Ius est ars boni et aequi- prawo jest sztuką stosowania tego co dobre i słuszne <Publius Juventius Celsus> ,P.J.C.(prawnik z I poł. II w.n.e.) –określił, że prawo (ius) jest sztuką (ars) stosowania tego co dobre i słuszne (bonum et aequum). Związki prawa z pojęciami dobra i słuszności podkreślali prawnicy, pisarze rzymscy, były istotne w uzasadnianiu podejmowanych rozstrzygnięć. Słowa ius est…–wyraża prawo praktycznie stosowane, oparte na logicznej konstrukcji i realizuje to, co ludzie uważają za dobre i słuszne. W pojęciu „prawo” dostrzegamy 2 wartości etyczne: dobro i słuszność. Ulpian starał się rozwinąć pojęcie prawa i słuszności. Według niego Praecepta iuris (zasady prawa): 1.Honeste vivere (uczciwie żyć), 2.alterum non laedere ( drugiemu nie wyrządzać szkody), 3.suum cuique tribuere (każdemu przyznać co mu się należy). Są to uniwersalne , ponad prawne zasady uczciwego życia , a dla Rzymian były zasadami prawa. Między pojęciem i zasadami prawa z wartościami etycznymi występuje ścisły związek.

Sprawiedliwość wg. Ulpiana: Constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi (stała i niezmienna wola przyznawania każdemu należnego mu uprawnienia). Określenia te łączą się ze sobą: 1.bonum-dobro–nieszkodzenie drugiej osobie (neminem laedere), 2.aequun (słuszność) –przyznanie każdemu tego , co mu się należy (ius suum cuique tribuere).Wg. Ulpiana zadaniem jurysprudencji jest kierowanie się zasadą sprawiedliwości , upowszechnianie dobra, słuszności, poprzez oddzielanie tego co jest słuszne (aequum) od niesłusznego ( iniquum), dozwolonego (licitum) od niedozwolonego (illicitum) w każdym przypadku. Prawnicy wiedzą, że nie wszystko, na co pozwala prawo jest uczciwe (Non omne quod licet honestum est–Paulus) i zastosowanie przepisów może być krzywdzące i nieprawe oraz najdokładniej zastosowanie przepisów prawa może doprowadzić do niesprawiedliwości (Cyceron). Prawnicy rzymscy postulują, żeby uwzględniać w prawie słuszność (aequitas) jako równe traktowanie ludzi i zgodne z zasadami sprawiedliwości. Zasada słuszności najbardziej zauważalna jest w ius honorarium (prawie pretorskim).

Cyceron:1.prawo publiczne: prawodawstwo, uchwały senatu, traktaty państwowe 2.prawo prywatne: testamenty , umowy, kontrakty.Ulpian:2 podejścia wobec prawa : 1.podejście publicznoprawne(dotyczy państwa rzymskiego), 2.podejście prywatnoprawne (dotyczy korzyści poszczególnych osób). Kryterium podziału prawa wg. Ulpiana: 1.utilitas (korzyść , pożytek , użyteczność) 2.interes ( publiczny lub prywatny). Cechy wyróżniające: a) Prawo publiczne:1.tworzą je normy dotyczące struktury i funkcjonowania państwa i organów państwa 2.państwo i organy państwa mają dominującą pozycję nad obywatelami3.jest ważniejsze (dominujące) nad prawem prywatnym b) Prawo prywatne: 1.dotyczy stosunków między osobami w sprawach rodzinnych i majątkowych 2.łączy się z własnością prywatną 3.charakterystyczna jest równorzędność stron wchodząca w stosunki prawne.

Ius civile to prawo wytworzone przez obywateli rzymskich dla siebie, prawo rodzinne. Ius civile –to określenie ma kilka znaczeń: a)ius civile z prawem stanowionym ( z ustawami-leges) –powstało w wyniku jurysprudencji kapłańskiej i prawników świeckich. Oznacza prawo obowiązujące z woli narodu b)najdawniejsze rzymskie prawo cywilne to ius Quiritium (prawo Kwirytów). Kwiryci to dawne określenie mieszkańców Rzymu c)Nazwa prawo cywilne przeszła na prawo prywatne (cywilne) nowożytnych systemów prawnych (dzięki justyniańskiemu zbiorowi prawa Corpus iuris civilis). Ius gentium to instytucje prawne, zajmujące się obrotem majątkowym ludów basenu morza Śródziemnego. Przez obrót rozumiano-kupno,sprzedaż,najem,spółka,niewolnictwo. To prawo nieformalne , opierające się na poczuciu słuszności. Ius gentium to ogół norm i instytucji prawnych, które wchodzą w skład prawa rzymskiego. Normy te zgadzają się z pojęciami prawnymi ludów basenu Morza Śródziemnego.

