Religijność ludowa w Etnografii obejmuje często: takie zagadnienia jak wierzenia, magia, obrzędy religijne, sztuka sakralna itp. Materiał ten jest zwykle jednostronny, niepełny, a przy tym nadzwyczaj rozproszony. Było to zapewne jednym z powodów, że nigdy nie zostało wypracowane całościowe ujęcie tego zakresu kultury społeczności wiejskich.

Opracowania opublikowane w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku przez A. Fischera, S. Poniatowskiego i J. S. Bystronia nie prezentują religijności jako określonej całości, lecz rozbijają obejmowane przez nią zjawiska między obrzędy narodzinowe, pogrzebowe, doroczne, wierzenia demonologiczne, czary itd. Albo — jak w wypadku Bystronia — ukazują w wymiarze historycznym wpływ Kościoła na kształtowanie całej kultury chłopskiej, o II wojnie badania nad religijnością ludową odsunięte zostały na plan dalszy

Lata 60 i 70 zwrócenie uwagi na sposób, w jaki funkcjonują w kulturze ludowej elementy religii chrześcijańskiej. Taki charakter mają np. studia J. Olędzkiego nad zwyczajami motywowanymi czy W. Baranowskiego nad kultem świętych

Socjologia Religii – ( przemiany religijności ludowej w XXw. ) stanowi on kontynuację klasycznego już dziś studium S. Czarnowskiego o kulturze religijnej ludności wiejskiej, opublikowanego w 1935 roku. Istotą tej wspólnoty jest nie tylko akcentowanie społecznych aspektów religijności ludowej, ale także śledzenie przemian za pomocą wprowadzonego przez Czarnowskiego rozróżnienia religii wyznawanej (modelu katolicyzmu rzymskiego) od kultury religijnej (wzoru religijności realizowanego w danym środowisku).

Religijność ludowa była heterogeniczna. Proces przejęcia w nią chrześcijaństwa przypominał proces szczepienia na żywym drzewie. Przyjęcie tezy o heterogenicznej naturze religijności ludowej nie musi jednak i nie zawsze powinno prowadzić do apriorycznych wniosków o przedchrześcijańskim pochodzeniu takich lub innych jej elementów.

S.Czarnowski :„Przyjęta raz religia — pisał — dąży do urobienia środowiska społecznego według tego wzoru, który z sobą przynosi. Że jednak to środowisko nie jest bierną materią, ale zbiorowością żywą i tym samym czynną, dążącą nieprzeparcie do wyrażenia się możliwie pełnego w każdej dziedzinie, wyciska ono swoje piętno własne na religii. Wprowadza do niej obce jej pierwiastki wierzeniowe i obrzędowe, łączy jej praktykę z wartościami społecznymi nie mającymi z nią nic wspólnego. Przekształca ją na swój użytek, na swój obraz i podobieństwo"

Celem etnograficznego opisu religijności ludowej byłoby więc przedstawienie rezultatu owej wzajemnej konfrontacji w określonym momencie historycznym, w naszym wypadku u schyłku XIX i w początkach XX wieku oraz dalszych przekształceń tej dziedziny kultury chłopskiej

WIERZENIA O ŚWIECIE!

• Najbardziej ogólną część światopoglądu ludowego stanowiły wierzenia i postawy związane z samą przyrodą naturalnym otoczeniem człowieka, tworzące tzw. system naturalistyczno-religijny. Charakteryzował się on wiarą w ożywienia całej natury, pozbawionej jednak animizmu ( a więc wiary w duchy posiadające odrębną egzystencje poza obiektami naturalnymi) Przekonanie o życiu w solidarności z przyrodą. Oraz brak rozróżniania religii od magii

1. Główną ideę systemu naturalistyczno-religijnego stanowiło przekonanie, że kosmos jest silnie zintegrowanym „żywym organizmem", którego naturalną częścią są ludzie. Inne składniki tej przyrodniczej wspólnoty — ciała niebieskie, zjawiska atmosferyczne, żywioły, ziemia itd. — ulegały mniejszej lub większej antropomorfizacji, obdarzone zostały życiem i świadomością. Rośliny, zwierzęta, przedmioty nieożywione (np. kamienie), a także pola, łąki, rzeki podlegały indywidualizacji, miały własne imiona lub nazwy i osobowości. Dążenie do personalizacji stosunków ludzi z otoczeniem na wzór relacji właściwych kontaktom międzyludzkim

