Wykład 24. – Myśl pedagogiczna w Galicji i zaborze pruskim
Sytuacja w zaborze pruskim
Polityka wobec Polaków w zaborze pruskim powiązana była w okresie 1877-87 z tzw. Walka o kulturę (kulturkampf). Mającą na celu podporządkowanie władz kościelnych władzy państwowej. Na ziemiach polskich kulturkampf połączona była z polityką germanizacyjną. Antypolska polityka kanclerza Prus Ottona von Bismarca wymierzona była m.in. w polskie duchowieństwo, szlachtę i inteligencje, a zmierzała do pozyskania ludu polskiego. Jednak w tej polityce widział zagrożenie wiary i narodowości polskiej i zdecydowanie się jej przeciwstawiał właśnie przy pomocy polskiego duchowieństwo, ziemiaństwa i inteligencji.
Germanizacja oświaty elementarnej w zaborze pruskim
W 1872 ustalono nowy program nauczania w szkole ludowej. Rozszerzono zakres przedmiotów realnych: geografii, przyrody, fizyki, a jednocześnie znacznie zwiększono liczbę godzin niemieckiego. Zlikwidowano wtedy polski, jako język nauczania w szkołach ludowych na terenach polskich. Wyjątek stanowiło nauczane religii i śpiewu kościelnego (ale w perspektywie przewidywano i tu zmianę), jednocześnie ograniczono wymiar języka polskiego, jako przedmiotu. Jedynie w poznańskim utrzymano nauczanie języka polskiego na wszystkich szczeblach szkoły ludowej ale tylko do 1887.
Germanizacja szkolnictwa średniego
Zarządzenia z 1872 i 1874 usunęły nauczanie języka polskiego także ze szkół średnich. Nauka religii w szkołach średnich miała odbywać się po niemiecku, a kiedy arcybiskup poznański Mieczysław Ledóchowski sprzeciwił się temu, rząd pruski usunął ze szkół katechetów, co spowodowało przerwanie nauki religii w szkołach średnich. Seminaria nauczycielskiego były już wtedy zupełnie zniemczone. W 1876 zniemczono w poznańskiem gimnazja i szkoły realne. Młodzież szkolną zmuszono nawet do śpiewania pieśni kościelnych po niemiecku.
PROGRAMY ORGANICZNE W ZABORZE PRUSKIM
Wykupywanie ziemi z rąk polskich (działalność Komisji Kolonizacyjnej), Kulturkampf, pozbywanie ludności polskiej podstawowych swobód narodowych, usunięcie języka polskiego ze szkół, z administracji i sądownictwa wywołały naturalne dążenie do samoobrony i zjednoczyły polskie społeczeństwo. Wpłynęły też na tworzenie programów pracy organicznej. Głównie ich założenia sformułował Maksymilian Jackowski w rozprawie Rzut oka na nasze zasady, sprawy i potrzeby. Pisał tam, że jedynie praca organiczna i upowszechnienie oświaty, zwłaszcza gospodarczej, mogą zapewnić społeczeństwu przetrwanie i lepszą przyszłość.
DZIAŁALNOŚĆ OŚWIATOWA
Wobec tego, że w szkołach nie uczono języka polskiego, zaczęły powstawać w poznańskiem nielegalne bezpłatne kursy języka polskiego, prowadzone przeważnie przez inteligencje. Powstało Towarzystwo Oświaty Ludowej i Towarzystwo Historii i Piśmiennictwa Polskiego czy też Towarzystwo Narodowe, które szerzyły wiedzę o historii i literaturze polskiej. Istniejące od 1861 r. Centralne Towarzystwo Gospodarcze wspierało oświatę rolną, m.in. akcję zakładania kółek rolniczych, a w 1870 założyło średnią szkołę rolniczą w Żabikowie.
BRONISŁAW TRENTOWSKI (1808 – 1869)
Powstaniec listopadowy
Filozof i pedagog
Autor dzieła Chowanna, czyli system pedagogiki narodowej jako umiejętności wychowania, nauki i oświaty, słowem wykształcenia naszej młodzieży (Poznań 1842)
Chowanna jest jednym z najważniejszych polskich dzieł pedagogicznych. Zawiera nie tylko „system pedagogiki narodowej” ale również swoistą filozofię wychowania, odnoszącą się do
Wychowanka – przedmiotu wychowania
Nauczyciela – podmiotu wychowania
Szkoły – pedagogicznej przedmioto-podmiotowości
Ze względu na stopień nasycenia filozofią pedagogiki było to dzieło wyjątkowe. Za ideał wychowawczy uznał rozbudzenie „jaźni działającej” zdolności do „stwarzania własnego świata” .
Określając swoje dzieło jako „pedagogikę narodową” nie bronił tradycji narodowej, ale wręcz przeciwnie – przedstawiał program reedukacji narodowej, koncentrując się na genezie wad narodowych i sposobach naprawienia charakteru narodowego Polaków.
Dlatego Chowanna zawiera także filozoficznie ujęty zarys dziejów Polski, z surową krytyką dotychczas popełnionych błędów, takich jak np. anarchia szlachecka.
SYTUACJA W GALICJI – ZABORZE AUSTRIACKIM
Spośród 3 zaborów największe możliwości rozwoju polskiej oświaty były w tym zaborze. Klęski Austrii w wojnach z Francją, a zwłaszcza z Prusami (1866-67) zmusiły ją do ustępstw na rzecz zamieszkujących cesarstwo austriackie narodów: Polaków, Czechów, Węgrów, Ukraińców i wejścia na drogę rzędów federalistycznych.
