Średniowiecze - Mistycyzm, teocentryzm (Bóg w centrum wszechświata), uniwersalizm. Epoka religijna, uduchowiona, kierująca myśl ludzką ku Bogu i pozaziemskim wartościom. Modny temat śmierci (danse macabre). Ogromna rola symbolu, wiara w magię liczb, wymowę znaków natury. Dualizm wartości (podział na dobro i zło, niebo i piekło, duszę i ciało). Postrzeganie życia ludzkiego jako kruchego, przemijalnego, pełnego cierpień, rozdartego między wartościami niebiańskimi a ziemskimi (św. Augustyn). Nowe gatunki: kazanie, hagiografia, wiersz średniowieczny, moralitet.
Nazwa średniowiecze pochodzi z XVII w. Oznacza czas średni między starożytnością a renesansem.
      Ramy czasowe: W Europie średniowiecze trwało ok.1000 lat, tzn. od IV / V w. do XV w. Ramy czasowe wyznaczają ważne momenty dziejowe: W 395r. Cesarstwo Rzymskie podzieliło się na Zachodnio-rzymskie i Wschodnio-rzymskie. Upadek Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego nastąpił w roku 476r. Upadek Konstantynopola 1453r. Odkrycie Ameryki przez Kolumba - 1492r.
      W Polsce średniowiecze trwało 500lat. Od X do XV w. 966 - chrzest Polski, czasy Mieszka I. 1410r. bitwa pod Grunwaldem, 1450r.-J. Gutenberg odkrywa druk, zaczęły powstawać pierwsze drukarnie.Symbole średniowiecza to krzyż i miecz.

"Dzieje Tristana i Izoldy":
Tekst należy do cyklu Bretońskiego, którego opowieści miały swoje źródło w starych legendach, baśniach i mitach pochodzenia celtyckiego. Gatunkowo to utwór prozatorski-mit, legenda, opowieść, dzieje.
Utwór opowiada o wielkiej, ale tragiczej miłości, aż po grób, przyjaźni, o zdradzie, o pożądaniu, o zazdrości i o etosie rycerskim.
Streszczenie: Rohałt traktował Tristana jak syna ale etosu rycerskiego nauczył go Gorwenal. Uprowadzony Tristan dostał się do brzegów Kornwalii, gdzie podał się za kupca. Jego umiejętności pokazały jednak, że został szlachetnie urodzony. Tristan spał w pobliżu komnaty króla Marka.
Opowieść o Tristanie i Izoldzie możemy traktować jako mit, czyli baśniowe zjawisko przyrody, motyw walki z postaciami fantastycznymi.
Tristan oznacza "smutny". Miał szlachetne serce. Był mężny, silny i bardzo odważny, oddany królowi, pomysłowy i przemyślny, spostrzegawczy, inteligentny, ostrożny, mściwy, wszechstronnie uzdolniony.
Izolda była piękna, delikatna, inteligentna, sprytna, potrafi znieść wszelki niewygody aby spotkać się z Tristanem.
Król Marek to szlachetny, mądry i roztropny król, wódz i przyjaciel, nie stara się być władcą despotycznym, podejmował decyzje z lennikami, bardzo kochał Izoldę i Tristana, nie wierzył w ich miłość.
Brangien to wierna służka, ułatwiała spotkania Tristana i Izoldy, odpowiedzialna, chociaż nie jest w stanie upilnować napoju miłosnego, poświęca swą czystość.
Miłość przedstawiona jako cierpienie, jako tragedia która prowadzi do śmierci. Jest zakazana. Nie rodzi się w sposób naturalny. Jest dziełem napoju miłosnego. Ważna jest rola scenerii spotkań kochanków: noc, w ukryciu, w poczuciu winy, zdrady wobec króla Marka. Symbolizuje uczucie wieczne, wspaniała, tragiczne, aż po grób.

Barok - Epoka uduchowiona, mistyczna, u podłoża filozofii leży poczucie przemijalności życia i kruchości istoty ludzkiej. Zwrot ku Bogu i religii, myśli o życiu pozaziemskim. Niepokój i ozdobność w sztuce (również słowa), celem - wyrażenie uczuć oraz zaszokowanie odbiorcy pomysłem. Szatan, piekło, śmierć - typowe motywy sztuki. Kontrreformacja - reakcja Kościoła wobec ruchów reformacji. Upadek nauki, edukacji młodzieży, rozwoju wiedzy.
Epoka baroku trwała w Polsce od schyłku XVI wieku do lat 40 wieku osiemnastego. Nazwa pochodzi z języka włoskiego (barocco=dziwny). Tak nazywano jedyną w swoim rodzaju perłę, łowioną u brzegów Portugalii - niezwykle cenną, bo rzadką, lecz o dziwnym kształcie, oryginalną, inną. Taki okazał się wiek XVII w literaturze i sztuce.

"ŚWIĘTOSZEK" - Molier:
Bohaterem jest obłudnik, Tartuffe, jegomość udający człowieka bardzo pobożnego. Wkrada się w łaski poczciwego Orgona,-dla którego jest wzorem moralnym i religijnym-i wykorzystując graniczącą z głupotą naiwność swego dobroczyńcy o mało ni pozbawia go majątku i honoru. Dla Tartuffa ostentacyjna pobożność to rodzaj psychicznego terroru, przy pomocy którego usiłuje (z dużym powodzeniem) podporządkować sobie otoczenie; religia jest dla niego narzędziem władzy.

Oświecenie - Wiek oświecony - rozumu, powrotu do ideałów klasycznych. Wszechstronny rozwój nauki, rozwój prasy, szkolnictwa i norm klasycznych w sztuce. Racjonalizm, empiryzm, sensualizm w ideologii - a zatem metody rozumowego i doświadczalnego pojmowania i badania zjawisk. Wśród innowacji wyznaniowych deizm i ateizm. We Francji działalność encyklopedystów i Wielka Rewolucja Francuska. W Polsce - reformy ustrojowe (Sejm Wielki, Konstytucja 3 Maja), gospodarcze, edukacyjne, w końcu kolejne rozbiory. Klasyczne gatunki: bajka, poemat heroikomiczny, satyra, komedia, sielanka. Nazwa wywodzi się od "światła". Osiemnastowieczni myśliciele nazwali swój wiek oświeconym po "ciemnocie" baroku, mieli zaś na myśli oczywiście "światło rozumu" - najwyżej cenionej wówczas wartości. I taka nazwa utrwaliła się na zawsze.
