Bystroń
Kultura umysłowa
Literaturą ludową nazywamy te treści, które nie związane ustalonym raz tekstem, nie rozpowszechnianie przez pismo czy druk przechodzą w bezpośredniej tradycji z ust do ust, z pokolenia na pokolenie. Np.: baśń ludowa, pieśń, przysłowie, zagadka, wierszowana formułka zabaw dziecięcych.
Dopiero ludoznawcy zaczęli je utrwalać, aby zachować świadectwa ludu.
Twórczość ludowa nie jest wyłącznie własnością ludu i nie tylko tradycyjną literatura się posługuję
Tradycja bezpośrednia – przekazywanie pamięciowe, ustne tych tekstów bez względu czy chodzi o zawiłą baśń czy krótką formułkę wierszowaną. Wyciska to swoje piętno na literaturze.
Literatura przez to cechuje się
-prostotą
-nie jest skomplikowana
-ogranicza się do niewielkiej ilości tematów ( ponieważ człowiek, nawet o dobrej pamięci nigdy nie zapamięta wszystkiego. Nie można ogarnąć nieskończoności.)
-częsta zmienność tych tekstów ( ktoś czegoś nie dosłyszał, ktoś czegoś nie zapamiętał, ktoś czegoś nie rozumie. Powstają przypadkowe, drobne zmiany, ale w rezultacie wpływające na odmienność tekstów. Ta sama baśń w różnych okolicach, a nawet w tej samej okolicy opowiadana przez różnych bajarzy pokazana trochę inaczej.
-Brak jest jednego obowiązkowego tekstu, który stałby się wzorem. Ideału. Nie ma ideału a więc każdy tekst skazany jest na ciągłe nowe opracowanie.
-Czasami autor zmienia coś by nawiązać do danej sytuacji , zainteresować słuchaczy czymś aktualnym.
Jak zniekształcenia wpływają na tekst:
Czasami temat jest tak zmodyfikowany, że traci swój pierwotny sens.
Przez dostosowywanie tematu do danych warunków środowiska w którym dany temat się szerzy twórczość ludowa nabiera bezpośredniego charakteru.,
Literatura ludowa kształtująca się w zmiennych warunkach , żywa i rozmaita NIE jest tworem jednolitym.
Zorian Dolęga Chodakowski ( romantyczny pogląd na lud i jego kulturę)- uważał twórczość ludową za pozostałość dawnej kultury Słowian pogańskich.
Twórczość ludowa przez historyków literatury zaczęła być uznawana za pierwszy chronologicznie okres rozwoju literackiego, odnosząc ją do czasów przed chrześcijańskich. Dziś jesteśmy dalecy od tego poglądu! Tak naprawdę twórczość ludowa jest zbiorowiskiem chronologicznie najróżnorodniejszym.!
-Z czasów pogańskich zostało niewiele i to jedynie w pieśniach obrzędowych, konserwatywnych i najmniej podatnych na obce wpływy.
-średniowiecze – modne stały się tematy na kazalnice – opowieści mające zainteresować pobożnych słuchaczy i wysnuwania nauk moralnych z tych przykładów.
-literatura apokryficzna ( dzieje biblijne w legendarnym ujęciu)
-opowiadania o żywocie świętych.
-od wędrownych żonglerów ( krótkie utwory satyryczne [facecyjne]) – opowiadali i śpiewali
-od wracających z zagranicy żołnierzy
Okres humanizmy przynosi wzmożony wpływ literatury klasycznej. Włoskie i świeckie nowele i komedie.
Duzy wpływ jest też literatury rodzinnej która w XVIIw wpływa na pieśń miłosną.
XVIII w- wpływ sentymentalnej sielanki
XIXw – wpływy z najróżniejszych źródeł płynących z teatru, literatury dla ludu
Przez rozwój szkolnictwa i czytelnictwa pojawiają się nowe tematy, a stopniowo upada tradycyjna literatura zw. Z bezpośrednim przekazem pamięciowym. Nowe tematy przygaszają stare.
PIEŚNI!
