J.S.Bystroń – „Megalomania narodowa”

• w jaki sposób tworzono sobie wyobrażenia o „Obcych”, jakie były źródła wiedzy nt nieznanych rejonów - kolejne fazy:

- Już od starożytności ludzie potrafili dostrzec pewne wady w innych ludziach, nie dostrzegając żadnych u siebie;

- „Historia naturalis” Pliniusza;

- W okresie rozszerzania się horyzontu geograficznego, ilość faktycznych wiadomości na temat obcych systematycznie wzrastała – ludzie sami tworzyli sobie wyobrażenie o ludach zamieszkujących odległe rejony świata, np. Azjaci z rogami, z oczyma z przodu i z tyłu, etc.;

- Podróżnicy udający się w obce rejony „chcąc podkreślić swe bohaterstwo, nie żałowali inwencji, aby owe kraje obce przedstawić w przesadnych i groźnych rozmiarach”;

- Temat obcych podejmowany przez pisarzy i poetów, np. Wacława Potockiego;

- W Polsce w sferach społeczeństwa szlacheckiego panowały zupełnie fantastyczne pojęcia o obcych;

- Wraz z rozwojem horyzontu geograficznego, większego kontaktu pomiędzy ludami świata, rozpowszechnieniem bardziej obiektywnych wiadomości o obcych ludach, szerzone przez szkoły czy też książki, prawie całkowicie podważa dawne wyobrażenia;

• typowe charakterystyki obcych, uniwersalne w różnych kręgach kulturowych + przykłady (dlaczego właśnie takie charakterystyki?):

- Mieszkańcy Kongo uważali, że Europejczycy noszą ubranie, aby zakryć rany, którymi mają pokryte całe ciała, natomiast mieszkańcy Rwandy, że biali ludzie noszą obuwie, bo zakrywają ośle kopyta;

- Czarność u obcych – czarność wewnętrzna (podniebienie) u nielubianych sąsiadów, określenie mieszkańców województw południowo-wschodnich, na oznaczenie Rusinów, Mazurzy natomiast przypisują czarność mieszkańcom wschodu („u Mazura czarna rura” =D), na Kaszubach mieszkańcy Kełpina nazywają smokami, bo mają czarno w ustach, itd. Określenia te stosuje się także do obcych spoza Polski – np. Kaszubów;

- Ślepo urodzeni – uważano w Polsce, że Mazurzy rodzą się ślepi i dopiero 9 dnia zaczynają widzieć („ślepy Mazur spod ciemnej gwiazdy”), podobnie w Niemczech „ślepotę” przypisuje się mieszkańcom Hesji, Szwabii i Westfalii;

- Urodzeni inaczej – popularny zarzut przeciw Niemcom („urodzeni z tyłu Piłata” – że z dupy?);

- Przykry zapach obcych – uważano, że istnieją specyficzne zapachy zależnie od rasy człowieka, np. Europejczyk był w stanie bardzo łatwo rozpoznać zapach murzyński, a Japończyk z łatwością rozpozna zapach białego człowieka, jednak w tymże pojęciu chodzi bardziej o zapachy fikcyjne, które często przypisuje się obcym, np. Żydom („Żyd śmierdzi”);

- Obcy ludożercy – niejednokrotnie można było spotkać się ze stwierdzeniem, że obcy są ludożercami, jedzą dzieci, np. Żydzi, Francuzi, Moskale;

- Niskie pochodzenie – ujemne wartościowanie pochodzenia obcych plemion, zarzucanie nieślubnego pochodzenia, „gorszym narodem będzie ten, który nie będzie się mógł wykazać socjalnem uwarstwowieniem i udziałem warstw wyższych w tworzeniu kultury narodowej”;

- Obcy jako czarownicy – przypisywanie czarów obcym dotyczyło zarówno grup niżej stojących, jak też i przewyższających kulturą, zarzut ten był bardzo często kierowany przeciw Żydom, za co niejednokrotnie płonęli oni na stosach, tajemniczość kultu i niedostępność ksiąg zdawała się usprawiedliwiać podobne poglądy;

• Które z tych charakterystyk są nadal aktualne?

