Czasownik - Verbum

Aby stosować łaciński czasownik, trzeba poznać jego cztery formy podstawowe (amō, amāre, amāvi, amātum - kochać). Słowniki skracają dalsze formy i nie wymieniają bezokolicznika, podając numer koniugacji (amō, -āvi, -ātum, 1 - kochać). Przy czasownikach regularnych po pierwszej formie może od razu wystąpić numer koniugacji (amō 1. - kochać). Nie wszystkie czasowniki posiadają cztery formy (studeo, studui, - , 2 - starać się).

1. forma podstawowa - 1 os. l. poj. cz. teraz. strony czynnej (amo - kocham).

2. forma podstawowa - bezokolicznik czasu teraźniejszego (amāre - kochać), infinitivus praesentis activi. Tu znajduje się, po odrzuceniu końcówki -re, temat czasu teraźniejszego - temat praesentis (amā-).

3. forma podstawowa - pierwsza osoba czasu przeszłego dokonanego trybu oznajmującego strony czynnej (amāvi - pokochałem), perfectum indicativi activi. Tu znajduje się, po odrzuceniu końcówki -i, temat czasu przeszłego dokonanego - temat perfecti (amāv-).

4. forma podstawowa - tzw. supinum, specjalna forma do wyrażania celu działania (amātum - aby pokochać). Tu, po odrzuceniu końcówki -um, znajduje się temat supini (amāt-).

Czasowniki ze względu na zakończenie tematu czasu teraźniejszego (2. formy podstawowej) dzieli się na cztery koniugacje, według których się odmieniają:

Koniugacja	Końc. tematu	Końc. bezok.	Przykłady
I	-a	-are	amā-re - kochać, narrā-re - opowiadać
II	-e	-ēre	studē-re - studiować, vidē-re - widzieć
III	spółgłoska, -u	-ĕre	leg-ĕre - czytać, statu-ĕre - ustanawiać
IV	-i	-ire	scī-re - wiedzieć, audī-re - słyszeć

W koniugacji III w bezokoliczniku między tematem czasownika a końcówką -re występuje spójka -ĕ.

Zobacz także:

• Tryby - schematy końcówek i przykłady odmiany dla różnych trybów, czasów i stron

• Odmiana - odmiana podanego czasownika, uwzględniająca typ koniugacji.

• Sum, esse, fui - informacje dotyczące czasownika sum - być.

Czasy (Tempora)

W łacinie występuje sześć czasów:

1. Czas teraźniejszy (Praesens) - wyraża równoczesność czynności z momentem mówienia

2. Czas przyszły niedokonany (Futurum I) - wyraża przyszłość czynności

3. Czas przyszły dokonany (Futurum II) - wyraża poprzedzanie przez daną czynność innej czynności w przyszłości

4. Czas przeszły niedokonany (Imperfectum) - wyraża równoczesność danej czynności z inną czynnością w przeszłości

5. Czas przeszły dokonany (Perfectum) - wyraża przeszłość czynności w stosunku do momentu mówienia

6. Czas zaprzeszły (Plusquamperfectum) - wyraża dużą odległość czynności w przeszłości lub poprzedzanie przez daną czynność innej czynności w przeszłości

Zobacz także: Schematy końcówek czasownika dla poszczególnych czasów w trybach.

Tryby (Modi)

W łacinie wyróżnia się trzy tryby:

1. Oznajmujący (Indicativus) - oznajmia o danej czynności

2. Rozkazujący (Imperativus) - wyraża nakaz wykonania danej czynności

3. Warunkowy (Coniunctivus/Subiunctivus) - wyraża czynność jako możliwość lub stosunek emocjonalny (np. wątpliwość, pragnienie). Zwykle pojawia się w zdaniach podrzędnych, w zdaniach głównych wyraża prośbę, naleganie lub zaproszenie

Zobacz także: Więcej o trybach i schematy końcówek czasownika.

Strony (Genera)

W łacinie wyróżnia się dwie strony:

1. Strona czynna (Activum) - wyraża fakt wykonywania czynności przez podmiot:
   Pater filiam suam amat. - Ojciec kocha swoją córkę.

2. Strona bierna (Passivum) - wyraża fakt podlegania podmiotu czynności wykonywaną przez kogoś innego (agens):
   Pater amatur a filia sua. - Ojciec jest kochany przez swoją córkę.

Zobacz także: Więcej o stronie biernej i verba deponentia.

Formy osobowe i bezosobowe (Verba finita et infinita)

Czasowniki dzielą się na dwie klasy:

• formy osobowe (verba finita)

• formy bezosobowe (verba infinita):

  • bezokolicznik (Infinitivus) - posiada czas i stronę

  • imiesłów (Participium) - cechy czasownika i przymiotnika

  • rzeczownik odczasownikowy (Gerundium)

  • przymiotnik odczasownikowy (Gerundivum)

  • celownik odczasownikowy (Supinum)

Formy osobowe czasownika tworzy się przez dodanie do odpowiedniego tematu (teraźniejszego lub przeszłego dokonanego) właściwej cząstki charakterystycznej dla czasu oraz końcówki osobowej. Końcówki osobowe są takie same dla trybu oznajmującego (z wyjątkiem czasu Perfectum) i warunkowego.

L.	Os.	Czynna	Bierna
Poj.	1.	-o, -m	-or, -r
	2.	-s	-ris
	3.	-t	-tur
Mn.	1.	-mus	-mur
	2.	-tis	-mini
	3.	-nt	-ntur

	Os.	Indicativus perfecti
Poj.	1.	-i
	2.	-isti
	3.	-it
Mn.	1.	-imus
	2.	-istis
	3.	-erunt
Koniugacja	Końc. tematu	Końc. bezok.
I	-a	-are
II	-e	-ēre
III	spółgłoska, -u	-ĕre
IV	-i	-ire

Kiedy temat kończy się na spółgłoskę lub -u, pomiędzy tematem a końcówką wstawiane są samogłoski łączące (zawsze krótkie):

-e-	przed –r	leg|e|re - czytać
-i-	przed –m, –s, –t	leg|i|mus - czytamy, leg|i|s - czytasz, leg|i|t - czyta
-u-	przed –nt	leg|u|nt - czytają, leg|u|ntur - są czytani, są czytane