Wojny polsko - rosyjskie w XVII wieku

1. Koniec dynastii Rurykowiczów, sytuacja wewnętrzna Rosji
   
   Wymiera dynastia Rurykowiczów w Rosji w 1598 r. (ostatni carowie z tej dynastii – Iwan IV Groźny i jego syn Fiodor). Carem zostaje Borys Godunow, ale sytuacja jest daleka od stabilizacji, ponieważ nowy car jest intensywnie zwalczany przez bojarów.
   
   2. Dymitriada
   
   – w Polsce pojawia się człowiek podający się za Dymitra, młodszego syna Iwana Groźnego;
   – magnateria kresowa (Wiśniowieccy, Mniszchowie) wspiera samozwańca – ślub Dymitra z Maryną Mniszchówną;
   – samozwaniec wyrusza na prywatną wyprawę do Rosji w 1604 r.;
   – Godunow bezpotomnie umiera, carem zostaje obwołany Dymitr – 1605 r.;
   – Dymitr zostaje zamordowany w 1606 r. – zarzucano mu wprowadzanie zachodnich obyczajów, otaczanie się Polakami i jezuitami,
   – nowym carem zostaje obwołany Wasyl Szujski;
   – pojawia się następny samozwaniec.
   
   3. Wojny Zygmunta III i Władysława IV Wazów
   
   – Szujski nawiązuje sojusz ze Szwecją, co prowadzi do wojny z Rzeczpospolitą;
   – wojska polskie zdobywają Smoleńsk;
   – wojska polskie pod dowództwem Stanisława Żółkiewskiego zwyciężają wojska rosyjsko - szwedzkie pod Kłuszynem w 1610 r.;
   – Moskwa zostaje zdobyta, a Szujski zostaje uwięziony;
   – bojarzy proponują oddanie korony carskiej królewiczowi Władysławowi Wazie, pod warunkiem zmiany wiary na prawosławie;
   – Zygmunt III odrzuca tą ofertę, w 1613 r. na tron carski zostaje powołany Michał Romanow;
   – w Deulinie (Dywilinie) zostaje podpisany rozejm przyznający Rzeczpospolitej ziemię czernichowską, siewierską i smoleńską (1619 r.);
   – wojska rosyjskie wykorzystują śmierć Zygmunta i nieskutecznie atakują Smoleńsk w 1632 r.;
   – w Polanowie zawarty zostaje pokój wieczysty (1634 r.) na warunkach rozejmu w Dywilinie, Władysław IV ostatecznie rezygnuje z roszczeń do tronu rosyjskiego.
   
   4. Od Perejasławia do Andruszowa
   
   – Kozacy oddają w 1654 r. Ukrainę pod panowanie carskie (ugoda w Perejasławiu), co staje się przyczyną natychmiastowej wojny polsko - rosyjskiej przerwanej na czas „potopu” szwedzkiego;
   – 1667 r. – zawarty zostaje rozejm w Andruszowie – podział Ukrainy wzdłuż linii Dniepru oraz utrata przez Rzeczpospolitą ziemi czernichowskiej, siewierskiej i smoleńskiej;
   – 1686 r. – pokój Grzymułtowskiego potwierdza warunki rozejmu w Andruszowie.

………………………

Między Turcją a Polską dało się dostrzec w XVII wieku wiele punktów zapalnych, m.in.:

• napady Kozaków na Turcję

• napady Tatarów na Polskę

• spalenie przez Kozaków Warny

• bliskie stosunki Polaków z Habsburgami, które godziły w interesy Turcji.

W 1620 roku Kozacy spalili Warnę, dlatego do Polski weszły wojska turecko-tatarskie. Doszło do bitwy pod Cecorą. Podczas odwrotu wojsk polskich zginął hetman Stanisław Żółkiewski, a wielu Polaków dostało się do niewoli, między innymi hetman Koniecpolski. Rok później Polacy ruszyli na Mołdawię, bronili twierdzy Chocim. Doszło do podpisania pokoju, dzięki któremu granicę Polski wyznaczono na Dniestrze. Doprowadziło to do zaprzestania działań zbrojnych na południu, co było Polakom bardzo potrzebne do przeprowadzenia wojny ze Szwecją.