Pieśni dzielimy na 3 wielkie działy.
pieśni obrzędowe
powszechne
zawodowe
Obrzędowe! – konserwatywna dziedzina twórczości, ulegająca malej ilości zmian. Zwyczaj nakazuje aby były powtarzane w odpowiednich okolicznościach, choćby ich sens nie zawsze był zrozumiany. Pieśń rodzina i mało ruchliwa :P ( nie ruchawa xD ) ściśle związane ze swoim terytorium.
Wraz z chrześcijaństwem pieśni zanikły, było ich kiedyś dużo więcej. Pieśńkoscielna wchodzi na 1szy plan. Zdarzały się jeszcze na urodzinach lub pogrzebach.
Na weselach! Śpiewa się dużo! :D
-jabłoń- to symbol płodności. Pieśń miała znaczenie magicznej inwokacji mającej zapewnić płodnośc młodej pary.
-pieśń o chmielu
-Jedna z najstarszych. Dziękczynienie po obiedzie weselnym – utrzymane w religijnym nastroju.
Sa tez pieśni z nowszymi wpływami: np. erotyk szlachecki XVI i XVIIw. – pieśń orszaku panny młodej, który żegna się z jej rodzicami w imieniu panny młodej.
-Kolędy ludowe
-Wtorek mięsopostny – tańce przy „podkoziołku”( figurce sporządzanej na ta okazję i ustawianej w izbie.
-W popielcowa środę wita się żur postny
- Pieśni pasyjne w okresie wielkanocnym.
- Pieśni na święto wiosny ( obchód gaika czy maika – zw. Z zachodnimi ziemiami)
- Palenie Sobótek w wigilie św. Jana – tez śpiewano dużo pieśni.
- Pieśń o Wieńcu – na zakończenie żniw, zanoszenie wianka do domu i oddanie go gospodarzowi.
POWSZECHNE – literatura ludzi niepiśmiennych.
Jest ich bardzo dużo i i jest ich wielka rozmaitość: poważne, lekkie i zabawne. Długie i krótkie.
-pieśni balladowe ( o temacie epickim) – poważne najczęściej opisujące tragiczne wypadki. Występuje parę osób, bez zagłębienia psychologicznego, nieokreślony czas i nieoznaczona przestrzeń. ( Lilie Mickiewicza) o wiarołomnej żonie. ( stara pieśń rodzimego pochodzenia, prawdopodobnie o podłożu historycznym) większość tych pieśni są obcego pochodzenia. Np. pieśń o krakowiance co odrzuciła ofertę młodego króla jest południowo-niemieckiego pochodzenia. Dziewczyna zaklęta w drzewo – z Bałkanów., pieśni aktualne, powstałe pod wpływem zdarzenia które wzburzyło okolicę, mogą mieć temat historyczny (np. o Drewiczu)
-Pieśni miłosne i zalotne!
-Są krótsze, przemawiające wyszukanym językiem, pomysłowe , dekoracyjne, barokowe.
Były to pieśni dworskie ( np. o dziewczynie co jej pan stłukł dzban ^^ , o śmierci kochanków.
-pieśni miłosne ludowego pochodzenia są nierówne, plastyczniejsze, bardziej konkretne.
-Pieśni komiczne – pod wpływem obcym
-Pieśni jako przeżytki dawnych tekstów obrzędowych, staja się zabawą dla dzieci
-Pieśni satyryczne – zwrócone przeciw sąsiadom, innym stanom, lub zasadom. Zwykle Krótkie śpiewki
-Pieśni wyśmiewające żydów, przedrzeźniające Niemców.
-Pieśni rodzinne tworzą osobną grupę. Zawierają skargi na niedole rodzinnego pożycia wyłącznie kobiece: a wiec na złego męża, narzekanie sierot na swoją dolę, narzekanie na macochę.
Krótkie śpiewki jedno- dwuzwrotkowe, najczęściej komiczne, jako przyśpiewki do tańca, stanowią źródło do poznania obyczajowości ludowej 9 najbardziej znane: krakowiaki, przyśpiewki taneczne śpiewane przez tancerza)
Kołysanki
ZAWODOWE – śpiewane przez członków danej grupy zawodowej
pieśni dziadowskie – przynosili wiadomości ze świata. Śpiewali w miejscach publicznych by zebrać słuchaczy. Repertuar religijny, czasem religijno-patriotyczny. Były to: pieśni moralizujące – wzywające do pobożności, narzekanie na zepsucie obecnych czasów, przestrzegające by opiekować się sierotami, opisują dzieje złej macochy
-opowiadania legendarne dot. Scen biblijnych i żywotów świętych
-legendy maryjne w pieśniach
-lamenty historyczne – opisują wypadki które poruszyły opinię katolickiej Polski. Np. o upadku Kamienia podolskiego ( pokazywał obraz potęgi muzułmańskiej) O tumulcie Toruńskim – w czasie bójek miedzy studentami katolickimi i protestanckimi mieszkańcami Torunia, stłumione krwawo.