Galicja otrzymała Sejm Krajowy (we Lwowie) z Wydziałem Krajowym jako swego rodzaju rządem, ale bez istotnych kompetencji. Galicja zdobyła m.in. możliwość autonomicznego rozwoju kultury i oświaty, chociaż warunki ekonomiczne temu nie sprzyjały.
JÓZEF DIETL (1804 – 1878)
Lekarz, profesor i rektor UJ
Prezydent Krakowa
Autor dwutomowego działa O reformie szkół krajowych (1865-66)
Dietl postulował o pełne unarodowenie oświaty galicyjskiej, prawo wychowania młodzieży w duhu przywiązania do własnego kraju, a nie do Austrii. Na plan pierwszy wysunął szkolnicwo ludowe, najbardziej wtedy zaniedbanie. Powinno ono nie tylko szerzyć elementarną wiedzę, ale również przygotowywać dzieci chłoskie i mieszczańskie do szkoł średnich i wychowyać je na dobrych obywateli własnego kraju. Opowiadał się za kształceniem dziewcząt. M.in. jednak żądał spolszczenia całego szkolnictwa w Galicji oraz jego autonomii i prawa rodziców do nadzworu szkół w gminach.
NOWY USTRÓJ I CHARAKTER SZKOLNICTWA W GALICJI
Wniosek Dietla w sprawie powołania galicyjskiej władzy szkolnej doczekał się realizacji w 1866r., kiedy Sejm Krajowy powołał Radę Szkolną Krajową. Zgodzie z jej statutem, Radzie miały podlegać wszystkie szkoły, a Rada miała być niezależna od władz politycznych. Wkrótce jednak władze w Wiedniu zniosły wiele postanowień statutu.
Główne osiągnięcia Rady to uzyskanie w 1867 r. zatwierdzenia ustawy o narodowym języku nauczania w szkołach ludowych i średnich, co miało olbrzymie znaczenie dla rozwoju kulturalnego całego kraju.
SPRAWA SZKOLNICTWA LUDOWEGO
Zgodzie z postulatem Dietla, Rada zajmowała się w pierwszym okresie szczególnie szkolnictwem ludowym, najbardziej wówczas zaniedbanym. W 1868 zaledwie 34% dzieci galicyjskich uczęszczało do szkoły, co stanowiło najniższy odsetek w Europie. W 1873 Sejm Krajowy uchwalił ustawę o zakładaniu i utrzymaniu publicznych szkół ludowych. Ustalała ona sieć szkół ludowych, ciężar ich utrzymania wkładała na gminy i majątki dworskie, wprowadzała bezpłatność nauki. Obowiązek szkolny miał trwać 6 lat (o 2 lata krócej niż w Austrii), ale po nim przewidywano dwuletnie, niedzielne dokształcenie.
SZKOLNICTWO ŚREDNIE W GALICJI
Dominowały 8-letnie gimnazja. Do szkolnictwa średniego zaliczano też powołane w latach 1872-74 gimnazja i szkoły realne. Tak, jak w cały cesarstwie austriackim, program gimnazjów w Galicji obejmował m.in. łacinę i grekę – kosztem innych przedmiotów i mimo krytyki dotarł w takiej postaci do 1918 r. Bardziej dostosowany do życia był program szkół realnych, obejmujący m.in. przedmioty matematyczno-przyrodnicze i języki nowożytne. Szkoły realne (przygotowujące do wyższych szkół technicznych albo pracy zawodowej) nie cieszyły się popularnością.
SZKOLNICTWO WYŻSZE
Galicja była w II poł 19 w. jedyną częścią ziem polskich, w której rozwinęło się polskie szkolnictwo wyższe. Spolonizowano UJ i U.Lwowski. Wpłynęło to korzystnie na ich rozwój, wzrosła liczba kadry nauczycielskiej. Na początku 20 w. na uniwersytetach pojawiły się studentki.
Powstały także inne szkoły wyższe – Politechnika we Lwowie, Akademia Rolnicza w Dublanach, Krakowska Szkoła Sztuk Pięknych w której dyrektorem był Jan Matejko.
W 1872 w Krakowie powołano Akademię Umiejętności – elitarne towarzystwo naukowe
POLSKA MYŚL PEDAGOGICZNA W GALICJI
Przez długi czas trwała w rutynie. W pedagogice obowiązywał herbartyzm i konserwatywny sposób organizacji szkoły. Dopiero w końcu 19 w. nastąpiło pewne ożywienie, głównie pod wpływem pedagogów z Królestwa (zab. rosyjskiego) m.in. Jana Władysława Dawida, Anieli Szycówny czy Heleny Radlińskiej, współpracujących z takimi pismami pedagogicznymi, jak „Ruch Pedagogiczny” czy „Reforma Szkolnictwa”. Zasłużoną postacią dla galicyjskiej pedagogiki był lekarz Henek Jordan, założyciel parku sportowego dla dzieci i młodzieży w Krakowie – pionier tzw. Ogródków jordanowskich.
PODUMOWANIE
Mimo poważnych trudności, oświata galicyjska osiągnęła znaczące rezultaty. Na rok przed wybuchem I wojny światowej miała prawie 6000 szkół elementarnych, kształcących ponad milion dzieci. Chociaż spośród 138 szkół średnich 96 to gimnazja męskie, z mało użytecznym klasycznym programem nauczania, to jednak one ulegały modernizacji i demokratyzacji, przyjmując coraz więcej synów chłopskich, którzy często później wstępowali na uniwersytet. Wysoki poziom osiągnęły szkoły wyższe.
Dzięki dobrym rezultatom pracy oświatowej w Galicji stała się ona rezerwuarem sił intelektualnych dla Polski po odzyskaniu niepodległości w 1918 r.