Tymczasem sułtanem Turcji został Mehmed IV, który dążył do ekspansji Turcji. Hetman kozacki Piotr Doroszenko ogłosił się lennikiem Turcji. W 1672 roku ruszyła na Polskę armia turecka. Zdobyła twierdzę Kamieniec Podolski, a Michał Korybut Wiśniowiecki podpisał rozejm w Buczaczu, przez który Polska utraciła Ukrainę i Podole, a także zobowiązała się płacić Turcji haracz. Rozejm ten nie został jednak przyjęty przez polski Sejm. W 1673 roku hetman Jan Sobieski pokonał Turków pod Chocimiem. Sława Jana Sobieskiego jako pogromcy Turków rozniosła się po całej Europie . Sami Turcy nazywali go "lwem Lechistanu". Już jako król podpisał z Leopoldem I traktat polsko-austriacki.

W 1683 roku armia Turecka pod dowództwem Wezyra Kara Mustafy zaatakowała Austrię. Celem ataku był Wiedeń, stolica cesarskiej dynastii Habsburgów. Na pomoc ruszył król Jan III Sobieski, który wygrał bitwę pod Wiedniem. Wezyr zbiegł z pola bitwy. Jednak to nie przesądzało o klęsce Turków. W 1684 roku utworzono sojusz Austrii, Wenecji, Polski i papiestwa przeciw Turcji, nazywany Świętą Ligą.

W 1699 roku podpisano pokój w Karłowicach na mocy którego Polska odzyskała prawobrzeżną Ukrainę i Podole.

Wojna ze Szwecją

Przyczyny wojen ze Szwecją w omawianym wieku wiążą się z postacią króla Zygmunta III Wazy (1587-1632). Cenił on dziedziczny tron szwedzki tak bardzo, że przekładał go nad elekcyjny polski. Co dziwne pozostał w jego rękach jedynie ten drugi. Po śmierci swojego ojca Jana III Wazy przejął po nim władzę. Przyjęto go przychylnie, ponieważ unia personalna dawała wiele korzyści Szwedom takich jak wzrost wymiany handlowej, wzmocnienie sił przeciwko Rosji, jednakże żądania Polaków dotyczące północnej Estonii doprowadziły do konfliktu. Zygmunt III Waza postanowił wyprawić się do Szwecji by tam siłą bronić tronu. Przegrał. Spór między bratankiem, a stryjem przerodził się w wojnę. Wojska Karola Sudermańskiego wnet desantowały w Inflantach (1600), gdzie poniosły liczne straty odniesione z rąk armii Zygmunta III (Kokenhausen, Biały Kamień, Kircholm). Walki wkrótce porzucono i zawarto rozejm w 1611 roku, ponieważ obie strony zwróciły swój wysiłek w stronę Rosji. Rozejm zerwano w 1625 kiedy to Gustaw II Adolf rozpoczął działania wojenne przeciwko Rzeczypospolitej. Jego celem było zagarnięcie dochodów pochodzących z Gdańska, rozstrzygnięcie kwestii Inflant oraz uprzedzenie wystąpienia polskiego przeciwko Szwedom. Tym razem konflikt znowu zakończono rozejmem (Altmark 26 IX 1629). Został on zawarty pod naciskiem państw koalicji antyhabsburskiej, które chciały pozyskać Szwecję w walce z Rzeszą. Sześć lat później rozejm przedłużono w Sztumskiej Wsi na następne 26 lat. Latem 1655 roku, w chwili gdy wojska rosyjskie parły na zachód, z dwóch stron (z Pomorza oraz Inflant) Rzeczypospolitą zaatakowały wojska szwedzkie. Karol X Gustaw chciał podporządkować sobie Polskę i powstrzymać parcie Rosji ku Bałtykowi. Na początku 1656 roku po błyskawicznych sukcesach militarnych jak i politycznych (układ w Kiejdanach, traktat królewiński 17 I 1656) sytuacja najeźdźcy zaczęła się pogarszać. Powstała partyzantka, król Jan Kazimierz wrócił do kraju, a Rosja niechętna wobec szwedzkich sukcesów zawarła porozumienie z Polską w Niemieży pod Wilnem (3 XI 1656). Król Szwecji chcąc ratować sytuację postanowił dokonać pierwszego w historii rozbioru Rzeczypospolitej co zaowocowało układem w Radnot (6 XII 1656), który jednak nigdy nie wszedł w życie. Niedługo potem do wojny włączyły się Austria i Dania. Później za sprawą traktatów welawsko-bydgoskich Fryderyk Wilhelm dołączył do koalicji antyszwedzkiej. Karolowi Gustawowi przyszła na pomoc sojuszniczka z okresu wojny trzydziestoletniej - Francja. Jej władca nie chciał, aby na upadku Szwecji skorzystali Habsburgowie. W tym celu poseł francuski namówił królowę Polski Ludwikę Marię Gonzagę, która była kiedyś księżniczką francuską do rozpoczęcia rokowań pokojowych. Traktatem pokojowym w Oliwie (3 V 1660) została zakończona druga wojna północna. Wojna z Rosją