Najbardziej charakterystycznymi cechami oświecenia są:
1. Wiara w możliwości rozumu
2. Krytycyzm (nieprzyjmowanie za prawdziwe żadnych twierdzeń, jeśli nie zostaną udowodnione)
3. Uznanie wiedzy i wykształcenia za jedną z najwyższych wartości
4. Dostrzeżenie niesprawiedliwości ustroju feudalnego i głoszenie konieczności reform
Ramy czasowe: od 1740 (założenie Collegium Nobilium przez ks. Sz. Konarskiego) do 1822 (wydanie tomu "Poezji" Adama Mickiewicza.

Romantyzm - Nazwa wywodzi się pośrednio z łacińskiego "romanus", co znaczy: rzymski - choć wcale nie o rzymską kulturę tu chodzi. Nazwę "romańskie" stosowano wobec języków tubylczych w prowincjach rzymskich, romansami zaś zwano podania i legendy tych ludów - pełne baśniowości i fantastyki.
Ramy czasowe: Europa: 1789(Wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej) - 1848(Wiosna Ludów), Polska: 1822(wydanie tomu "Poezji" Adama Mickiewicza) - 1863(Wybuch powstania styczniowego).
Wiek XIX był wiekiem romantycznej wiary w uczucie, w stwory wyobraźni, zjawy, duchy, bunt i spisek. Był także wiekiem rewolucji przemysłowej. To właśnie wiek XIX powie światu, że dyliżans i koń nie są jedynymi środkami lokomocji. Powstają pierwsze lokomotywy. W 1866 linia telegraficzna połączy obie półkule. Potem ludzie wymyślą telefon. Fotografia tak dobrze nam znana i lubiana rodzi się w 1818 roku. Wiek XIX to wiek namiętności, zupełnie inny niż wiek XX, który wstydzi się uczuć. Wiek XIX - epoka pojedynków, peleryn i cylindrów - był zdominowany przez ideał serca i duszy. Ale rozum i nauka wcale nie umarły. Przeciwnie - postęp wiedzy ówczesnej był ogromny i wiele naszych dzisiejszych cudów techniki źródła swoje ma w romantyzmie.
Filozofowie niemieccy byli ojcami teorii romantycznego światopoglądu. Ogólnie mówiąc, głosili następujące postulaty:
1. W procesie poznawania świata należy posługiwać się wyobraźnią, przeczuciem, intuicją,
2. Ducha należy pozostawić ponad materią hierarchii wartości,
3. Świat ma w rzeczywistości naturę duchową, materia jest sprawą drugorzędną (spirytualizm),
4. Za pomocą rozumu świata zbadać ani rozpoznać nie można,
5. Poezja jest wyrazem geniuszu - elementem boskości w człowieku - wyobraźnia zaś najważniejszym czynnikiem sprawczym poezji

"Cierpienia młodego Wertera" J.W.Goethego - Fabuła utworu nie jest zawiła. Werter - młody, wrażliwy i nader uczuciowy człowiek wyjeżdża na wieś, by tam zaznać ukojenia po niezbyt szczęśliwych perypetiach miłosnych w mieście. Tu, na wsi, poznaje Lottę - słodką kobietę - anioła. Rodzi się uczucie, w typowo romantycznej atmosferze: kwiaty, prezenty, spotkania i cudowne rozmowy na łonie natury. Niestety! Lotta jest już narzeczoną innego człowieka - Alberta. Werter, miotany namiętnościami, znajduje się w ślepej uliczce. Ogromnie przeżywa swój ból, swój konflikt z konwenansami tego świata. Wreszcie, po romantycznym pożegnaniu, bohater pełen wewnętrznego rozdarcia popełnia samobójstwo strzelając do siebie...
Werteryzm - charakterystyczna dla tej epoki postawa młodego człowieka. To moda na pewien styl bycia, odczuwania, a nawet na sposób ubierania się.
Bohater werterowski - mężczyzna owładnięty obsesyjną miłością do kobiety, której zdobyć nie może.

"Konrad Wallenrod" A.Mickiewicza - Utwór ukazał się w Petersbrgu w 1828 roku. U źródeł genezy poematu tkwią trudne do rozstrzygnięcia problemy natury patriotycznej i moralnej: - Jaka jest droga skutecznej walki z tyranem? - Jak powinien się bronić niewielki naród zagrożony unicestwieniem? - Jak się ma w takiej sytuacji zachować jednostka świadoma swoich obowiązków patriotycznych? - Czy istnieje granica moralności, której nie wolno przekroczyć w imię najwyższych wartości patriotycznych?
Streszczenie:
Wstęp: Narrator szkicuje tło wydarzeń: ponad sto lat upłynęło od momentu podboju Prusów przez Krzyżaków i odtąd "Niemen rozdziela Litwinów od wrogów". Tu również wspomnienie o dawnej zażyłości narodów pruskiego i litewskiego, którą "rozdzieliły boje" i zapowiedź nadchodzącej wojny, która "Wszystko rozerwie; - lecz serca kochanków / Złączą się znowu w pieśniach wajdeloty ".
I. Obiór Akcja poematu rozpoczyna się ok. 1391 r. Do Maryjenburga (Malborka) śpieszą komturowie, których zadaniem jest obór nowego mistrza. Głównym kandydatem na to stanowisko jest bohater tytułowy, cudzoziemiec wsławiony walkami z poganami, człowiek wyjątkowo skromny, wstrzemięźliwy i tajemniczy. Ten samotnik ma jedynego powiernika, Halbana. On to jedynie jest w stanie uspokoić rycerza, kiedy ten, pod wpływem "gorącego napoju", popadał w dziwny stan, w czasie którego, przy wtórze lutni, w obcym języku śpiewał posępne pieśni.
II. Wieczorna uroczystość otwarcia obrad kapituły ( modły, hymn), a o świcie przechadzkę odbywa arcykomtur, który w towarzystwie Halbana "i celniejszych braci", dotarł nad odległe jezioro. Z narożnej wieży dochodzi głos pustelnicy. Tu historia pojawienia się "pobożnej niewiasty". Kobieta rozmawiała z tajemniczym rycerzem, nazywając go imieniem Konrada. Uwagę przybyłych odwrócił jednak Halban wzywając do obrania mistrzem Wallenroda. Zebrani przyjęli to aplauzem i powrócili do zamku. Pozostały u stóp wieży Halban nuci pieśń o pięknej a nieszczęśliwej Litwince .