-dziadowskie humorystyczne – parodia dla wyśmiewania chytrych i interesownych dziadów: o dziadu co się w nim królewna kochała, rozmowa dziada z obrazem.
Pieśni żołnierskie – coś nie coś z dawnej tradycji rycerskiej. Średniowieczna pieśń o kole rycerskim uzupełniona motywami ludowymi powiadała o żołnierzu tułaczu.
-O życiu żołnierskim.
-W tęsknocie za rodzimym krajem
-O nędzy żołnierskiego życia
-Chwalenie stanu żołnierski
-wyśmiewające ludność cywilną
Fisacy szerzyli pieśni małopolskie na Mazowszu, a mazowieckie na pomorzu
Pieśni górnicze! – wychwalające wyższość górnika nad wieśniakiem. Skarżące się na ciężką prace w kopalni
Były też pieśni więzienne
BAŚNIE!
Jest to dłuższe opowiadanie nieoznaczone co do miejsca, przeniesione w jakiś daleki również nieokreślony czas, za dziesiątą góra, rzeką. Postaci w takiej baśni są społecznie wyniesione: król z rodziną, rycerze, często też są to kupcy i czarownicy. Oprócz ludzi działają tez istoty nadzwyczajne, obdarzone super mocą xD lub innymi niezwykłymi przymiotami ( czyżby wielkim kutasem?! ), także zwierzęta, towarzyszące ludziom i postacie fantastyczne: smoki, gryfy
Baśń jest wytworem INTERNACJONALNYM, znana jest w rozmaitych krajach , wywodzi się z dalekiej przeszłości. Wpływy: ze starożytnego wschodu, z literatury klasycznej, ze średniowiecznych opowiadań fantastycznych,. Na ziemiach polskich inspiracje z wschodu i zachodu, a także możliwe ze jeszcze z czasów pogańskich.
-baśnie czarodziejskie
-baśni o walce z nadludzkim przeciwnikiem(olbrzymem, smokiem, potworem, lub z diablem. Tu opowiad. O królewiczu który zabija smoka żeby uwolnić królewnę
-motyw zaczarowanego kochanka(lub malzonka) – np. o zabim królu
-nadludzkie zadanie dla bohatera ( np. podróż do piekła, by wydostać cyrograf przez kogoś podpisany.
-baśnie obracające się w okól jakiegoś przedmiotu ( pierścień czarodziejski, koszałki-opałki)
-Baśni o treści awanturniczej ( kryminalnej, ekscentrycznej) – zbliżają się do twórczości anegdotycznej, czy nowelistycznej.np. opowieść o dziewczynie, która uwieziona w jaskini zbójców widzi ich czyny i ich wydaje, a odcięty palec ofiary służy za dowód w sprawie
-to też baśnie w których czyjeś życie lub śmierć zależą od rozwiązania jakiejś zagadki
-baśnie zwierzęce – zwierzęta występują na podobieństwo ludzi (antropomorfizacja).Myślą i przemawiają., Stosowane najczęściej jako zabawa i pouczenie dla dzieci.
PODANIA I LEGENDY!
*Podania – wiedza historyczna ludu. Wersje historii określonych miejsc czy ludzi, które zawierają w sobie pierwiastek nadzwyczajności.
Najciekawsze są podania miejscowe, które łącza się z zabytkiem historycznym, zamkiem, klasztorem, lub ich ruinami, potrzeba im było genezy a wiec powstają podania, w których rzadko słychać echo rzeczywistych zdarzeń .
-mówią o początkach rozmaitych osad ( miast zamków) – cudownie wyznaczone miejsca przez znaki nadziemskie ( np. podanie o znalezieniu gniazda białego orła i założeniu tam Gniezna)
-o początkach Krakowa – gdzie potwór został zabity przez władcę
-Powstają często podania nawiązujące do nazwy danego miejsca np. Cieszyn- gdzie spotkali się dwaj bracia i byli bardzo UCIESZENI XD , Warszawa – warz Ewo- woła flisak do żony!