Polska i Rosja z racji swojego bezpośredniego sąsiedztwa rywalizowały ze sobą od długiego czasu. Wojna zaczęła się pod koniec XVI wieku kiedy to Iwan IV Groźny dążąc do opanowania Inflant, a tym samym zapewnienia sobie dostępu do Morza Bałtyckiego najechał je. Stefan Batory ówczesny król polski zdecydował się na ryzykowny krok. Odbił Inflanty mimo prowadzenia zbrojnego konfliktu z Gdańskiem. Spór został przerwany w 1582 roku traktatem pokojowym w Jamie Zapolskim pięć lat po swoim rozpoczęciu. Na początku XVII wieku w Rosji zapanował głód, ziarno podrożało dziesięciokrotnie. Car Borys Godunow spotykał się z coraz większą opozycją. Lud oczekiwał "dobrego cara", kogoś kto poprawiłby sytuację w kraju. Osoba taka pojawiła się w 1604 roku, był to Łże-Dymitr czyli Dymitr Samozwaniec. Popierała go licznie kresowa szlachta polska, która widziała w jego działalności okazję do poszerzenia swoich majątków. Po ofensywie wojsk polskich i przeciwników Godunowa droga do Moskwy stała otworem. Dymitr Samozwaniec został carem Rosji w 1605 roku, lecz nie utrzymał władzy przez długi czas. Został zabity, a jego prochami naładowano armatę i wystrzelono w kierunku z którego przybył. Wkrótce pojawił się nowy pretendent do tytułu cara, Dymitr Samozwaniec II. Nie zdobył on jednak popularności. Mimo zdobycia Smoleńska (1611) obroty przybrały niekorzystny obrót dla Polaków, którzy i tym razem popierali samozwańca. Sytuację pogarszały spory wewnętrzne w Rzeczypospolitej. Królewicz Władysław został obrany wielkim księciem moskiewskim, lecz jego ojciec sprzeciwił się temu, ponieważ sam chciał objąć tron. Ten etap wojny został zakończony rozejmem w Dywilinie (XII 1618). Przerwała go nieudana próba odbicia Smoleńska. Zakończyło się to kolejnym rozejmem, tym razem w 1634 roku w Polanowie. W chwili kiedy niebezpieczeństwo ze strony Szwecji minęło, Polakom i Rosjanom przypomniało się o niedawnych konfliktach terytorialnych (w tym kwestia Ukrainy). Wznowiono zaczęte w 1654 roku działania wojenne. Polska zdołała odzyskać Litwę oraz część Ukrainy. Obie strony po bardzo wyczerpującej wojnie zawarły rozejm w Andruszowie w 1667 roku, który potwierdzono pokojem wieczystym w Moskwie w 1686 roku. Skutki Wojny mają różny przebieg i zasięg jednak pozostawiają po sobie często taki sam obraz. Jak pisał Winston Churchill w swoim pamiętniku "(...) z wojny - której nikt nie chce poza garstką okrutnych awanturników i nikczemnych spekulantów - nie rodzi się nic innego jak tylko: znój, ruiny, smutek i cierpienie szerokich mas zwykłych ludzi ". W tym względzie następstwa wojen polsko-szwedzkich i polsko-rosyjskich były do siebie podobne. Różnice są jednak bardziej widoczne na tle politycznym niż społecznym. Wojna trzydziestoletnia zmieniła układ sił w siedemnastowiecznej Europie. Udział i rola odegrana przez Rzeczypospolitą w tej wojnie jest doniosła mimo, że nie brała ona bezpośredniego udziału w walkach na terenie Rzeszy. Król Gustaw II Adolf rozpoczął szeroko zakrojoną akcję dyplomatyczną zwróconą przeciwko Polsce. Walki na wschodzie (tzn. w Rosji) mające zapobiec utworzeniu drugiego frontu na wschodnich flankach szwedzkich w Niemczech znacznie wpłynęły na przebieg tej wojny. Jak wiadomo w początkowym stadium szwedzkiego okresu wojny trzydziestoletniej (1630-1635) na tronie polskim wciąż siedział Zygmunt III Waza, który chętnie udzielał pomocy Habsburgom. Nie wiadomo jak dokładnie potoczyłby się los tego konfliktu, gdyby król polski przyłączył się do zachodniego sąsiada. Wpływ wojny Rzeczypospolitej z Rosją, zapoczątkowanej z powodu przymierza szwdzko-rosyjskiego, można zaliczyć do dalekosiężnych skutków wojny trzydziestoletniej. Inną ważną kwestią jest polityka Zygmunta III Wazy względem Rosji. Pragnął opanować ją i użyć jako odskocznię do zdobycia Szwecji. Plan ten nie powiódł się, co zapobiegło całkowitemu kryzysowi w państwie rosyjskim na początku XVII wieku. "Potop" przyniósł nowe zmiany na arenie międzynarodowej. Jan Kazimierz zrzekł się wszelkich praw do korony szwedzkiej, a Prusy Książęce w końcu uwolniły się od zależności lennej wobec króla Polski.