III Scena przysięgi nowoobranego mistrza, którego zachowanie Niemcy odczytali jako dobrą wróżbę na spodziewaną, zwycięską walkę z Litwą . Rok upłynął od zaprzysiężenia a wielki mistrz miast prowadzić rycerzy do boju, pilnuje, by prowadzili cnotliwe życie. Bracia burzą się samowolą wroga, który choć nękany wewnętrznymi walkami poważa się podchodzić pod mury twierdzy. Śledzą poczynania Konrada często opuszczającego zamek i podążającego pod wieżę pustelnicy. Tu dialog kochanków : Konrad zwleka z atakiem na Wilno, choć Halban "...dawniejsze przypomina śluby", bowiem nie chce rozstać się z ukochaną. Boleje nad zmarnowaną młodością ("Jam miłość, szczęście, jam niebo za młodu / Umiał poświęcić dla sprawy narodu")
IV "Uczta" 23 kwietnia (dzień patrona zakonów, św. Jerzego). Znudzony mistrz niechętnie wysłuchuje piosenek trubadurów, wreszcie pojawia się starzec - "...ostatni w Litwie wajdelota" Śpiewa wpierw pieśń ("Pieśń Wajdeloty) słąwiącą rolę przekazów gminnych - ludowych w życiu narodu będącego w niebezpieczeństwie lub w niewoli ("O wieści gminna! ty arko przymierza / Między dawnymi i młodszymi laty: / W tobie lud składa broń swego rycerza, / Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty") a następnie snuje historię Waltera Alfa, Litwina wychowanego wśród Krzyżaków ("Powieść Wajdeloty"), czym wyrywa Konrada z marazmu i zmusza do działania (słowa mistrza potwierdzają osąd Wajdeloty przypisującego opowieściom ludowym ogromną rolę: "Stało się, stało (...) / Wygrałeś! wojna, tryumf dla poety!"). Pijany winem i opowieściami Wallenrod śpiewa "Balladę. Alpuhara" opowiadającą o obrońcy Grenady, Almanzorze, który widząc klęskę muzułmanów przenosi zarazę dżumy do obozu Hiszpanów mszcząc się tym samym na wrogach.
V. "Wojna". Konrad uległ namowom rycerstwa i papieża, i ruszył na Litwę. Tam jednak tak długo odwlekał szturm na Wilno, że Witold zdołał zebrać rozproszone wojsko i pokonał Krzyżaków. Niedobitki ze wstydem i rozpaczą powróciły do Malborka. W podziemiach zamku obraduje trybunał. Jeden z 12 zamaskowanych sędziów oskarża Konrada o zdradę, wyjawiając prawdziwe pochodzenie mistrza (przez 12 laty pojawił się u boku hr Wallenroda jako giermek, ruszył do Palestyny i tam zamordował rycerza. W Hiszpanii, podając się za zamordowanego, zdobył sławę rycerską i przyjąśł śluby zakonne) pozostali jednogłośnie wydają wyrok: "Dwanaście mieczów podnieśli do góry, / Wszystkie zmierzone - w jedną pierś Konrada".
VI "Pożegnanie". Ranek, Wallenrod po raz ostatni odwiedza ukochaną Aldonę - pustelnicę. Ta nazywa go prawdziwym imieniem Alfa. Konrad szczęśliwy z powodu dopełnienia ślubów ("Jam to uczynił, dopełnił przysięgi, / Starszniejszej zemsty nie wymyśli piekło.") marzy o powrocie z ukochaną na Litwę. Jednak Aldona nie chce złamać ślubów i prosi tylko, by częściej ją odwiedzał. Zrozpaczony rycerz błądzi bez celu po okolicy, domyśla się też kary jaką dlań przygotował tajny trybunał. Powraca pod wieżę pustelnicy i ostatecznie żegna ukochaną. Konrad z Halbanem w komnacie. Mistrz słysząc zbliżających się sędziów zażywa truciznę. Zrozpaczony starzec postanawia pozostać przy życiu, by rozgłosić na Litwie sławę umierającego, ("Z tej pieśni wstanie mściciel naszych kości").
Walenrodyzm - postawa człowieka, który walczy o słuszną i sprawiedliwą ideę, lecz żeby osiągnąć cel, używa środków nieetycznych, nagannych moralnie, takich jak podstęp, zdrada, kłamstwo. Romantyczne cechy Konrada Wallenroda: 1. Gotycyzm (akcja rozgrywa się w średniowieczu), 2. Orientalizm, 3. Mesjanizm (poświęcenie głównego bohatera), 4. Indywidualizm jednostki stającej do samotnej walki ze złem, 5. Konflikt szczęścia prywatnego ze służbą ojczyźnie, 6. Bunt, spisek, podstęp jako metody walki

"Dziady" A. Mickiewicza - całość składa się z 4 części, które powstawały kolejno: cz. II i IV (powstawały w Kownie i Wilnie, są to tzw. Dziady wileńsko-kowieńskie lub "wczesne"), cz. III (powst. W Dreźnie - Dziady drezdeńskie) i cz. I (niedokończona część, nie opublikowana)
Część II jest inscenizacją starego, ludowego obyczaju - święta dziadów, które przypada w noc przed Zaduszkami, a polega na przywoływaniu duchów zmarłych, by pomóc im dostać się do nieba. W części II obserwujemy gromadę wieśniaków, prowadzącego obrzęd Guślarza i kolejne duchy, które pojawiają się i znikają. Są to dusze dzieci, okrutnego pana i dziewczyny. Pojawia się także Widmo, które milcząco podąża za Pasterką, lecz nie chce zniknąć nawet wobec zaklęć Guślarza.
Osoby występujące w II części Dziadów: Duchy: dzieci Józia i Rózi, dziewczyny Zosi i złego dziedzica. Żywi: chór, Guślarz i Pasterka.
Część IV przenosi odbiorcę do domu księdza. Jest nadal noc Zaduszek i na plebani zjawia się tułacz-Pustelnik. Rozmowa między księdzem a dziwnym gościem zawiera się w trzech godzinach: miłości, rozpaczy, przestrogi. Dowiadujemy się o tragicznych dziejach Pustelnika - o jego nieszczęśliwej miłości do kobiety, która poślubiła innego człowieka, o jego rozpaczy graniczącej z obłąkaniem, o nieufności Pustelnika do ksiąg i wiedzy - chwilami rozmowa ta przypomina klasyczno-romantyczną dyskusję. Cała rozmowa i wizyta jest zaprzeczeniem racjonalizmu: oto w początkach drugiej godziny Pustelnik okazuje się Gustawem - dawnym uczniem księdza, gdy ta godzina mija, Gustaw przebija się sztyletem... i żyje nadal. Tym niemniej głównym tematem IV części jest miłość romantyczna, jej siła i jej niszczące działanie, dlatego często nazywana jest "wielkim studium miłości". Wszystko wskazuje na to, że Widmo z Części II i Gustaw z Części IV to ta sama osoba. W Części III przekształca się w Konrada.