2. Dostatnie i pomyślne życie chłopa było wynikiem współistnienia z szerszą zbiorowością naturalną, „która troszczy się o niego, jak o każdego innego członka i składa mu dobrowolne ofiary. Przyroda „oczekiwała" od ludzi respektowania określonych reguł wynikających z faktu uczestniczenia przez nich w naturalnej wspólnocie. Ludzką działalność oceniało „świadome" otoczenie i odpowiednio na nią reagowało. Zwierzęta, rośliny, ziemia odczuwały wdzięczność za dobre traktowanie, opiekę, rzetelną pracę i odwzajemniały się wierną służbą, obfitym wzrostem i dużym urodzajem.

3. Przyroda reaguje także na moralno- -etyczne aspekty działalności człowieka — bocian, jaskółka lub domowy wąż opuszczają domostwo, w którym popełniono zbrodnię, ogień nie spala dłoni syna posłusznego ojcu, gdy ten wyda go na taką próbę, pszczoły nie użądlą cnotliwej panny i wiernego kawalera

4. kult poszczególnych zjawisk czy obiektów naturalnych. Pojawiający się księżyc witano formułami typu: „Witam cię, witam miesiącu, niebieski dziedzicu. Tobie światło, z gwiazd korona, a mnie zdrowie i fortuna"; ogień żegnano słowami: „W imię Ojca i Syna i Ducha świętego, Amen! Śpij tu ogieniaszku z Panem Jezusem i ze wszystkimi świętemi"; wschodzące słońce pozdrawiano obnażaniem głowy, znakiem krzyża, klękaniem i odmawianiem pacierzy albo formuł typu: „Witam cię, słońce, na dzień dzisiejszy, żebym mógł ten dzień szczęśliwie przepracować"

• Przyczynowość.

Naturalistyczna wizja świata miała więc charakter magiczny, a podstawą działań ludzkich skierowanych na zewnątrz, ku swemu otoczeniu, była wiedza o strukturze świata oraz prawach rządzących jego dynamiką. Ów naturalny porządek nigdy nie został w kulturze ludowej wyrażony w formie zwerbalizowanej doktryny, ale dostatecznym świadectwem jego istnienia są wierzenia oraz zakazy i nakazy podejmowania określonych działań w stosunku do pewnych obiektów lub w pewnych sytuacjach

Np.: zabicie węża przynosiło śmierć bydła lub kogoś z rodziny. Natomiast żywy wąż w domu lub w obejściu zapewniał zdrowie zarówno rodziny jak i bydła.

Ludowa koncepcja czasu i przestrzeni.

Np.; wierzono że jest związek ustanawiany pomiędzy fazami księżyca i życiem biologicznym oraz społecznym. Wierzono, że powiększanie się tarczy księżyca (1 i 2 kwadra, a zwłaszcza pełnia) powodują ożywienie wszelkich procesów wzrostu i przybywania, jej zmniejszanie się zaś wywołuje zanik i obumieranie. W czasie przybywania księżyca rozpoczynano sadzenie i sianie, przystrzygano włosy, aby dobrze rosły, wiązano sieci, a niekiedy dziewczęta wystawiały piersi, aby jedne i drugie były pełne. Kiedy księżyca ubywało zamawiano choroby, prano bieliznę, czyszczono domostwa i bielono chaty, żeby uchronić się od robactwa

• Dualizm

Skoro przyroda podtrzymywała życie to potrafiła tez doprowadzić do śmierci. ( główne korelaty w kult. stanowiły: choroby, zniszczenie, niedola, zima i noc. ) W przyrodzie poza solidarną wspólnotą istniała „antywspólnota" obejmująca trujące i szkodliwe rośliny, drapieżne i przynoszące nieszczęścia zwierzęta, jałowe obszary ziemi i negatywnie wartościowane odcinki czasu. Ludność wiejska oceniała wartość pór doby czy roku niemal wyłącznie z punktu widzenia ich przydatności dla procesów wegetacyjnych i aktywności gospodarczej człowieka. Wszystko w przyrodzie było przewidziane i nic nie umierało raz na zawsze, zawsze się odradzało.