Ius honorarium – powstało w okresie republiki, w wyniku działalności magistratur rzymskich . Magistratury te wydawały edykty: pretorów, edylów, namiestników prowincji. Prawo pretorskie było najważniejszą częścią ius honorarium. Pretor w starożytnym Rzymie to wyższy urzędnik sprawujący władzę w sądownictwie cywilny, karnym. Stanowisko pretora miejskiego utworzono w 367 p.n.e. do rozstrzygania sporów sądowych między obywatelami (praetor urbanus). Praetor peregrinus–pretor dla cudzoziemców–powołano go w 242 r.p.n.e. dla sporów między obywatelami rzymskimi a cudzoziemcami lub między samymi peregrynami. Pretor: =bezpośrednio spraw nie sądził i nie wydawał wyroków =organizował postępowanie procesowe i kierował nim =decydował o ochronie procesowej związanych z roszczeniami osób prywatnych =mógł udzielić skargi procesowej w sytuacji uznanej przez ius civile , ale już niegodnej dalszej ochrony, przestarzałej.|Na początku swego rocznego urzędowania pretor ogłaszał edykt (tzw.edictum perpetuum). Treść edyktu pretorskiego narastała powoli, stopniowo. Otóż każdy pretor przejmował od swego poprzednika główny zrąb przepisów i dodawał od siebie jakieś nowe postanowienia. Te z kolei, jeśli okażą się słuszne, zostaną przyjęte przez kolejnego pretora.Pretor nie miał władzy ustawodawczej, edykt pretorski nie był ustawą, nie mógł zmienić, znosić istniejącego prawa cywilnego. Jednak przez czas urzędowania danego pretora edykt obowiązywał na podstawie najwyższej władzy pretora w zakresie sądownictwa. Edykt pretorski zawiera prawo zwyczajowe (procesowe) powstałe w praktyce sądów System ten nazwano prawem pretorskim ( ius praetorium) . Ius praetorium było najważniejszą częścią prawa stanowionego przez magistratury ( ius honorarium) Marcianus powiedział, że pretor i edykt były żywym głosem prawa cywilnego („viva vox iuris civilis” Digesta ), co oznacza, że pretor był siłą napędową prawa cywilnego, określał praktyczne zastosowanie. Jednocześnie powstał dualizm prawa i poszczególnych instytucji prawnych, stosowanych wg.prawa cywilnego i prawa pretorskiego. Stosunek prawa pretorskiego do prawa cywilnego wyrażał się triadą i polegał na: wspomaganiu (adiuvare), uzupełnianiu (supplere), korygowaniu (corrigere). Prawo pretorskie uwzględniało też zwyczaje i zasady ius gentium , zwłaszcza w zakresie obrotu handlowego( prawa majątkowego).

I. Systematyka wg. Instytucji .Próby usystematyzowania zbiorów prawa rzymskiego widoczne są w Ustawie XII tablic i edykcie pretorskim. Najbardziej znana jest systematyka zastosowana w podręcznikach prawa rzymskiego – Instytucjach ( Institutiones): 1.Instytucjach Gaiusa (II w n.e.) 2.Instytucjach Justyniańskich (533 r.n.e.).Gaius pod pojęciem „ius” rozumiał prawo prywatne. Według niego prawo prywatne składało się z 3 części: 1.Prawo osobowe (personae)–prawo dotyczące osób , określające pojęcie i rodzaje osób jako podmiotów prawa, czynności prawne, prawo rodzinne.2.Prawo rzeczowe (res) –wyznacza rodzaje i treści władania osoby nad rzeczami; prawo zobowiązań (dotyczy obrotu prawnomajątkowego).3. Prawo spadkowe–określa losy majątku pozostałego po osobie zmarłej. Prawo odnoszące się do actiones , to prawo cywilne procesowe. Systematyka Gaiusa ,powtórzona została w Instytucjach justyniańskich, przetrwała do końca XVIII w, nie straciła znaczenia w konkurencji z systematyką pandektową.