- miejsca święte i obrazy – np. podania o Częstochowie ze obraz cudowny, niesiony nie chciał ruszyć dalej.
-podania o cudach, które łączą się z obrazami, podania dot. Relikwii
-dot. Podziemnych skarbów, w głębi ziemi, których strzegą tajemne siły
-o rycerzach którzy w głębi gór czekają na znak, by wyjść na świat i zwyciężyć.
*LEGENDY – zbliżone są do podań jako rodzaj literacki. Są to krótkie opowiadania , prawie zawsze z elementem cudowności, nie są związane z miejscem, ani historyczna osobą lecz z postaciami świętych, znanymi z nauki kościelnej
-jedne dotyczą stworzenia świata ( Bóg i Diabeł), stworzenia pierwszych ludzi ( diabeł przeszkadza; Ewa powstaje z diabelskiego ogona), grzech pierwotny, potop,
-o współzawodnictwie Boga z Diabłem ( bóg stwarza pszczołę, diabeł osę, diabeł kształtuje wilka ale go ożywić nie może oraz szereg innych nieudanych tworów diabelskich)
-najwięcej legend dot. Nowego testamentu
TWÓRCZOŚC KOMICZNA
Opowiadania służące zabawieniu słuchaczy. Legendy i baśnie przekształcają się w opowiadanie żartobliwe
Np. o diable który z groźnego staje się naiwny, łatwowierny i głupszy od człowieka, albo opowiadanie o diable który z człowiekiem pracuje i on większą prace wykonuje, a człowiek zbiera zyski, zakłady człowieka z diabłem gdzie człowiek zawsze wygrywa
- dot. Małżonków i ich pożycia ( o niemądrej zonie, albo głupim mężu – tu np. opowiadanie o mężu który udawał martwego i słyszy jak zona od razu chce wyjść za mąż za gostka który informacje te radosną przyniósł
-opowiadania wyśmiewające głupotę sąsiadów. Każdy naród ma jakąś grupę, region którą czyny ofiarą niewymyślnego dowcipu
-dowcip staroszlachecki
-są też pieśni o temacie komicznym, i przyśpiewki .
-PARODIE ludowe – dotyczą znanych powszechnie tekstów religijnych. ( w błocie leży któż pobieży pijanego ratować)
-godzinki
-komiczne litanie panieńskie
-komicznym tematem jest tez rozmowa z głuchym. Nieporozumienia słowne wynikają z niedosłyszenia.
TEATR
Teatr ludowy – tradycyjne widowiska przekazywane pamięciowo z pokolenia na pokolenie . Łączą się okresami świątecznymi zwłaszcza z Bożym Narodzeniem.
Są pozostałością po rozkładzie dawnego teatru religijnego, powstałego jeszcze w średniowieczu.
-najpopularniejsze są herody – obrazy z ewangelii
-scena spisu ( w okolicach Kalwarii Zebrzydowskiej)
-misterium.
Widowisko kończy się ogólną zabawą i tańcami.
Szopka!
Widowisko marionetkowe.
Figurki przedstawiające postaci zbierające się przy żłobku były znane już w średniowieczu. Pobożni gromadzili się w około i śpiewali pieśni i kolędy. W Polsce również. Z czasem zaczęto jasełka rozwijać – dodając nowe figurki – znanych ludowi postaci: obcych żydów, żołnierzy. Potem figurki były uruchamiane, poruszane, Już w poł. XVIIIw, takie marionetkowe widowisko było znane w kościołach ( opisał Kitowicz).
Wśród figur wyróżniamy też postaci regionalne. Krakowiak z krakowianką, góral, kozak, mazur
DROBNA TWÓRCZOŚĆ!
Różnego pochodzenia drobiazgi literackie:
-Formuły magiczne( mające wstrzymać upływ krwi, przeciwko róży,)
-zaklęcia
-zagadki, przysłowia
-przepowiednie meteorologiczne.
( odpędza się deszcz, naśladowanie odgłosów zwierząt, rozmowy zwierząt np. ptaków. )