STWORZENIE ŚWIATA

-Przed stworzeniem świata istniał praocean oraz Bóg i Diabeł. Ten ostatni był jeszcze niekiedy istotą równowieczną z Bogiem jak powszechnie sądzono w Europie wsch. i płd.), ale częściej uważano go za zbuntowanego anioła mimo tego, że bunt sytuowany musiał być przed stworzeniem.

pszczołę stworzył Bóg, muchę zaś Diabeł (Saloni, 1914, s. 57); gdy Diabeł ciosał z drewna wilka, z trzasek powstały kawki i wrony (Sulisz, 1906, s. 62); Bóg stworzył słońce, a Diabeł z ukradzionego żaru księżyc (Petrow, 1878, s. 125), itd.

-moralno — etyczna jedność poszczególnych elementów świata z Bogiem lub jego przeciwnikiem.

I tak bydło, a zwłaszcza woły, „miały łaskę poznać zasady świętej wiary chrześcijańskiej", „pojmują Stwórcę", modlą się do niego i są zwierzętami świętymi w przeciwieństwie do koni, którymi rządzi Diabeł, Pszczoły uchodziły za „śwentego robacka", który „pracuje na chwałę bożą i pożytek ludziom", a słowik był ulubionym ptakiem aniołów i przewodził ptakom śpiewającym Najświętszej Marii Pannie w dniu Wniebowstąpienia.

Ten rodzaj klasyfikacji stosowano także w odniesieniu do świata roślinnego. Bylica i łopian, ziela od wieków stosowane w magii ludowej. Dla Kaszubów leszczyna była święta i piorun w nią nigdy nie uderzał, bo udzieliła schronienia Matce Boskiej podczas ucieczki do Egiptu.

z diabłami i demonami łączono zwykle ptaki i zwierzęta szkodliwe, drapieżne, nieczyste (np. świnie), prowadzące nocny tryb życia, posiadające czarny kolor skóry lub upierzenia, ponadto zjawiska takie, jak noc, wiry powietrzne, ulewne deszcze, gradobicia, choroby

ZBIOROWOŚCI LUDZKIE

Sakralizacji pozytywnej i negatywnej pod¬legały także zbiorowości ludzkie.

Najbardziej ogólnym sposobem określenia statusu ludzi w świecie było przeciwstawienie ich demonom. Opozycja ta wynikała niekiedy z faktu, iż ludzi stworzył Bóg, demony zaś Diabeł .Demony różniły się od ludzi wyglądem, posiadały zdolność przyjmowania różnych postaci, (ptaków, zwierząt, przedmiotów), prowadziły szkodliwą, a w najlepszym razie ambiwalentną z punktu widzenia ludzi działalność, a ponadto w mniejszym lub większym stopniu związane były z podziemnym światem Diabła. W XIX-XX wieku kategorię istot demonicznych tworzyły bowiem dwie grupy: diabły podlegające bezpośrednio Lucyperowi, uważane najczęściej za zbuntowane i strącone z nieba anioły, oraz demony właściwe (boginki, topielce, latawce itd.) powstające z dusz ludzi, którym gwałtowna śmierć uniemożliwiła dopełnienie przewidzianych w cyklu życiowym rytuałów przejścia.

Pojawiała się dychotomia swoi-obcy ( demony ludzie) gdzie obcy obdarzony był diabelskimi mocami. . Znalazło to wyraz w przypisywaniu obcym ludziom, społecznościom lub narodowościom właściwości szczególnie mocnych czarowników, mających bezpośredni kontakt z diabłami. O czary i pozostawanie na usługach diabelskich. Ludzie demony przejawiało się to z jednej strony w wyobrażaniu diabłów w strojach niemieckich (rzadziej żydowskich), zwłaszcza przez ludność zachodnich i środkowych regionów Polski,

Kobieta miała związek z silami demonicznymi. Mężczyzna mógł być czarownikiem ale kobieta była czarownicą częściej.