II. Systematyka pandektowa: Pojawiła się na przełomie XVIII i XIX w. w podręcznikach niemieckich pandektystów. Dostosowywali oni prawo rzymskie recypowane do ówczesnych potrzeb. w porównaniu z Instytucjami, wyodrębnili: 1.część ogólną prawa cywilnego (dawne prawo osobowe) 2.rzeczy jako podmioty prawa (czyli część działu res). 3.Po części ogólnej było: prawo rodzinne; prawo rzeczowe (bez pojęcia, rodzajów rzeczy , bo były one w części ogólnej) 4.zobowiązania i prawo spadkowe.|Prawo procesowe (dawne actiones) –wydzielono jako prawo formalne, od wymienionych działów prawa prywatnego(tworzących prawo materialne). Prawo rzeczowe, zobowiązania i prawo spadkowe, tworzą tzw. prawo majątkowe. Prawo rodzinne, prawo rzeczowe i zobowiązania tworzą prawo materialne.

I.prawo archaiczne–od początku Rzymu do poł. III w.p.n.e.-początek wojen punickich. 1.Ius civile jest słabo rozwinięte; choć częściowo skodyfikowane w ustawie XII tablic(451-450 r.p.n.e.) 2.W tym czasie patrycjusze walczą z plebejuszami. 3.Następuje zmiana ustroju z królewskiego na republikański. Jednak ta zmiana nie ma wielkiego znaczenia dla prawa prywatnego. II.prawo przedklasyczne (od poł. III w. p.n.e. do końca republiki 27 r.p.n.e)1.Rzym jest stolicą imperium zachodnio rzymskiego. 2.Po wojnach punickich nastąpiła zmiana stosunków społecznych, gospodarczych, politycznych. 3.Powstały 2 nowe warstwy prawa prywatnego: ius gentium i prawo pretorskie. Te warstwy istniały obok ius civile. III. prawo klasyczne (od początku pryncypatu–27r.p.n.e.-do końca panowania dynastii Sewerów)1.Prawo prywatne osiągnęło w tym czasie najwyższy poziom . Miała na to wpływ działalność prawników rzymskich, czyli jurysprudencji. Ponieważ jurysprudencja osiągnęła swój największy rozwój, określano ją jurysprudencją klasyczną.2. prawo prywatne osiągnęło swój największy rozwój .IV..Okres schyłkowy (prawa poklasycznego) i prawo justyniańskie .(od 235 r. n.e. do śmierci cesarza Justyniana, 565 r.n.e.).1.W III w. n.e. cesarstwo rzymskie przechodzi kryzys polityczny i gospodarczy, następuje upadek kultury, także prawnej. 2.Głównym źródłem prawa jest ustawodawstwo cesarskie dominatu.3.Następuje wulgaryzacja prawa. Wulgaryzacja prawa–to uproszczenie osiągnięć jurystów; dostosowanie osiągnięć do nowych, zubożałych potrzeb społecznych, gospodarczych.4.Upadek kultury prawnej trwa na Zachodzie do końca cesarstwa zachodnio rzymskiego. Prawo rzymskie będzie stosowane w zbiorach prawnych Germanów ( Leges Romane Barbarorum) na przełomie V i VI w. 5.We wschodnim cesarstwie wzrasta zainteresowanie prawem klasycznym. Działają szkoły : w Berycie i Konstantynopolu. 6.Dzięki temu cesarz Justynian w VI w. ( 528-534) skodyfikował rzymskie prawo prywatne.