Wiek XVII można określić wiekiem wojen w historii naszego narodu, który na przełomie kilkudziesięciu lat w ich wyniku stracił status mocarstwa. Najdotkliwiej skutki konfliktów z Rosją i Szwecją odniosła pospolita ludność. Lata walk przyniosły ze sobą niekorzystne ubytki terytorialne (patrz zmiany terytorialne). Z 990 000 km kwadratowych w 1634 pozostało 733 500 km kwadratowych w 1667 roku. Inwazja w 1655 roku przyniosła olbrzymie straty w populacji. Po drugiej połowie XVII wieku wyniosły one blisko 30%. Były spowodowane głównie szerzącymi się epidemiami i działaniami wojennymi. Regres demograficzny przyczynił się w znacznym stopniu do upadku rolnictwa. Sytuację pogarszał fakt zmniejszenia popytu na polskie towary po wojnie trzydziestoletniej. Było to spowodowane ożywieniem gospodarczym w Niemczech i zapełnieniem tamtejszego rynku w większości własnymi produktami. W związku z tym posiadacze folwarków poczęli zwiększać wysokość pańszczyzny, aby zapobiec stratom. Wkrótce niezadowolenie chłopów sięgnęło szczytu. Uwidoczniło się to w powstaniach na Podhalu, w województwie krakowskim(1669-1672), na Mazowszu i Podlasiu. Na niekorzystnej sytuacji drobnej szlachty, której nie było stać na odbudowę zniszczonych po wojnach folwarków skorzystali wielcy posiadacze. W miastach również było źle. Niektóre z nich straciły do 50% ludności (Warszawa, Poznań, Kraków), a wiele mniejszych upadło. Ludność była biedna więc nie było jej stać na zakup towarów, toteż handel uległ poważnemu osłabieniu. Problemy dotknęły górnictwo. Kryzys odbił się również na polityce wewnętrznej państwa. Szerzyła się korupcja, zrywano sejmiki ziemskie, które stały się areną walk konkurujących ze sobą magnatów. Wzrost znaczenia wielkich rodów doprowadził do stopniowej decentralizacji władzy. Wpłynęło to niekorzystnie na system skarbowy. Wojsko było niedofinansowane, spadły możliwości mobilizacyjne. Jednakże okres wojen przyczynił się do jego rozwinięcia. W tym okresie nazwiska takich wodzów jak Chodkiewicz, Żółkiewski czy Czarnecki były owiane sławą w Europie. Po pokoju andruszowskim rozpoczęto proces redukcji i reformy armii z inicjatywy króla Jana III Sobieskiego. Stworzono lekkozbrojną zwrotniejszą i tańszą od husarii kawalerię, zmieniono również uzbrojenie piechoty.