Lewą i prawą stronę ciała oraz ręce kojarzono z dwoma rodzajami czynności i odmiennymi kategoriami istot nadprzyrodzonych. Prawa ręka służyła do wykonywania gestów świętych i uświęcających — żegnania się, błogosławienia, poświęcania. Do niej przywiązany był znak krzyża. Nią też można wyrzec się Boga. Lewa ręka odgrywała natomiast ogromną rolę w magii, zwłaszcza odczyniającej i w ogóle w stosunkach z siłami demonicznymi. Diabła odpędzało się uderzając go lewą ręką na odlew (podobnie jak strzygonie) albo przeciwnie — hodowano go pod lewą pachą; oznaką czarownic było znamię na lewym ramieniu itd. Niekiedy wierzono, iż każdy człowiek ma przy prawym boku anioła, od lewej zaś strony „złe" ma do niego dostęp

PRZESTRZEŃ

Społeczność lokalna (częściej wioskowa niż parafialna), zajmująca obszar oddzielony granicami od innych, obcych terytoriów, miała podstawowe znaczenie w życiu religijnym. Granica pełniła tu podwójną rolę — wydzielała określoną przestrzeń i przeciwstawiała ją reszcie świata, jakościowo różnej od obszaru wydzielonego, a równocześnie kreowała terytorium charakteryzujące się jednością religijną

Punktem centralnym było miejsce kultowe (kościół, kaplica), w którym grupa lokalna czciła Boga i świętych patronów. Mieli tam nawet własnego diabła. Poza granicami wsi rozciągał się obszar obcy, tam jak kura zniosła jajo to było ono jałowe, tam wypędzano choroby, ludzi, których wykroczenia przeciw normom mogły sprowadzić „karę bożą", wynoszono personifikację zimy i śmierci, Marzannę-Śmiercichę.

W XIX-XX-wiecznych wierzeniach obserwuje się silną tendencję do pozytywnego sakralizowania własnego obszaru, a szczególnie jego centralnego miejsca kultowego. skrajną formą tego zjawiska było lokalizowanie we wsi lub parafialnym kościele środka świata, który — jak pisał J. S. Bystroń (1934) — „jest zarazem miejscem świętym, jak i arystokratycznym".

Miejsca uświęcone kontaktem z istotami nadprzyrodzonymi, poprzez które przejawiała się nadal ich szczególna moc (kamienie, drzewa, źródła), tworzyły wraz z głównym miejscem kultowym sieć ogniskującą życie religijne społeczności lokalnej. Czczone tam postaci zapewniały grupie opiekę i ochronę. Do miejsc takich należały również krzyże przydrożne (Bożemęki), figury lub kapliczki na granicach wsi, przy rozstajnych drogach, nad brzegami rzek. Wyznaczały one obszar społeczności lokalnej i zabezpieczały go przed ingerencją zewnętrznych sił demonicznych

Granice - Jako przestrzeni przejściowej między terenem swoim i obcym przysługiwał im swoisty status. Były eksterytorialne, ale łączyły właściwości obu rozdzielanych obszarów. NA granicach grzebano demongennych, palono czarownice, granice były związane ze sprawami diabelskimi, to tam działał świat zewnętrzny. Właściwości te przysługiwały wszelkim przestrzenią granicznym, a więc także znajdującym się wewnątrz wsi i rozdzielającym terytoria uznawane w różnej skali społecznej za „swoje" bądź „obce" — drogom, miedzom, płotom.

Bardziej skutecznym pod względem magicznym miejscem było skrzyżowanie kilku dróg lub punkt, w którym zbiegały się trzy płoty. Analogiczna zasada miała zastosowanie w odniesieniu do miejsc świętych — ofiarę lepiej składać w trzech niż jednym kościele, woda święcona z siedmiu kościołów ma szczególną moc itd.