MAGISTRATURY RZYMSKIE: odegrały ważną rolę w okresie republiki. Magistratus –to urząd i urzędnik magistratualny. Dzieliły się na: a)wyższe (należeli do nich: konsulowie, pretorzy, cenzorzy), b)niższe ( kwestorzy, edylowie, urzędnicy pomocniczy). Istniały też i urzędy kurulne (konsulowie, pretorzy, edylowie kurulni). Urzędnicy kurulni–w czasie urzędowania zasiadali na specjalnym krześle ( sella curulis). Krzesło to było symbolem władzy urzędowej. W zależności od potrzeb można było powołać urzędników nadzwyczajnych (dyktatora, interrexa, trybunów wojskowych z władzą konsularną. Wyżsi urzędnicy: 1.posiadali władzę wyższą (imperium), 2.mogli zwoływać zgromadzenia ludowe, posiedzenia senatu, 3.mieli uprawnienia wojskowe, jurydykcyjne wobec obywateli(mogli nakazać uwięzienie, zajęcie majątku, wymierzać karę śmierci). Ukarany mógł odwołać się do zgromadzenia ludowego. 4.Mogli uchylać decyzje niższych magistratur. Magistratury niższe (potestas): 1.miały prawo wydawania rozporządzeń (edyktów) w zakresie działalności administracyjnej. 2.miały prawo nakładania kar administracyjnych, zwykle pieniężnych (w zakresie ius coercendii-prawa karcenia).Magistratury zwyczajne: 1.były wybierane na zgromadzeniach ludowych na określonych czas (1rok), 2.w tym samym czasie były wybierane po 2 osoby (stąd określenie, że były kolegialne), 3.sprawowanie urzędu było bezpłatne, 4.obowiązywał cursus honorum ( tj. kolejność obejmowania urzędów ; najpierw urząd niższy, później wyższy; trzeba było mieć określony wiek, by starać się o objęcie urzędu).

Poszczególne magistratury:a)konsulowie: 1. powoływani od początku republiki (od 509 r. p.n.e.), 2.mieli najwyższą władzę (imperium maius) administracyjną, wojskową, częściowo sądowniczą, 3.sądownictwo karne sprawowali w sprawach najważniejszych, wyjątkowych, 4.sprawy cywilne przekazali pretorom; a jurysdykcję nieprocesową zostawili sobie, 5.kiedy wygasła kadencja, konsulowie zarządzali prowincją jako prokonsulowie. b)Pretorzy: 1.urząd pretora miejskiego od 367 r.p.n.e. (praetor urbanus), 2.urząd pretora dla cudzoziemców (praetor peregrinus) od 242 p.n.e. 3.Zadania pretorów: *sprawowanie władzy sądowniczej w sprawach cywilnych *wydawanie edyktów (w sprawach cywilnych) *przewodniczenie trybunałom karnym *Liczba pretorów nie była, 4.kiedy ukończyli kadencję , mogli zarządzać prowincją jako propretorzy, 5.Pretorzy przyczynili się do rozwoju rzymskiego prawa prywatnego. c)Cenzorzy: 1.powołani w 443 r.p.n.e.; ich zadaniem było przeprowadzenie spisów obywateli 2.wybierali członków senatu, sprawowali nadzór nad obyczajowością obywateli w życiu publicznym i prywatnym. 3.za uchybienia w życiu publicznym i prywatnym mogli nałożyć karę (tzw. notę cenzorską). Nota cenzorska–powodowała utratę czci obywatelskiej; utratę zaufania publicznego. 4.Mieli uprawnienia do zarządzania majątkiem publicznym 5.wybierani zazwyczaj z konsulów; musieli się cieszyć szacunkiem i zaufaniem. d) Kwestorzy: 1.w okresie królewskim prowadzili dochodzenia w sprawach karnych 2.zarządzali skarbem państwa 3.od urzędu kwestury rozpoczynali karierę urzędniczą e)Edylowie:.pierwsi edylowie zostali powołani w V w. p.n.e. Byli oni pomocnikami trybunów ludowych. Sądzili oni w sprawach karnych. W 367 r. p.n.e. powołano edylów kurulnych . Wtedy I edylowie mieli także uprawnienia jak edylowie kurulni. Edylowie dzielą się na: a) edylów kurulnych, którzy nadzorowali porządek i bezpieczeństwo publiczne w Rzymie, mogli wymierzać kary: grzywny, chłosty, zajmować przedmioty. (Grzywna, chłosta, zajęcie to środki administracyjnego przymusu), nadzorowali dostawy zboża do Rzymu, ścigali spekulantów, pełnili zadania policji targowej ( kontrolowali, czy dobre są miary i waga). Organizowali igrzyska. Do nich należało sądownictwo cywilne w sprawach sądowych. Wydawali edykty w sprawach handlowych b) Edylowie plebejscy |f) Wśród niższych magistratur wyróżniamy: tresviri capitales, Trybuni ludowi,Rzymscy namiestnicy Wszystkie wymienione magistratury w okresie dominatu zastąpiono urzędnikami cesarskimi.