Część III składa się już z kilku scen dramatycznych. Mówiąc w największym skrócie jest to:
I - scena więzienna - nieszczęśliwy Gustaw przeistacza się w bojownika o wolność ojczyzny - Konrada, cała scena podejmuje temat męczeństwa polskiej młodzieży tego czasu.
II - Wielka Improwizacja - to monolog Konrada, który, zbuntowany zwraca się do Boga, żądając władzy, mógłby bowiem wykorzystać ją dla dobra narodu. Dumny Konrad oskarża Boga i przegrywa ten pojedynek.
"Widzenie księdza Piotra" jest objawieniem, aktem jasnowidztwa, jakie zesłał Bóg na skromnego księdza bernardyna. Jest to scena objawiająca dzieje Polskie na wzór męczeństwa Chrystusa - najważniejsza literacka realizacja hasła mesjanizmu narodowego.
"Sen Senatora" to scena ataku diabłów na grzeszną duszę Nowosilcowa. "Salon warszawski" - podejmuje temat oceny społeczeństwa polskiego, elity rządzącej i młodych patriotów, przedstawionych w kontrastowym zestawieniu (tu ważny jest epizod przedstawiający dzieję Cichowskiego).
Scena VIII - "Pan Senator" - jest satyrą na Senatora i jego służalcze otoczenie, osią "fabularną" jest tu los katowanego spiskowca Rollisona i interwencji jego matki, która usiłuje wydobyć go z więzienia. Charakterystyczny także jest epizod z Doktorem - naczelnym donosicielem Senatora. Ów marny człowiek gonie od pioruna podczas burzy. Warto wiedzieć, że taka właśnie śmierć spotkała ojczyma J. Słowackiego - pana Becu.
Kończy tę część scena IX - Noc dziadów, która wyjaśnia tajemniczą sylwetkę Widma ze sceny II - najprawdopodobniej nie był on umarłym, w scenie końcowej widzimy go po raz ostatni wśród tłumu zesłańców.
Ustęp - tu podróż skazańców na zesłanie staje się podstawą do kolejnych części - opisów Rosji carskiej i jej despotyzmu. Są to: Droga do Rosji, Przedmieścia stolicy, Petersburg, Pomnik Piotra Wielkiego, Przegląd wojska, Oleszkiewicz i wiersz Do przyjaciół Moskali.
Część I cyklu nigdy nie ukazała się za życia autora. Wydano ją po jego śmierci w 1860 r. w Paryżu (w wydaniu zbiorowym "Pism" Mickiewicza). Składają się na nią luźne sceny nie dające jednoznacznej całości.
Sc.1. Dziewica, przyszła kochanka, oddaje się marzeniom. W przyrodzie obowiązuje zasada płciowości, rozumianej jako miłość i harmonia. Zatem i wśród ludzi, jeżeli dwie istoty są sobie przeznaczone, to według powszechnego prawa muszą się spotkać.
Sc.2. Na obrzęd Dziadów idzie pochód ludzi. Guślarz, powtarzając słowa "Ciemno wszędzie, głucho wszędzie" prowadzi gromadę, Chór ją powtarza.
1. Młodzieńcy proszą dziewczynę z "Romantyczności" (tożsamą z Karusią), by na próżno nie rozpaczała po zmarłym kochanku ("Dla niego na mszę daj, młoda wdowo, / A dla nas żywych piękne daj słowo."), a do Starca - by nie rozpaczał po bliskich ("Weź trochę szczęścia od nas szczęśliwych, / Szukaj umarłych pośród nas żywych").
2. Ponownie Guślarz wzywa wszystkich, "kto rozpaczą, / Kto wspomina i kto życzy", by "ze świata mędrców" przyszli na Dziady.
3. Dziecko, które nie pamięta, zmarłej przy jego narodzinach, matki prosi Starca, by powrócili do domu. Lecz ten żegnając z goryczą wnuka ("Boże! (...) Pobłogosław wnukowi - niechaj umrze młodo!") idzie na uroczystość.
4. Młodzieniec Zaklęty snuje dziwna opowieść o rycerzu, który dobrowolnie poddał się zaklęciu w kamień.
5. Chór Młodzieży przypomina o prawach rządzących światem; "Zgubionymi" dlań są wszyscy, którzy "w młode lata": - byli bezczynni, - izolowali się od otoczenia, - nie potrafili cieszyć się młodością.
6. Do gromady dołącza Strzelec("Pieśń Strzelca") i Gustaw - szukający miłości ("Ach, gdzie cię szukać? - od ludzi ucieknę, / Ach, bądź ty ze mną, świata się wyrzeknę!").
7. Myśliwy Czarny (wyobrażenie złego ducha) kpi z wynurzeń Gustawa.
8. Całość kończy dialog Gustawa ze Strzelcem, który zapowiada wystraszonemu kochankowi: "Wiedz naprzód, iż gdzie stąpisz, jest wszędzie nad tobą / Pewna istota, która z oczu cię [nie] traci, / I że chce ciebie w ludzkiej nawiedzić postaci".

"Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza - akcja utworu dzieje się na Litwie w latach 1811-1812, czyli w czasach burzliwych lat epoki napoleońskiej, dokładnie w czasie przygotowań Napoleona do wojny z Rosją. Z tą batalią wiązali Polacy nadzieję szczególną. Miejscem wydarzeń jest Soplicowo i jego najbliższa okolica - ziemie litewskie leżące nad Niemnem (realna, określona geograficznie, zamknięta i uporządkowana określonymi punktami topograficznymi: dwór, sad, ogród, karczma, zaścianek, zamek, las. Swoisty mikrokosmos, centrum świata). Główne postacie to gospodarz dworu w Soplicowie - Sędzia Soplica, skromny duchowny - ksiądz Robak, wierny sługa Protazy i goście mieszkający we dworze, w tym przede wszystkim elegantka Telimena i będąca pod jej opieką Zosia - zubożała córka rodu Horeszków. Do dworku przybywa "ze szkół" bratanek Sędziego - tytułowy pan Tadeusz. Zamku Horeszków wciąż jeszcze pilnuje stary klucznik Gerwazy, który młodego potomka rodu - Hrabiego usiłuje zarazić rodową nienawiścią do Sopliców i żądzą zemsty. Tuż obok znajduje się zaścianek Dobrzyn.