Najmniejszą wyraźnie wyodrębnioną przestrzenią był dom. Funkcje granicy pełniły tu ściany, drzwi, okna, a przede wszystkim próg. Pod nim przebywać miały istoty demoniczne {dola, niedola), tam zakopywano łożysko, a nieraz także poroniony płód. Progi były miejscami odgrywającymi dużą rolę w praktykach magicznych zarówno ochronnych, jak i szkodliwych — zakopane pod nimi przedmioty mogły spowodować chorobę lub nieszczęście albo zabezpieczyć przed nimi; aby odzyskać dziecko porwane przez mamunę należało podrzutka bić rózgą, „ale nie gdzie indziej, tylko na progu" itp. granice domu zabezpieczane były, jak każde inne, umieszczaniem na nich lub w pobliżu poświęconych przedmiotów (wianki, gałęzie z ołtarzy wznoszonych na Boże Ciało, specjalne ziela, np. bylica) oraz znaków apotropeicznych (np. litery K+M+B). W izbie przy drzwiach wisiała zwykle kropielnica z wodą święconą, którą żegnano się przed wyjazdem z domu, niekiedy ponad drzwiami umieszczano krzyżyk lub obrazek patrona. Miejscem przeciwstawnym przestrzennie i jakościowo w stosunku do progu był wydzielony kąt izby, sytuowany najczęściej naprzeciw pieca, zorientowany na wschód albo południe

W tym kącie, zwanym nieraz pokuciem (pokąciem), stał z reguły stół ze świętymi wyobrażeniami oraz akcesoriami religijno-magicznymi (palmy, wianki, gromnice). Nierzadko leżał na nim także bochen chleba. Na ścianach w świętym kącie wisiały pasyjka i obrazy o tematyce religijnej. (znany z Mazowsza wschodniego fakt, iż pod progiem zakopywano łożysko wówczas, gdy narodziła się córka, kiedy natomiast urodził się syn zakopywano je pod pokąciem)

CZAS

Podstawowe znaczenie dla zróżnicowania cyklu rocznego miał kalendarz solarny, a więc wszelkie przełomowe momenty pozornego ruchu słońca i związanej z nim zmiennej długości dnia i nocy.

W XIX-XX wieku szczególne znaczenie miało jednak kilka świąt, w czasie których koncentrowały się solarne, wegetacyjno-agrarne i kościelne obrzędy przejścia. Do nich należały przede wszystkim Boże Narodzenie (prze-silenie zimowe) i Wielkanoc, która ze względu na swą ruchomą datę łączyć się mogła z wiosennym zrównaniem dnia i nocy oraz kilkoma innymi świętami cyklu wiosennego. Poza tym należały tu również Nowy Rok (1 I), Trzech Króli (6 1), Oczyszczenie NMP (2 II), Zwiastowanie NMP (25 III), św. św. Jerzego i Wojciecha (23 IV) św. Jana (24 VI), św.. Piotra i Pawła (29 VI), Przemienienie Pańskie (5 VIII), św. Michała (29 IX), św. Marcina (11 XI), św. Mikołaja (6 XII), św. Łucji (13 XII).

Także ludzie podlegający zmianie stanu, a zatem znajdujący się w jednym z kilku właściwych cyklowi życiowemu jednostki okresów przejścia (ciąża i poród, narodziny, ślub, śmierć), cechowali się specjalnymi właściwościami. W znacznie większym stopniu niż wszyscy inni podatni byli wówczas na działanie sił czarowniczo- -demonicznych.

Na przykład położnica przed wywodem i dziecko przed chrztem stanowiły obiekt ataku boginek, mamun, dziwożon czy diabłów; wtedy też czarownice „najskuteczniej działają na dom. Obowiązywały więc zakazy przebywania poza ich domem lub w najlepszym razie przekraczania granic własnej gospodarki; stosowano specjalne zabezpieczenia okien i drzwi środkami apotropeicznymi (święcone wianki, dzwonek odstraszający demony itp.)

Specjalna moc tych osób znajdowała wyraz w zakazach podejmowania przez nie pewnych działań, np. kobieta ciężarna lub położnica przed wywodem nie powinna czerpać wody, gdyż wyschnie źródło lub studnia, nie może być proszona w kumotry, ponieważ umarłoby dziecko trzymane do chrztu albo mające się narodzić

Cykl Lunarny

W związku z orientacją lunarną pozostawało często wartościowanie dni tygodnia, głównie czwartku ( w czwartek działają czarownice) .

W podziale dni na feralne i szczęśliwe brak w wierzeniach ludowych jednomyślności (uzależniony był on bowiem od różnych sfer aktywności człowieka), ale dość powszechnie za dni pomyślne uznawano środy i soboty, jako dni poświęcone Matce Boskiej. Wtedy najchętniej rozpoczynano prace.