Ustawa XII tablic:Trybun plebejski Terentilius Arsa w 462 r.p.n.e., proponował powołanie komisji składającej się z 5 mężów. Komisja miała ułożyć ustawę , która ograniczyłaby prawa patrycjuszy , a zwłaszcza konsulów. Senat wyraził sprzeciw i projekt trybuna upadł . W 451 r. p.n.e. powołano 10 mężów (decemviri legibus scribundis). Byli to patrycjusze. Oni spisali na 10 tablicach przepisy prawne. Przepisy te obowiązywały patrycjuszy i plebejuszy. W 450 r.p.n.e. nowi decemvirowie (byli w nich plebejusze) ułożyli kolejne 2 tablice. XII tablic wystawiono na forum do publicznej wiadomości. Jednak w IV wieku p.n.e. tablice zostały zniszczone podczas spalenia Rzymu przez Galów. Później je odtworzono. Według Cycerona w I w. p.n.e. dzieci uczyły się prawa XII tablic na pamięć w szkole. Rzymianie uważali , XII tablic – jest źródłem wszelkiego prawa publicznego i prywatnego ( fons omnis publici privatique iuris). Ustawa XII tablic nie istnieje w pełnej wersji ; została odtworzona z fragmentów w XVI wieku. Ustawa XII tablic zawiera: normy prawne z zakresu postępowania sądowego , prawa karnego, prawa prywatnego, prawa administracyjnego, prawa sakralnego. Jest to ustawodawstwo surowe bo zawiera przepisy dotyczące bezwzględnej egzekucji dłużników przez wierzycieli , talionu (odwetu) w prawie karnym, kary za przestępstwa przeciw własności, przepisy o nexum i mancypacji. Ustawa XII tablic obowiązuje tylko obywateli rzymskich ( Quirites – Kwirytów). Ustawa ta nigdy nie została uchylona. Komentarze do niej pisali także prawnicy klasyczni.

I.ŹRÓDŁA POZNANIA ( fontes iuris cognoscendi) prawa rzymskiego–zachowane przekazy i środki, dzięki którym czerpiemy wiadomości o prawie obowiązującym w państwie rzymskim, dzielimy na: 1.Ze względu na zakres: a)źródła prawa techniczne (dotyczące prawa, czyli norm, instytucji, praktyki prawnej) b)nietechniczne (dotyczące gospodarki, filozofii, religii i innych form życia społecznego). Pośrednio służą rekonstrukcji prawa.2.Ze względu na stopień bezpośredniości: a)źródła prawa pierwotne (zawierają przekaz historyczny; np. oryginalny tekst ustawy) b) wtórne–opracowania zawierające informacje o prawie; nieprzekazujące brzmienia norm prawnych (np. pisma literackie) 3. Najbardziej znany podział źródeł poznania prawa rzymskiego: a) źródła jurydyczne-teksty prac prawników rzymskich („Instytucje” Gajusa; kodyfikacje justyniańskie) b) źródła literackie (nieprawnicze):obejmują literaturę rzymską i grecką, znane są pisma Marcusa Tulliusza Cycerona które zawierają wiadomości z prawa prywatnego, procesowego, karnego, Prace historyków: Tytusa Liviusza i Tacyta. Ich prace dotyczą prawa prywatnego. Mogą być wykorzystane do poznania ustawodawstwa i prawa publicznego, Biografie pisał Swetoniusz (Gaius Suetonius Tranquilus ) oraz Pliniusz Młodszy ( Caius Plinius Caecilius , Minor) c) źródła epigraficzne: inskrypcje, napisy na materiale trwałym np. kamieniu , marmurze, metalu, zaliczamy do nich: inskrypcje publiczne, prywatne, teksty ustaw, napisy na ścianach, murach , słupach granicznych, na biżuterii, nagrobkach, broni, naczyniach. Nagrobkowe napisy wykorzystywane są do poznania prawa prywatnego, bo wymieniają: funkcje, urzędy sprawowane przez zmarłego , ważne wydarzenia rodzinne, treść rozporządzeń ostatniej woli d) źródła papirologiczne: tworzą papirusy odnalezione w Egipcie, są to dokumenty z praktyki prawnej, czynności prywatne prawne, akty publiczne, zarządzenia władz lokalnych, rejestry , wykazy, zapiski handlowe, obroty ziemią, teksty te są pisane w języku greckim na papirusie, pergaminie, tabliczkach drewnianych, skorupkach ceramicznych, papirologia–dyscyplina nauki zajmująca się badaniem źródeł papirologicznych e) źródła archeologiczne: należą do nich wykopaliska, np. budynki publiczne, płaskorzeźby ukazujące np. zawieranie małżeństwa, adopcję lub wyzwolenie niewolnika ; monety, graffiti na ścianach. Źródła archeologiczne pomagają w poznaniu prawa rzymskiego.