Akcję utworu organizują trzy równoległe wątki:
1. Działalność konspiracyjna księdza Robaka: Ksiądz Robak to postać niepozorna, usiłuje przygotować powstanie na Litwie, wspomagające Napoleona przeciw Rosji. Agituje do tego patriotycznego dzieła szlachtę zaścianka. Plany krzyżuje mu zajazd zorganizowany przez Hrabiego i Klucznika. W trakcie bójki ksiądz otrzymuje ranę - na łożu śmierci dowiadujemy się, że... ksiądz Robak to nie ksiądz Robak, lecz brat Sędziego a ojciec Tadeusza - Jacek Soplica. Niegdyś sławny zawadiaka. Odtrącony przez Stolnika Horeszkę, gdy chciał ożenić się z jego córką Ewą, wiedziony odruchem zemsty i rozpaczy, strzelił do pysznego magnata akurat w chwili, gdy ten bronił się przed najazdem Moskali! Został zatem Soplica okrzyczany nie tylko zabójcą, lecz także zdrajcą. Z kolei Rosjanie uznali go za sprzymierzeńca> Jacek Soplica srogo to odpokutował. Tułał się, ożenił się z przypadkową dziewczyną, której nie kochał, opuścił kraj. Starał się zadośćuczynić przeszłości jako żołnierz, emisariusz, zakonnik, pragnął także pogodzenia zwaśnionych rodów przez ślub Zosi i Tadeusza. Umarł z nadzieją w sercu, gdyż właśnie dotarła do Soplicowa wiadomość o wybuchu wojny z Rosją. Wydarzenia kulminują się w chwili, gdy dochodzi do zajazdu na Sopliców. Namówiony przez Gerwazego Hrabia podbuntował szlachtę Dobrzyna i najechali dwór. Zwaśnione strony pogodził dopiero wróg trzeci - batalion rosyjski, przeciw któremu zgodnie występują Soplicowie, Horeszkowie i Dobrzyn. Gdy wkracza do Soplicowa Wielka Armia Napoleona, podczas uczty następują zaręczyny Zosi i Tadeusza - młoda para dziedziców uwalnia chłopów i nadaje im ziemię. Optymistyczna uczta zaręczyn wieńczy dzieło Mickiewicza.
2. Miłosne perypetie Tadeusza: Młody szlachcic - pan Tadeusz, syn Jacka Soplicy, powróciwszy ze szkół do domu już na wstępie ujrzał cudne zjawisko - pannę Zofiję w stroju niedbałym, którą z miejsca pokochał. Niestety, później pomylił Zosię z Telimeną, która zresztą kokietowała młodzieńca bez skrupułów. Był więc moment, kiedy wszystko się poplątało: Hrabia zalecał się do Zosi a Tadeusz do Telimeny. Potem było odwrotnie: Tadeusz zrozumiał, że Zosia jest panią jego serca, a Hrabia zwrócił się ku Telimenie, lecz nie były to poważnie zamiary, tylko wybujała wyobraźnia Hrabiego, podczas gdy dama myślała o małżeństwie. Zawiły romans kończy się szczęśliwie - w księdze XII "ucztujemy" na zrękowinach Zosi i Tadeusz, a praktyczna Telimena wydaje się za Rejenta.
3. Spór o zamek Horeszków, który pozostał po śmierci Stolnika. Został on nadany Soplicom, lecz Hrabia - potomek Horeszków także zgłaszał do niego prawa. Toczył się zatem proces i Hrabia, znudzony, już chciał zaprzestać sporu, lecz Klucznik Gerwazy swoim opowiadaniem o dziejach zamku wzniecił w nim wolę walki. Zamek stał się przyczyną zajazdu. Sprawa znalazła polubowne zakończenie dopiero wraz z małżeństwem potomków obu rodzin: Zosi i Tadeusza.
W "Panu Tadeuszu" Mickiewicz dokonuje swoistego sądu nad dawną Polską. Oskarża szlachtę o:
1. dumę i pychę (Stolnik poświęcił szczęście córki, bywał bezwzględny w kaptowaniu zwolenników i odrzucaniu niepotrzebnych już stronników; ponad wszystko cenił sobie dumę rodową i wpływy. Ginie zamordowany przez Jacka porwanego szalonym gniewem do którego go wcześniej sprowokował),
2. warcholstwo (Jacek nie zna granic swojej fantazji kawalerskiej; Gerwazy prowokuje bójkę w zamku),
3. anarchię (brak autorytetu władzy, rozpędzanie sejmików - opis serwisu Wojskiego),
4. przedkładanie prywaty ponad interes publiczny (Gerwazy niszczy plany Robaka, Jacek zabija Stolnika, gdy ten broni się przed Moskalami, Sędzia przyjmuje majątek Horeszki z rąk zaborcy)
5. kłótliwość (ks. V "Kłótnia", ks. VII "Rada") Jednocześnie poeta idealizuje obraz przeszłości narodowej:
6. ekspiacja Jacka (walką z bronią w ręku, przywdzianiem sukni mnisiej i działalnością emisariusza odkupił dawne grzechy; dwukrotnie własną piersią osłania "ostatniego Horeszkę" i Gerwazego; umiera w wyniku odniesionych ran szczerze wyznawszy swe winy Gerwazemu i bratu; symbol odrodzenia narodu)
7. rezygnacja z zemsty i przebaczenie (postawa umierającego stolnika, który wybacza Jackowi, reakcja Gerwazego na spowiedź Jacka),
8. umiłowanie kraju ojczystego (Tadeusz wysławiający piękno litewskiej przyrody; udział Horeszki w wojnie o konstytucję 3 maja; reakcja szlachty na wieść o Napoleonie; koncert Jankiela; przywiązanie do tradycji i obyczaju - Soplicowo centrum polszczyzny; gotowość do służby ojczyźnie)
9. solidarność wobec zagrożenia bytu narodowego (przekształcenie się zajazdu w bitwę z Moskalami),
10.młode pokolenie realizujące idee wolności i równości (uwłaszczenie chłopów przez Tadeusza i Zosię)
W efekcie tych zabiegów "Pan Tadeusz" przedstawia obraz szlacheckiego raju, w którym życie toczy się w harmonii z naturą, a historia nie jest siłą niszczącą. Dominuje mit kraju lat dziecinnych i idealizacja natury. Humior osłabia tragizm i zmienia groźne wady w śmiesznostki. Brak w tekście zapowiedzi klęski wyprawy Napoleona na Moskwę.
Swoiste mitologizowanie Polski szlacheckiej, świadomość odchodzenia w zapomnienie tego wszystkiego, co stanowiło istotę świata szlacheckiego, podkreśla przymiotnik "ostatni" (Woźny, Wojski, Stolnik, Gerwazy, Podkomorzy, Hrabia, reprezentanci szlachty zaściankowej; zajazd, uczta, serwis, polonez itp.)