W okolicach Kurnika wierzono, że dzieci urodzone w poniedziałek lub wtorek mogły zostać ciotą (czarownicą), w wypadku innych dni było to trudniejsze, a niemożliwe w sobotę( dniu matki boskiej)

ISTOTY NADPRZYRODZONE

• Bóg przebywający w najwyższym rejonie niebios. Był on stwórcą i prawodawcą świata Przypisanie mu władzy nad wszystkimi zjawiskami doprowadziło do fatalizmu który wyrażał sie – nic bez Boga nie może się wydarzyć. Nie wszystkie nieszczęścia traktowano jak kare od Boga niektóre były wynikiem sił demoniczno-czarowniczych. Posiadanie wielu dzieci było traktowane jak łaska od boga a nie płodność kobiety jak kara za złamanie reguł współżycia w świecie.

„Pewnie się jej rodzice znęcali nad zwierzętami, że ona taka da¬remna przez swą jałowość i nawet jej nie pomaga dawa¬nie do Przemienienia Pańskiego ani na msze święte"

Istniała więc tendencja do interpretowania pozytywnych i negatyw¬nych „zrządzeń" jako reakcji Boga na postępowanie ludzi. Powiązanie woli Boskiej z działaniami ludzi i wiara w jego „sprawiedliwość" były charakterystycznymi cechami religijności lu¬dowej.

Grzechem stawały się wszelkie wykroczenia przeciw regułom obowiązującym w obrzędach religijnych, solidarności życia z naturą.

W religij ludowej częstym zjawiskiem było mylenie trzech boskich postaci lub traktowanie ich rozłącznie(nie bog jeden w 3 postaciach tylko 3 bogów)

Typowa dla społeczności wiejskich była tendencja do socjomorficznego ujmowania świata bytów nad¬przyrodzonych. Inną tendencją dość wyraźnie zaznaczoną w wierze-niach ludowych było dążenie do przesunięcia postaci cieszących się największym kultem w czas dla społeczności chłopskich najważniejszy, w okres początku świata.

• Jezus był pośrednikiem między Bogiem i ludźmi. Ze względu na swą ziemską historię, śmierć a potem zmartwychwstanie połączone z wyprowadzeniem z piekieł ludzi Chrystus stał się bogiem ludzi. On „jest tym, który zainicjował i sprawuje pieczę nad magicznymi obrzędami, dzięki którym między człowiekiem a Bogiem powstaje stosunek harmonii i człowiek znajduje obronę przed złem.

3. Matki Boskiej posiadała w wyobrażeniach ludowych dwa wyraźne aspekty

• opiekuńczo-macierzyński- powiązaniu jej z kobietami, porodem, macierzyństwem i zjawiskiem płodności w ogóle

• opiekuńczo-władczy- Łaskawej Panienki wstawiającej się za chłopem u swego Syna oraz ideału panienki z dworu

4. Ilość świętych, których znały społeczności chłopskie, była bardzo duża, do czego przyczyniła się popularność w tym środowisku literatury hagiograficznej. Legendy osnute na ich wątkach niewiele jednak miały wspólnego z pierwowzorami, a wyobraźnia ludowa chętnie tworzyła również świętych nie istniejących w rejestrach kościelnych. Charakterystyczną cechą ludowego kultu świętych był sensualizm przejawiający się w traktowaniu wyobrażeń tych postaci jako realnych istot obdarzonych zmysłami. Wierzono, że jeśli święty ma sprawować opiekę nad jakąś sferą rzeczywistości, musi mieć z nią bezpośredni kontakt. Skrajnym przykładem sensualizmu w tej sferze były przypadki karania figur lub obrazów świętych za nie wysłuchanie próśb.

Obok świata niebios, w ciągłej z nim walce, mamy także i świat mocy piekielnych.

Dwie grupy istot

Lucyfer został strącony do piekła i tam przebywał. Nie miał kontaktu z ludźmi. Chrystus zstąpił po śmierci w podziemia, kazał dodatkowo uwiązać go łańcuchem do słupa. Łańcuch miał być rozkuwany przez cały rok, aby wówczas, gdy zostało ostatnie ogniwo, zrosnąć się ponownie. W jego imieniu działały diabły których się obawiano. Świadectwem strachu przed tymi istotami był zakaz wymawiania słów diabeł, szatan, bies, czart i zastępowanie ich eufemizmami :, zły, czarny, kusy, on, coś. Bezpieczeństwo przed ich atakiem stanowiły poświęcone przedmioty lub święcona woda.