Patrz wyżej i porównaj.

• Jakie wyobrażenia o Niemcach występowały w polskiej tradycji (konfrontacja z sytuacją współczesną):

- Niemiec był od zawsze traktowany w Polsce jako ktoś obcy, czasem nawet termin „niemiec” rozciągano na obcych w ogóle;

- Od średniowiecza do Polski napływało mnóstwo imigrantów niemieckich, a także bywało tu wielu kupców, stąd wobec tych ludzi z czasem wytworzyła się dość jednolita opinia o Niemcach wśród Polaków, chociaż w ciągu wieków stosunki między oboma narodami ulegały zmianie;

- Wygląd zewnętrzny – własny styl życia, Niemcy byli najczęściej wytworami zupełnie innego środowiska narodowego, zawodowego, a także religijnego, stąd stawali w kontraście do ludności Polskiej, obraz Niemca – wysoki, często otyły, o powolnych ruchach wykonywanych niemalże na komendę, pojawiały się również żarty na temat ubioru Niemców (śmiano się ze spodenek Niemców, plundrów, kapeluszy), włosów – ułożonych, które psuły się pod nakryciem;

- Wyśmiewanie języka – obcy, niezrozumiały język jest zawsze jednym z najważniejszych czynników niechęci wśród ludzi, język niemiecki nie cieszył się popularnością nawet w okresie humanizmu, bardzo często spotykaną postacią w piśmiennictwie był Niemiec mówiący źle po polsku;

- Skąpcy – oszczędność niemiecka, zapobiegliwość, itd. raziły polską szlachtę, dla której wydawanie pieniędzy było czymś naturalnym i nie znali pojęcia oszczędności, bardzo często wyśmiewano więc skąpstwo niemieckie;

- Kuchnia niemiecka – Niemcy śmierdzieli słoniną, za typową niemiecką potrawę uchodziła także kiełbasa – śmiano się, że z psiego mięsa też mogą robić kiełbasę, również kartofle były przedmiotem żartów wśród Polaków;

- Niemiecka wiara – „Niemiecka wiara, psia wiara”, Polakom chodziło głównie o protestantów, „co Niemiec to heretyk”, uważano ich także za bezbożników – „Lutry, Kalwiny, bezbożne syny”;

- Diabeł w niemieckim stroju – jeżeli diabeł w ogóle chodzi w ludzkim ubiorze, to jest to najczęściej ubiór obcy, tylko własna grupa jest dobra, wszystko, co nasze jest piękne, dlatego trudno sobie wyobrazić złego ducha w takim stroju;

- „Nie będzie Niemiec Polakowi bratem”

• Proszę także przypomnieć sobie czym jest „stereotyp” i „uprzedzenie”:

Stereotyp - konstrukcja myślowa, zawierająca komponent poznawczy (zwykle uproszczony), emocjonalny i behawioralny, zawierająca pewne fałszywe przeświadczenie, dotyczące różnych zjawisk, w tym innych grup społecznych. Stereotyp przyjęty może być przez jednostkę w wyniku własnych obserwacji, przejmowania poglądów innych osób, wzorców przekazywanych przez społeczeństwo, może być także wynikiem procesów emocjonalnych (na przykład przeniesienia agresji). Stereotypy mogą być negatywne, neutralne lub pozytywne, chociaż najczęściej spotyka się wyobrażenia negatywne.

Uprzedzenie - rodzaj postawy polegającej na odrzucaniu czegoś lub kogoś bez racjonalnych przesłanek. Uprzedzenie do kogoś lub czegoś występuje wówczas, gdy jednostka podejmuje ocenę, wyraża negatywny osąd bez wcześniejszego doświadczenia z daną osobą czy zjawiskiem, najczęściej na podstawie fałszywych lub niekompletnych informacji. Uprzedzenia wynikają także z utrwalonych w danych społeczeństwach czy społecznościach stereotypów. W przypadku osób do czegoś uprzedzonych trudno je przekonać do pozbycia się uprzedzeń poprzez racjonalną argumentację.