Soplicowo - centrum polszczyzny:
Kultywowanie obyczajów szlacheckich jest e poemacie dowodem na przywiązanie do tradycji narodowej a zatem dowodem najwyższego patriotyzmu:
1. głebokie poszanowanie stanowiska, wieku i płci (mowa Wojskiego o grzecznosci, sposób siadania i wstawania od stołu, kolejność mówienia),
2. kultywowanie "prostych" domowych zachowań,
3. tradycyjne podtrzymywanie dawnych rycerskich zajęć (polowanie),
4. poszanowanie włościan i Żydów,
5. strój (kontusz, żupan).
"Pan Tadeusz" jako epopeja:
Utwór jest dziełem łączącym cechy wielu gatunków literackich:
1. gawędy szlacheckiej (narrator przyznaje się do niewiedzy, wprowadza nawiasowe uwagi, w których chwali lub gani bohaterów przyjmując punkt widzenia jednego z nich),
2. baśni (przypisywanie przyrodzie cudowności, np. opis matecznika, ogrodu, astronomii Wojskiego),
3. powieści psychologicznej (wszechwiedzący narrator ukazuje psychiczne i społeczno-historyczne czynniki wpływające na działania bohaterów),
4. poezji lirycznej (narrator zamienia się w podmiot liryczny wyrażający swoje uczucia. Tu: oda),
5. parodii romansu (miłosne perypetie Tadeusza i Telimeny),
6. powieści historycznej (opisy wydarzeń wojennych),
7. poematu heroikomicznego (sceny walki z Moskalami)
Łączy tragizm (spowiedź Jacka Soplicy) z komizmem (rada w zaścianku, zaloty Hrabiego do Zosi), realizm (opis uczty) z liryzmem (opisy przyrody). Nie można więc nazwać "Pana Tadeusza" epopeją w rozumieniu czysto teoretycznym. Poemat ten stał się nim dzięki temu, że za takową zechciał go uznać naród. Ukazuje bowiem:
*bohaterskie czyny wybitnych postaci,
*rysuje wielobarwną panoramę życia,
*bohaterem zbiorowym uczyniony w nim został naród polski,
*ukazuje przełomowy moment w życiu owego narodu: zwaśniona społeczność rodowa jednoczy się przeciwko narodowemu wrogowi, przy czym chłopi podniesieni zostają do godności członków narodu,
*znajdujemy w nim spolszczone aluzje do tradycyjnego wzorca eposu - liczne inwokacje, w tym do Ojczyzny i do Matki Boskiej, co odzwierciedla charakterystyczny dla społeczności kult,

"Kordian" Juliusza Słowackiego - dramat zawarty w następujących częściach:
Przygotowanie: Jesteśmy świadkami fantastycznej sceny, w które jak w szekspirowskim Makbecie, wiedźma i szatan warzą podejrzaną strawę w czarodziejskim kotle. Na skutek magicznych zabiegów "wyczarowują" i oceniają kolejnych przywódców powstania listopadowego. Rzecz dzieje się w chacie czarnoksiężnika, w 1799roku, 31 grudnia w nocy.
Prolog: Trzy Osoby Prologu przedstawiają trzy propozycje kształtu i roli, jaką ma spełniać poezja. Jest to nie tylko fragment, który ujawnia sąd autora w tej kwestii, lecz także polemika z Mickiewiczem.
Część I. Akt I: Poznajemy Kordiana, piętnastoletniego, uduchowionego poetę, zakochanego w starszej od siebie Laurze. Rzecz dzieje się w ziemiańskim dworku Kordiana. Stary sługa Grzegorz opowiada bohaterowi trzy opowieści - trzy propozycje życia. Spotkanie z Laurą ukazuje dojrzały afekt Kordiana, lecz ukochana wyraźnie go lekceważy, nawet nieco wyśmiewa.
Akt I kończy się tragicznie - "panicz się zastrzelił", czyli Kordian popełnił samobójstwo.
Akt II - Wędrowiec: Rok 1828. Kordian żyje nadal, jak to się stało - nie wiemy. Przemierza Europę, widzimy go w Londynie, we Włoszech, w Watykanie u papieża, na Mont Blanc, gdzie wygłasza swój monolog. Z okrzykiem "Polska Winkelriedem narodów" - Kordian zostaje przeniesiony przez Chmurę do Polski.
Akt III - Spisek koronacyjny: car Mikołaj koronuje się na króla Polski. Wmieszani w tłum poznajemy poglądy społeczeństwa w tej sprawie. W scenie IV w podziemiach, w kościele św. Jana odbywa się zebranie spiskowców, wśród których pod postacią podchorążego rozpoznajemy Kordiana. Spiskowcy dyskutują, a potem głosują, czy dokonać zamachu na cara czy nie? Grosz - za życie, kula za śmierć władcy. Przeważają grosze... Kordian jednak w uniesieniu sam decyduje się dokonać zamachu - w nocy ma bowiem wartę w zamku.
Scena V - to ważny moment, gdy Kordian kieruje się do sypialni cara, by go zabić. Przestępują mu drogę Strach i Imaginacja, obrazowo uświadamia sobie bohater grzech, który ma popełnić - zabójstwo i królobójstwo. Nie jest w stanie tego uczynić. Mdleje na progu sypialni carskiej.
Leżącego tu Kordiana odwiedza Doktor o cechach szatana. Przedstawia mu wariatów - mesjaszy. Jeden jest krzyżem, drugi podtrzymuje niebo, by nie spadło na ludzi - obaj prezentują swoistą ocenę mesjanizmu.
Na Placu Saskim Kordian na rozkaz księcia Konstantego dokonuje skoku konno przez piramidę z karabinów, czym uzyskuje sobie uznanie Wielkiego Księcia, lecz car jest nieugięty i każe roztrzelać Kordiana.
Scena IX to rozmowa cara z bratem - Wielkim Księciem, która obnaża wstrętne sprawki obu monarchów, lecz Konstanty uzyskuje ułaskawienie Kordiana.
Scena końcowa dramatu to egzekucja Kordiana, adiutant pędzi z ułaskawieniem, lecz nie wiadomo, czy zdąży...
Główny bohater: Kordian, chłopiec ma głębokie poczucie bezsensu życia. Chciałby dokonać czegoś wielkiego i niezwykłego, a jednocześnie zdaje sobie sprawę z nierealności swoich pragnień. Paraliżuje to jego wolę i budzi myśli samobójcze.
1. Miłość: sentymentalna, arkadyjska, wykoncypowane uczucie, które ma być ukojeniem "jaskółczego niepokoju";
2. Próba samobójstwa: konsekwencja niespełnionej miłości; nie udało się bohaterowi znaleźć ideału wykraczającego poza codzienność, w którym zamanifestowałby i potwierdził swoją tożsamość i wyjątkowość osobowości. Nie do przyjęcia okazała się przyziemna, niegodna idealisty kariera Janka, co psom szył buty, nie do powtórzenia w zmienionej sytuacji historycznej są żołnierskie czyny z opowieści Grzegorza.