Demony

1. Domowe- opieka nad bydłem dobytkiem

2. Powstające z dusz tych wszystkich, którzy dokonali zmiany stanu bez dopełnienia obowiązujących obrzędów przejścia- związek z wodą i zjawiskami meteorologicznymi oraz negatywne nastawienie do ludzi.

3. Płanetników-demonów noszących gradowe i deszczowe chmury.

Demony pozbawione były z reguły jakichkolwiek form kultu. Były przedmiotem szeregu zakazów i nakazów oraz licznych działań magicznych podejmowanych w czasie i w miejscach sprzyjających ich pojawianiu się.

Działanie religijno-magiczne

System działań religijno-magicznych współokreślany był przez zespół wymogów stawianych wyznawcom ze strony Kościoła oraz przez motywacje wynikające ze społecznie ogólnej koncepcji świata . Te dwa czynniki wpłynęły na ukształtowanie się zjawisk za specyficzne dla religijności ludowej

• . „niepomiernie dużej roli wierzeń i praktyk magicznych w stosunku do działań opartych na empirycznych, realnych podstawach"

• rytualizmu polegającego na rygorystycznym przestrzeganiu nakazów i zakazów kościelnych

• silnego zespolenia religii z życiem codziennym oraz całokształtem życia społecznego w grupie lokalnej.

Wszystkie te zjawiska były z sobą powiązane.

Magia pozytywna pozostawała w ścisłym związku z kultem religijnym była uzupełnieniem opieki, jaką sprawowały nad człowiekiem istoty nadnaturalne dzięki wypełnianiu rytuałów kościelnych. . jej moc nie mogła uchronić ludzi przed wszelkimi nieszczęściami i skutkami działania demonów czy czarownic, ale odwołanie się do niej gwarantowało skuteczność w przezwyciężaniu tych zjawisk. Przekonanie to znalazło wyraz w magii leczniczej i odczyniającej, której zwykłymi elementami były znaki krzyża, przedmioty poświęcone oraz modlitwy. One stanowiły o skuteczności nawet tych działań, które wykorzystywały reguły naturalnego porządku świata.

Magia ludowa, jej powiązanie ze wszystkimi dziedzinami życia, wskazuje na rozdźwięk istniejący między głównymi postulatami religii chrześcijańskiej oraz hierarchią celów stawianych przez nią wiernym a potrzebami społeczności wiejskich. Pełna głębokiej wiary akceptacja istot nadprzyrodzonych, gorliwość w wypełnianiu praktyk religijnych, przyznanie im czołowej roli w życiu społecznym zmierzały w pierwszym rzędzie do zabezpieczenia odpowiednich warunków doczesnej egzystencji.

Wydaje się, że zasadnicza różnica istniała w hierarchiach wartości, a świadczyć o tym może fakt, iż kluczowa dla chrześcijańskiej antropologii koncepcja grzechu została podporządkowana ludowemu systemowi wartości. Skrajnym przejawem tego zjawiska było wykorzystywanie do praktyk magicznych przedmiotów poświęconych. Grzech to złamanie reguł solidarności z przyrodą albo Bogiem, co w konsekwencji zawsze prowadzić mogło do negatywnych skutków dla większej grupy ludzi. Pierwszym celem tej solidarności było podtrzymywanie życia przyrodzie. Grzechem było każde przekroczenie zwyczajowych przykazań i poglądów. Największym grzechem było odstępstwo od wspólnoty ludzi i Boga, zaprzedanie się Diabłu. Tak czynić miały czarownice.

Istota ich działań polegała na naruszaniu naturalnego porządku w świecie. Działania czarownic miały na celu powstrzymanie zwykłego biegu wypadków, a więc wywołanie takich sytuacji czy stanów, które były odwrotne w stosunku do przewidywanych i pożądanych. Działania czarownic były czynnościami na wspak. Również ich świat wyobrażano sobie jako świat na opak. Wierzono, że czarownice siedzą w kościele odwrócone tyłem do ołtarza, że mają w oczach koziołki w pozycji do góry nogami…