem, jaki wypracowali. Matejko poprzez obraz "Jan Kochanowski nad zwłokami Urszulki" mógł zobrazować cierpienie poety po stracie dzieci. Jednocześnie dzieło stało się wymownym i uniwersalnym obrazem dowodzącym o niesprawiedliwości świata, w którym umierają niewinne dzieci. Artysta oddaje hołd rodzicom, którzy cierpią po stracie dzieci. Makowski ukazuje dzieci z wiejskiego otoczenia. Pragnie odzwierciedlić prawdziwe i pospolite oblicze dzieciństwa. Nie idealizuje tego okresu życia. Wiejski i ludowy charakter obrazu sprawia, że obraz jest bardzo bliski każdemu człowiekowi. Przyczynia się do tego zwykłość, realność.
Dół formularza