3. Podróż po Europie: poznawanie ludzkiego świata społecznego, konfrontacja marzeń i ideałów z rzeczywistością, nauka odróżniania wartości prawdziwych od fałszywych (- świat realny a literatura, - życie społeczne a idealistyczne traktowanie nieprzeciętnej jednostki, niepowtarzalnej miłości, moralnego autorytetu papiestwa).
4. Dojrzewanie do wielkiej idei: monolog na Mont Blanc (- poczucie szczytu własnej mocy, - wadzenie się z samym sobą, prowokacja wewnętrzna, - brak pewności, rozdarcie między pragnienie czynu a niemoc).
5. Realizacja idei: przemiana w spiskowca, nieudana próba pełnienia roli przywódcy, nieudana próba złożenia jednostkowej ofiary na ołtarzu ojczyzny; bohater okazuje się niedojrzały do tego czynu: psychicznie (nie umie opanować bujnej wyobraźni), moralnie (nie potrafi złamać tradycyjnej etyki) i politycznie (nie ma żadnego programu).
Ocena powstania listopadowego Dyskusja nad przyczynami klęski powstania była jednym z głównych tematów polskiej literatury polistopadowej. "Kordian", trzeci z kolei utwór dramatyczny Słowackiego, tym przede wszystkim różni się od poprzednich, że dotyczy współczesnych autorowi wydarzeń.
1. Obrona: wskazanie wielkości i szlachetności idei, romantycznego patriotyzmu powstańców, uznania przez nich wolności ojczyzny za najwyższą wartość.
2. Oskarżenie (wskazanie źródeł klęski):
3. niedojrzałość psychiczna pokolenia powstańców (pomysł spisku jako wytwór wybujałej wyobraźni, która rozmija się z rzeczywistością; teatralna oprawa spotkania: maski, hasło, bliskość grobów królewskich),
4. niedojrzałość moralna spiskowców (niemożność stworzenia nowej etyki walki i wykorzystywanie kodeksu rycerskiego wykluczającego podstęp; narodowa tradycja czci dla króla-pomazańca silniejsze niż nakaz bezwzględnej walki z zaborcą),
5. społeczna izolacja spisku (idea indywidualnego poświęcenia się wykluczająca ogólnonarodowy zryw; demobilizujący śpiew Nieznajomego-Szatana; lud warszawski aprobujący nie czyn Kordiana, ale jego parodię - skok na placu Saskim),
6. przywódcy "z piekła rodem": przerażeni republikańskim charakterem powstania i dążący do zahamowania zrywu. Chłopicki (ambicje Napoleona, ale bez jego rozumu, starość, izolacja od ludu); Skrzynecki (brak odwagi, kunktatorstwo, powolność, niezdecydowanie); Niemcewicz (starość, zaopatrzenie w przeszłość); Lelewel (teoretyzowanie, skłonność do jałowych rozważań); Krukowiecki (zdrada).
"Kordian" to dramat romantyczny.Cechuje go:
1. otwarta konstrukcja - oś kompozycji stanowi biografia postaci głównej, przedstawiona w luźnych obrazach odległych wobec siebie w czasie i przestrzeni;
2. połączenie różnych konwencji i kategorii estetycznych: realizm obok fantastyki, symbolizmu i wizyjności, patos w połączeniu z komizmem, groteską i satyrą, prezentowanie konfliktu racji moralnych, który przezywa bohater tytułowy poprzez:
- ich rozdzielenie pomiędzy dwie, odrębne postacie (Kordian, Prezes)
- ukazanie stanów emocjonalnych Kordiana poprzez personifikacje (Strach, Imaginacja) "Kordian" posiada cechy poematu lirycznego (akcja dotyczy przede wszystkim napięć i konfliktów wewnętrznych bohatera), cechuje go także epickość fabuły (nie ma przyczynowo-skutkowego ciągu wydarzeń zmierzającego do punktu kulminacyjnego, jest natomiast kilka odrębnych punktów szczytowych napięcia, np. próba samobójstwa, monolog na Mont Blanc)

"Nie-Boska komedia" Zygmunta Krasińskiego - rejestr najważniejszych wydarzeń dramatu powinien wyglądać następująco: Część pierwsza - zanim poznamy "ludzki" świat postaci, mkną nam przed oczami postacie metafizyczne. Najpierw Anioł Stróż, który posyła błogosławieństwo (jak się potem dowiemy, głównemu bohaterowi). Potem przelatuje Chór Złych Duchów - ta grupa wypowiada z kolei przekleństwo - wysyła ku bohaterowi pokusę, piekielne zjawy, które będą usiłowały zwieść go z drogi cnoty. A zatem - zanim jeszcze poznaliśmy bohatera, jesteśmy świadkami "walki" złych i dobrych mocy o jego duszę. Imię bohatera brzmi Mąż, potem także mówi się o nim Hrabia Henryk, a poznajemy go w chwili szczególnej:
1. Ślub z Marią - poczucie szczęścia i wzajemne obietnice,
2. Marzenia Męża, pragnienie poezji, poczucie pomyłki życiowej przy kochającej, lecz zwykłej, ziemskiej żonie (jest to już skutek działania złych mocy),
3. Fantastyczny lot Męża za "Dziewicą". Wysłana przez Złe Duchy "uwodzi" bohatera, który pędzi za nią wśród skał, widząc w tej istocie uosobienie miłości i poezji. Lecz w czasie podróży opada z niej fałszywa postać - pozostaje wizja trupa - Mąż pojmuje swój błąd i swoją klęskę. Chór aniołów nakazuje mu wrócić do domu, gdzie odbyły się właśnie chrzciny jego syna,
4. Powrót Męża do domu. Poszukuje on żony, pragnie pojednania, lecz okazuje się, że obłąkaną Marię zabrano do szpitala wariatów. Mąż jedzie tam natychmiast, lecz spotkanie to napawa go grozą - Maria twierdzi w obłędzie, że jest poetą, przedstawia poetycką wizję upadku świata, ujawnia także, że ich syn - Orcia też będzie poetą, po czym umiera, zostawiając przerażonego Henryka w rozpaczy.