II.ŻRÓDŁA TWORZENIA PRAWA (fontes iuris oriundi)-organy tworzące prawo; akty wydawane przez organy, o źródłach tworzenia prawa wspomina Gaius w Instytucjach. Do nich zaliczył: ustawy, uchwały zgromadzeń plebejskich, uchwały senatu, rozporządzenia cesarzy , edykty uprawnionych do wydawania, odpowiedzi prawników. Źródła tworzenia prawa w rozwoju historycznym: 1.Prawo zwyczajowe 2.Ustawy (leges rogatae) uchwalane na zgromadzeniach ludowych 3. Uchwały senatu (senatus consulta), które z czasem mają moc ustawy 4. Konstytucje cesarskie (constitutiones)( są to rozporządzenia wydawane przez cesarzy w okresie pryncypatu. Były to dekrety, edykty, reskrypty czyli zarządzenia władz, mandaty) 5. Edykty magistratur (np. pretora, namiestników prowincji) 6. Opinie uczonych prawników ( tzw. odpowiedzi ( responsa) na zapytanie prawne) 7.Ustawy (leges) cesarskie okresu dominatu i zbiory (kodeksy) 8. kodyfikacja justyniańska i ustawy uzupełniające ( novellae leges).

Szkoła komentatorów: zaczęła swą działalność w II połowie XIII w, rozwój swój przeżyła w XIV w. Najważniejsi przedstawiciele : Cinnus da Pistoia , Bartolus de Sassoferrato ,Baldus de Ubaldis. Komentatorów nazywano też postglasatorami lub konsyliatorami. Komentatorzy pisali opinie prawne ( consilia). Nauczali metodą scholastyczną i trzymali się kolejności tekstów źródłowych. Komentatorzy dostosowali prawo rzymskie do potrzeb czasów , stworzyli podstawy średniowiecznego prawa rzymskiego. Średniowieczne prawo rzymskie uległo recepcji w poszczególnych krajach

Konstytucje cesarski dzielimy na: a)edykty – rozporządzenia cesarza wydane na podstawie iuris edicendi . Dotyczyły spraw ogólno administracyjnych i dotyczyły całego państwa lub poszczególnych miast i prowincji b) dekrety –wyroki wydawane przez cesarza jako sędziego (w I instancji lub w wyniku odwołania). Dekrety dotyczyły konkretnej sprawy . Były wzorem dla wydania wyroków w podobnych sprawach c)reskrypty –odpowiedzi cesarza na zapytania osób prywatnych lub magistrualnych urzędników, czy sędziów w wątpliwych kwestiach prawnych. Cesarz udziela odpowiedzi na piśmie. Były takie rodzaje odpowiedzi: per subscriptionem –cesarz nanosił adnotacje na pytaniu pytającego (osoby prywatnej) i per epistulam ( osobnym listem) – gdy pytanie zadał urzędnik (sędzia). Reskrypty rozstrzygały wątpliwości prawne które pojawiły się w jakimś procesie. Cesarz tworzył nową zasadę. Wyrok zapadał zgodnie z reskryptem, jeśli fakty podane w podaniu były zgodne z prawdą . Sędzia sprawdzał, czy te fakty są prawdziwe. d) Mandaty-to instrukcje jakie wysyłał cesarz do namiestników prowincji w sprawach administracji prowincji. Mandaty zawierały kwestie z prawa prywatnego np. testamenty wojskowych . Mandaty ogłoszone osobno reskryptem obowiązywały także w Italii.