Wojny polsko-szwedzkie:

1. 1611 (rozejm) -kończył wojnę za panowania Zygmunta III Wazy; przy Szwecji pozostała północna część Inflant.

2. 1629 Stary Targ (rozejm) - Szwedzi zatrzymali Inflanty na północ od Dźwiny, porty pruskie (bez Pucka, Gdańska, Lipawy i Królewca), uzyskali prawo do pobierania od Gdańska cła na handel morski wynoszący 3,5%.

3. 1635 Sztumska Wieś (rozejm) - zawarty na 26 lat, był przedłużeniem rozejmu ze Starego Targu. Szwedzi zrezygnowali z cła, oddali wcześniej zagarniętą flotę polską, zatrzymują część Inflant, ale wycofują się z portów w Prusach Królewskich, Kurlandię oddają Polsce.

4. 1660 Oliwa (pokój) - kończył wojnę zwaną "potopem szwedzkim". Król Jan Kazimierz zrzeka się roszczeń do tronu szwedzkiego, Polska rezygnuje z większej części Inflant zachowując tylko ich część (Latgalia) wraz z Rygą, Szwecja miała utrzymać zasadę wolności na Bałtyku oraz zwrócić zagrabione archiwa i biblioteki (nie spełniono), protestantom w Prusach Królewskich miano zapewnić tolerancję religijną (nie spełniono), potwierdzono traktaty welawsko-bydgoskie.

Wojny polsko-rosyjskie:

1. 1582 Jam Zapolski (rozejm) - kończył wojnę prowadzoną za panowania Stefana Batorego. Na jego mocy Polska uzyskała Połock, Wieliż i prawie całe Inflanty bez Estonii, wysp Ozylii i Dago, zwróciła Wielki Łuki. Rosjanie mieli ewakuować załogi zajętych do tej pory zamków. Obowiązywał przez dziesięć lat.

2. 1618 Dywilino (rozejm) - kończył wojny za panowania Zygmunta III Wazy. Polska otrzymała ziemię smoleńską, czernihowską i siewierską. Został zawarty na 14 i pół roku

3. 1634 Polanowo (pokój) - kończył wojny za panowania Władysława IV, potwierdzał warunki pokoju w Dywilinie (Rosjanie ostatecznie zrzekli się ziem przyznanych Rzeczypospolitej w 1618). Władysław IV zrzekł się pretensji do tronu rosyjskiego.

4. 1667 Andruszów (rozejm) - kończył wojnę za panowania Jana Kazimierza. Na jego mocy Polska oddała Rosji ziemię smoleńską, czernihowską, siewierską, część województwa witebskiego oraz Ukrainę po lewej stronie Dniepru i Kijów. Rozejm ten ustalił granice Rzeczypospolitej, aż do rozbiorów.

5. 1886 Moskwa (pokój) - pokój "wieczysty" (tzw. Grzymułtowskiego), potwierdzał postanowienia rozejmu andruszowskiego oraz zapewniał swobodę wyznania prawosławnego w Polsce z prawem interweniowania Rosji; obie strony zawarły sojusz przeciwko Turcji.

Pokój

stan w stosunkach między państwami polegający na powstrzymywaniu się od użycia siły wobec siebie, utrzymywaniu stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych.

Rozejm

układ między stronami wojującymi (zawierany przeważnie przez głównodowodzących), na podstawie którego następuje przerwanie działań wojennych na wszystkich frontach; dotyczy całości sił zbrojnych.