Część druga - Hrabia Henryk sam wychowuje syna, lecz spełniają się najgorsze przepowiednie. Widzimy ich obu 10 lat po śmierci Marii. Orcio przepełniony jest poezją i w dodatku traci wzrok. Nieszczęśliwy ojciec staje się obojętny wobec różnych "myślicieli" tego świata i ich koncepcji. Lecz ma on jeszcze jedną ważnś misję do spełnienia: walkę w dobie rewolucji - buntu mas przeciw arystokracji, której szlachetnym przywódcą zostanie. Część trzecia - widzimy dwa stronnictwa: arystokraci skupieni w okopach Św. Trójcy - dowodzi nimi Hrabia Henryk - i rewolucjoniści - ich przywódcą jest z kolei Pankracy. Rewolucja wybuchła i jest zwycięska, lecz na drodze do pełnego triumfu Pankracego stoi właśnie, wciąż niepokonany, Hrabia Henryk. Istotna jest scena wędrówki Hrabiego przez obóz rewolucjonistów - kolejne kręgi "rewolucyjnego piekła" jak u Dantego. Poznaje on wroga i wyrabia sobie o nim pogląd. Widzi wyzwolone kobiety głoszące wolną miłość, zabójców królów, rzeźników chełpiących się zbrodniami, bluźnierców palących krzyże.
Drugi ważny moment to spotkanie dwóch wodzów - Hrabiego Henryka i Pankracego. Pankracy usiłuje "kupić" zwycięstwo obietnicą ocalenia życia samego Hrabiego - Hrabia oczywiście odmawia. Najważniejsza jest polemika - obaj bohaterowie przedstawiają racje swoich stron - tym samym trwa dyskusja o istocie rewolucji.
Część czwarta - Bezpośrednie starcie zbrojne pomiędzy obozami. Arystokraci zaprezentowani zostali jako ldzie słabi, tchórzliwi i podli, a Henryk zostaje potępiony, bowiem "nic nie kochał, nic nie czuł prócz siebie". Po śmierci Orcia (ginie trafiony kulą) i samobójstwie Męża (rzuca się w przepaść z okrzykiem "Poezjo, bądź mi przeklęta") Pankracy z Leonardem odbywają sąd nad pokonanymi.
Wódz rewolucji - marzący o odkupieniu dzieła zniszczenia przez budowę szczęśliwej przyszłości - odczuwa niepokój. Gdy ukazuje mu się wizja Chrystusa-Mściciela, ginie od jej siły ze słowami (przypisywanymi Julianowi Apostacie): "Galilaee, vicisti!" (Galilejczyku, zwyciężyłeś!).
Zakończenie utworu wynika z logiki myśli historiozoficznej Krasińskiego. Pankracy - samowolnie sięgający po atrybuty władzy boskiej - staje twarzą w twarz z Bogiem i ginie jako samozwaniec. Bóg jest mistrzem w dziele stworzenia i On jedynie potrafi tworzyć historię. Symboliczna postać Chrystusa w finale może być interpretowana dwojako:
1. (optymistycznie) nadchodząca epoka będzie czasem jakiegoś nowego chrześcijaństwa i odrodzonego Kościoła,
2. (pesymistycznie) dzieje świata nie będą miały już dalszego ciągu i Bóg przecina bieg historii, gdyż dopełnia się miara ludzkich nieprawości.
"Nie-boska komedia" jako dramat romantyczny:
Dominująca cechą dramatów epoki romantyzmu jest odrzucenie reguł dramatu klasycznego i łączenie elementów różnych rodzajów i gatunków literackich (synkretyzm gatunkowy). W efekcie z dramatu wyłania się wizja świata pełnego dysharmonii, wieloznaczności i napięć rodzących nierozwiązywalne problemy:
1. brak jedności czasu (akcja trwa kilkanaście lat, niektóre sceny dzieją się równocześnie, między innymi są bliżej nieokreślone, czasem duże, luki czasowe. W wymiarze ideowym utwór odbierać należy w perspektywie wieczności);
2. brak jedności miejsca (poszczególne sceny rozgrywają się w różnych, czasem niedokładnie określonych miejscach: w domu hrabiego, w szpitalu obłąkanych, w górach, w okopach Świętej Trójcy; często jest to sceneria typowo romantyczna. W wymiarze ideowym - perspektywa kosmiczna);
3. brak jedności akcji (wiele różnych wątków: - życie rodzinne hrabiego, - losy Orcia, - starcie rewolucjonistów z arystokracją, - walka duchów dobrych i złych o duszę Męża);
4. kompozycja: brak związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy poszczególnymi scenami (każda scena ukazuje inny aspekt przedstawianego świata);
5. łączenie fantastyki z realizmem (upiór Dziewicy w domu Męża, sąd nad hrabią w podziemiach, apokaliptyczna wizja Chrystusa powalająca Pankracego);
6. elementy liryczne (narrator ma cechy podmiotu lirycznego: emocjonalność wypowiedzi, otoczenie szczególną atmosferą uczuciową kreowanych postaci, np. Orcia);
7. łączenie scen zbiorowych (obrazy z obozu rewolucjonistów: monumentalność, rozmach z kameralnymi: rozmowy hrabiego z Marią, Orciem, wyciszenie, liryzm);
8. łączenie tragizmu (koncepcja poety i poezji) z komizmem (np. zachowanie gości na chrzcinach);
9. łączenie patosu (np. kreacja Pankracego) z groteską (np. w rewolucyjnej obrzędowości: "prosimy ślicznie o głowę arystokraty");
10. łączenie stylów wypowiedzi (metaforyka prozy poetyckiej obok stylu potocznego gości na chrzcinach i naukowego - lekarza); Czynnikami spajającymi dramat są: - nadrzędna wobec całości postać narratora, postać głównego bohatera i pojawiające się we wszystkich częściach postacie epizodyczne (np. Ojciec Chrzestny), - symetria kompozycji (cz.I i II + cz. III i IV, "uwertury").

Pozytywizm - Epoka prozy (powieść, nowela). Rozczarowanie romantycznym entuzjazmem i postawą "mierz siły na zamiary". Wiara w naukę, postulaty scjentyzmu, pracy organicznej, pracy u podstaw - czyli reformy społeczeństwa i edukacji warstw niższych. Wśród pojęć budujących ideologię: scjentyzm, utylitaryzm, agnostycyzm, organicyzm. Postulaty stawiania sobie i realizowania realnych, praktycznych celów. Nazwa pochodzi od "pozytywny", co w XIX wieku znaczyło: praktyczny, realny, rozsądny, życiowy. Bardzo pasuje do ducha epoki, a termin rozpowszechnił się za sprawą dzieła Augusta Comte'a pt: "Wykłady filozofii pozytywnej".
Ramy czasowe: Europa: 1862 - Otto Bismarck zostaje kanclerzem Prus, 1867 - powstanie monarchii Austro-Węgry, 1870 - wojna Francji i Prus, 1871 - powstanie Cesarstwa Niemieckiego, 1877 - woja Rosji z Turcją, 1893 - Przymierze Prus i Rosji.
Polska: 1864 - klęska powstania styczniowego, 1890 - umowna data początku Młodej Polski