KODYFIKACJA JUSTYNIAŃSKA: Cesarz Justynian (527-565 r.n.e. dążył do uporządkowania i ujednolicenia prawa rzymskiego. Kodeks ten opierać się miał na ius ( dawnym prawie) i leges( ustawach cesarskich). Pisma jurystów klasycznych musiały odpowiadać potrzebom ludzi VI w.n.e. Kodeks miał zapoznać z dawnym prawem klasycznym; wspominać o wcześniejszych prawnikach czy ustawie XII tablic. Prace nad kodyfikacją i jej części ( Kodeks, Digesta, Instytucje):W lutym 528 r. Justynian powołał 10 osobową komisję . Tworzyli ją : Trybonian, profesorowie szkół prawniczych: Theophilus, Leonitus. Komisja miała zebrać konstytucje cesarskie. W kwietniu 528 r. został ogłoszony i wszedł w życie Kodeks Justyniański ( Codex vetus) . Codex vetus nie dochował się do naszych czasów. W 530 r. Justynian wydał szereg ustaw , które miały usunąć sprzeczności.. Sprzeczności te pojawiły się w wyniku stosowania kodeksu w sądach. Z 50 rozporządzeń Justyniana utworzono Liber quinquaginta decisionum. Ten zbiór nie zachował się. W 530 r. Justynian powołał 17 osobową komisję pod przewodnictwem Tryboniana. Komisja miała wybrać fragmenty , skrócić długie teksty, nanosić poprawki i zmiany w przepisach prawa klasycznego. Interpelacje– zmiany i przeróbki tekstów prawniczych lub emblemata Triboniana. Komisja podzieliła materiał na 3 części . Każdą część powierzyła innej podkomisji: I grupa – masa Sabiniańska – obejmowała komentarze ad Sabinum, II grupa – masa edyktalna – obejmowała komentarze do edyktów, III grupa – masa Papiniańska – obejmowała responsa i quaestiones Papiniana i dzieła kazuistyczne. Istnieje też 4 masa dodatkowa– tworzą je fragmenty z mniej znanych dzieł. Do ułożenia zbioru komisja wzięła dzieła 39 prawników ( 3- z okresu rzeczpospolitej ; 2- z okresu dominatu). Do Digestów wzięto około 9123 fragmentów ( około 150 tys. wierszy) . Komisja miała pracować 10 lat ; ale po 3 latach zakończyła prace. „ Digesta sen Pandecta” została ogłoszona i weszła w życie w 533 r.„Digesta” dzielą się na 50 ksiąg. Każda księga dzieli się na tytuły ;każdy tytuł zawiera leges , które zostały wyjęte z pism klasycznych prawników. Wyjątek stanowią : księgi 30,31,32 . Obecnie w Digestach dłuższe fragmenty dzielą się na paragrafy. Obecnie stosuje się nazewnictwo podając fragment Digestów. Są też principia - począrtek fragmentu poprzedzający pierwszy paragraf. Jednocześnie został opracowany podręcznik dla szkól prawniczych . Podręcznik opracowali : Trybonian, Dorotheus, Theophilius i nazwali „ Instytucje”. Instytucje weszły w życie w grudniu 533 r. razem z Digestami. „Instytucje Justyniańskie” spisano wg. Schematu: personae, res, actiones. Zawierały one też zmiany nawiązujące do obowiązującego prawa; odesłania; odniesienia do ustaw carskich. Kodeks Justyniański dzieli się na 12 ksiąg. Księgi dzielą się na tytuły. Tytuły zawierają konstytucje cesarskie ( leges) . Każda konstytucja we wstępie zawiera nazwisko cesarza; data wydania. Kodyfikacja justyniańska składa się z 3 części: a) Digestów ( lub Pandektów) z 533 r. b) Instytucji z 533 r. c) Kodeksu z 534 r.